Tính nhân văn văn hóa Việt Nam điều kiện đổi phát triển đất nớc Luận văn Thạc sĩ triết học.pdf

1. ViÖn Khoa häc x
héi viÖt nam §¹i häc quèc gia hµ néi
tr−êng ®¹i häc khoa häc x
héi
vµ nh©n v¨n
ViÖn TriÕt häc
NguyÔn Ngäc Toµn
TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam
trong ®iÒu kiÖn ®æi míi vµ ph¸t triÓn
®Êt n−íc hiÖn nay
LuËn v¨n Th¹c sÜ triÕt häc
Hµ Néi - 2006

2. ViÖn khoa häc x
héi viÖt nam
ViÖn triÕt häc
§¹i häc quèc gia hµ néi
tr−êng ®¹i häc khoa häc x
héi
vµ nh©n v¨n
LuËn v¨n Th¹c sÜ triÕt häc
TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam
trong ®iÒu kiÖn ®æi míi vµ ph¸t triÓn
®Êt n−íc hiÖn nay
M· sè: 60.22.80
Ng−êi thùc hiÖn: NguyÔn Ngäc Toµn
Ng−êi h−íng dÉn: TS. NguyÔn Huy Hoµng
- Hµ Néi 04/2006 -

3. Môc lôc Trang
Më ®Çu ................................................................................................ 4
Ch−¬ng 1. TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam .......... 14
1.1. V¨n hãa vµ tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ............................ 14
1.2. TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam ..............................
1.2.1. Sù khoan dung ...........................................................
1.2.2. Tinh thÇn yªu n−íc ....................................................
19
24
33
Ch−¬ng 2. Ph¸t huy tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt
Nam trong ®iÒu kiÖn ®æi míi vµ ph¸t
triÓn ®Êt n−íc hiÖn nay ......................................
43
2.1. Nh÷ng c¬ héi vµ nh÷ng th¸ch thøc ®Æt ra ®èi víi tÝnh
nh©n v¨n cña v¨n hãa trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam hiÖn
nay ....................................................................................... 44
2.2. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n nh»m ph¸t huy tÝnh nh©n v¨n
cña v¨n hãa ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn ®æi míi vµ ph¸t
triÓn ®Êt n−íc hiÖn nay ..................................................... 56
KÕt luËn ............................................................................................ 63
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o ............................................. 65

4. 4
më ®Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Trong 20 n¨m ®æi míi võa qua, víi nh÷ng chÝnh s¸ch ®óng ®¾n, s¸ng
t¹o, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· l·nh ®¹o nh©n d©n ta tiÕn hµnh ®æi míi ®Êt
n−íc, x©y dùng mét nÒn kinh tÕ míi theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Nh÷ng
thµnh qu¶ mµ chóng ta ®· ®¹t ®−îc trong nh÷ng n¨m qua ®· gãp phÇn ®−a ®Êt
n−íc ta tho¸t khái t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, tr× trÖ vÒ kinh tÕ, ®ång thêi ngµy
cµng c¶i thiÖn vµ n©ng cao ®êi sèng tinh thÇn còng nh− ®êi sèng vËt chÊt cña
mäi tÇng líp nh©n d©n, th«ng qua ®ã mµ vÞ thÕ cña ®Êt n−íc trªn tr−êng quèc
tÕ còng ngµy ®−îc n©ng cao h¬n. §¸nh gi¸ vÒ t×nh h×nh ®Êt n−íc trong nh÷ng
n¨m qua, §¶ng ta cho r»ng “®Êt n−íc ®· ra khái khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi,
cã sù thay ®æi c¬ b¶n vµ toµn diÖn. Kinh tÕ t¨ng tr−ëng kh¸ nhanh; sù nghiÖp
c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi
chñ nghÜa ®ang ®Èy m¹nh. §êi sèng nh©n d©n ®−îc c¶i thiÖn râ rÖt. HÖ thèng
chÝnh trÞ vµ khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n téc ®−îc cñng cè vµ t¨ng c−êng. ChÝnh
trÞ - x· héi æn ®Þnh. Quèc phßng vµ an ninh ®−îc gi÷ v÷ng. VÞ thÕ n−íc ta trªn
tr−êng quèc tÕ kh«ng ngõng n©ng cao. Søc m¹nh tæng hîp cña quèc gia ®·
t¨ng lªn rÊt nhiÒu, t¹o ra thÕ vµ lùc míi cho ®Êt n−íc tiÕp tôc ®i lªn víi triÓn
väng tèt ®Ñp... Thùc tiÔn chøng minh hïng hån r»ng, ®−êng lèi ®æi míi do
§¶ng ta khëi x−íng vµ l·nh ®¹o thùc hiÖn lµ hoµn toµn ®óng ®¾n, s¸ng t¹o,
phï hîp víi thùc tiÔn cña ®Êt n−íc vµ giai ®o¹n hiÖn nay”. Trong nh÷ng diÔn
biÕn phøc t¹p cña t×nh h×nh thÕ giíi, §¶ng ta chñ tr−¬ng nhanh chãng n¾m b¾t
nh÷ng c¬ héi, v−ît qua th¸ch thøc ®Ó tiÕp tôc ®Èy m¹nh c«ng cuéc ®æi míi,
"tiÕp tôc ®Èy m¹nh toµn diÖn c«ng cuéc ®æi míi", mét chñ tr−¬ng ®−îc toµn
d©n ñng hé vµ d− luËn quèc tÕ ®¸nh gi¸ cao [18]. §©y lµ vÊn ®Ò hÕt søc cã ý
nghÜa, nh»m ®−a n−íc ta nhanh chãng ®i lªn s¸nh vai víi c¸c n−íc ph¸t triÓn
trªn thÕ giíi.

5. 5
Tuy nhiªn, chóng ta tiÕn hµnh ®æi míi trong nh÷ng biÕn ®éng to lín cña
®êi sèng kinh tÕ - x· héi toµn cÇu. §Êt n−íc ta tiÕn hµnh x©y dùng nÒn kinh tÕ
thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa trong ®iÒu kiÖn chiÕn tranh l¹nh ®· kÕt
thóc, qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa ®−îc ®Èy m¹nh trªn ph¹m vi toµn cÇu mang l¹i
nhiÒu c¬ héi ph¸t triÓn nh−ng còng kh«ng Ýt nguy c¬ tiÒm Èn ®e däa sù sèng
cßn cña c¸c quèc gia, c¸c d©n téc. Mét trong nh÷ng nguy c¬ do toµn cÇu hãa
s¶n sinh ra ®−îc ®Ò cËp nhiÒu nhÊt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y lµ sù hßa tan c¸c
nÒn v¨n hãa vµo mét nÒn v¨n hãa chung, duy nhÊt mang tÝnh chÊt ph−¬ng
T©y, hay lµ sù ph−¬ng T©y hãa c¸c nÒn v¨n hãa. §iÒu nµy lµm mÊt ®i tÝnh
chÊt ®a d¹ng trong v¨n hãa, lµm tiªu tan b¶n s¾c v¨n hãa riªng cã cña tõng
d©n téc, tõng quèc gia. §©y ®−îc coi lµ mét sù x©m l−îc thuéc ®Þa kiÓu míi
theo mét con ®−êng “hîp l«gic” cña sù n« dÞch, cña chñ nghÜa thùc d©n kiÓu
cò lÉn kiÓu míi víi nh÷ng ®e däa t¨ng thªm ®èi víi loµi ng−êi, ®−îc che ®Ëy
b»ng nh÷ng tõ ng÷ vµ nh÷ng ý t−ëng hÕt søc hoa mü nh− “tr¸ch nhiÖm toµn
cÇu”, “gia ®×nh thÕ giíi”, “mét loµi ng−êi thèng nhÊt” vµ “trËt tù thÕ giíi
míi”[Xem: 73]. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu hãa kh«ng lo¹i trõ mét quèc gia,
mét d©n téc nµo vµ ViÖt Nam cña chóng ta còng kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ.
Cïng víi nh÷ng thµnh qu¶ to lín vÒ mÆt kinh tÕ, trong nh÷ng n¨m qua, chóng
ta còng ®· vÊp ph¶i kh«ng Ýt khã kh¨n, trë ng¹i, nh÷ng vÊn ®Ò g©y c¶n trë lín
®èi víi sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc. Sù du nhËp nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ngo¹i lai
trong qu¸ tr×nh héi nhËp víi thÕ giíi, sù ¶nh h−ëng cña mÆt tr¸i cña nÒn kinh
tÕ thÞ tr−êng ®Õn ®êi sèng t©m lý, lèi sèng, c¸ch t− duy cña mét bé phËn
kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn vµ nh©n d©n ®ang thùc sù trë thµnh nh÷ng vÊn ®Ò
nãng báng. NhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng l©u ®êi, tèt ®Ñp, ®−îc thö th¸ch
vµ kh¼ng ®Þnh qua thêi gian hiÖn nay ®ang bÞ mai mét, ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ
®ång hãa, bÞ hßa tan bëi c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa xa l¹. §øng tr−íc t×nh h×nh ®ã,
§¶ng ta nhËn ®Þnh: “Sù thay ®æi c¬ cÊu kinh tÕ, kÕt cÊu x· héi, nhu cÇu t¨ng
nhanh vÒ v¨n hãa cña c¸c tÇng líp d©n c−, qu¸ tr×nh d©n chñ hãa, v.v.. lµ

6. 6
nh÷ng yÕu tè lµm thay ®æi nhiÒu mÆt ®êi sèng v¨n hãa d©n téc. Nh÷ng thµnh
tùu cña c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ thÕ giíi cïng víi viÖc më réng giao
l−u quèc tÕ lµ c¬ héi ®Ó chóng ta tiÕp thô nh÷ng thµnh qu¶ trÝ tuÖ cña loµi
ng−êi, ®ång thêi còng ®Æt ra nh÷ng th¸ch thøc míi trong viÖc gi÷ g×n b¶n s¾c
v¨n hãa d©n téc”[15, tr. 41]. ChÝnh v× vËy mµ viÖc nghiªn cøu, t×m tßi ®Ó chØ
ra nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc, nh÷ng h¹n chÕ cÇn kh¾c phôc, söa ch÷a vµ bæ sung
cña nÒn v¨n hãa trong qu¸ tr×nh héi nhËp, giao l−u víi c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c
trªn thÕ giíi trong qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa ngµy nay ®· thùc sù trë thµnh mét
nhu cÇu cÊp b¸ch vµ cÇn thiÕt h¬n bao giê hÕt. ViÖc lµm nµy nh»m môc ®Ých
hiÖn ®¹i hãa vµ ®Ò cao nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ViÖt Nam, gióp chóng ta cã ®ñ
b¶n lÜnh, ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó chñ ®éng héi nhËp víi thÕ giíi mµ kh«ng ®¸nh mÊt
b¶n th©n m×nh, ®ång thêi cñng cè vµ t¹o dùng mét “bé läc” v¨n hãa h÷u hiÖu
nh»m b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng tr−íc nguy c¬ ®ång
hãa m¹nh mÏ cña c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa hiÖn nay.
Bëi v×, chóng ta ®Òu biÕt r»ng, mét d©n téc, mét quèc gia muèn ®øng v÷ng
trong qu¸ tr×nh héi nhËp víi thÕ giíi th× kh«ng thÓ kh«ng cã mét nÒn t¶ng v¨n
hãa v÷ng ch¾c. MÆt kh¸c, nÕu chØ biÕt l−u gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa mét c¸ch
cøng nh¾c, gi¸o ®iÒu, cè t×nh ®ãng cöa, kh«ng tiÕp thu c¸c thµnh tùu khoa häc
kü thuËt còng nh− c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa tiÕn bé mµ loµi ng−êi ®· ®¹t ®−îc trong
thêi ®¹i ngµy nay th× quèc gia ®ã, d©n téc ®ã kh«ng thÓ tiÕn xa ®−îc. Do vËy,
viÖc l−u gi÷, b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng ®ång thêi bæ sung, ph¸t
triÓn, hiÖn ®¹i hãa chóng b»ng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa tiÕn bé cña loµi ng−êi,
phï hîp víi lèi sèng, t− duy vµ t×nh c¶m cña d©n téc lµ mét ®ßi hái tÊt yÕu,
gãp phÇn ®−a ®Êt n−íc v÷ng b−íc ®i lªn trong sù ph¸t triÓn chung cña nh©n
lo¹i.
NhËn thøc ®−îc tÇm quan träng cña vÊn ®Ò, chóng t«i ®i vµo nghiªn cøu
nÒn v¨n hãa cña d©n téc ViÖt Nam vµ lùa chän mét vÊn ®Ò lµm ®èi t−îng
nghiªn cøu cña luËn v¨n cña m×nh mang tªn “TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt

7. 7
Nam trong ®iÒu kiÖn ®æi míi vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc hiÖn nay”, víi mong
muèn ®ãng gãp mét phÇn nhá bÐ cña m×nh vµo mét lÜnh vùc hÕt søc réng lín
nh−ng v« cïng hÊp dÉn, ®· thu hót ®−îc ®«ng ®¶o nhiÒu thÕ hÖ c¸c nhµ khoa
häc trong thêi gian võa qua.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi.
Nghiªn cøu v¨n hãa tõ l©u ®· lµ mét ®Ò tµi réng lín nh−ng kh«ng kÐm
phÇn hÊp dÉn. ChØ cÇn thÊy r»ng hiÖn nay trªn thÕ giíi ®· cã tõ 400 ®Õn 600
®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ v¨n hãa còng ®· ®ñ cho chóng ta thÊy ®−îc møc ®é
®a d¹ng vµ phøc t¹p cña vÊn ®Ò nµy. Mçi d©n téc ®Òu cã mét nÒn v¨n hãa
riªng víi nh÷ng ®Æc thï riªng, nh÷ng tÝnh chÊt ®éc ®¸o riªng vèn cã cña mçi
d©n téc ®ã mµ nhiÒu thÕ hÖ c¸c nhµ khoa häc ®· dµy c«ng nghiªn cøu nh−ng
d−êng nh− vÉn ch−a cã thÓ hiÓu biÕt hÕt vÒ chóng. Nãi ®Õn v¨n hãa truyÒn
thèng cña ViÖt Nam, ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XX, nhµ sö häc, nhµ
v¨n hãa häc §µo Duy Anh ®· ®Æt nÒn mãng cho viÖc nghiªn cøu toµn diÖn vÒ
nh÷ng ®Æc tr−ng, nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña v¨n hãa ViÖt Nam ®−îc thÓ hiÖn
trªn mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n−íc. Nh÷ng t− t−ëng,
nh÷ng nghiªn cøu mang tÝnh chÊt xuÊt ph¸t ®iÓm cña «ng ®−îc tr×nh bµy trong
t¸c phÈm næi tiÕng “ViÖt Nam v¨n hãa sö c−¬ng” ®−îc Quan H¶i Tïng Th− Ên
hµnh n¨m 1938 vµ ®−îc Nhµ xuÊt b¶n v¨n hãa Th«ng tin t¸i b¶n l¹i vµo n¨m
2003. Còng trong kho¶ng thêi gian nµy, t¸c gi¶ NguyÔn V¨n Huyªn còng cho
xuÊt b¶n c«ng tr×nh “V¨n minh ViÖt Nam” ®Ò cËp mét c¸ch kh¸ ®Çy ®ñ c¸c
sinh ho¹t v¨n hãa tõ sinh ho¹t gia ®×nh, lµng x·, nhµ n−íc ®Õn sinh ho¹t trong
lao ®éng s¶n xuÊt vµ ®êi sèng tinh thÇn, t«n gi¸o, tÝn ng−ìng cña ng−êi ViÖt.
T¸c phÈm nµy ®−îc viÕt b»ng tiÕng Ph¸p, ®−îc in trong NguyÔn V¨n Huyªn
toµn tËp (tËp 1), Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2000 vµ ®−îc in thµnh s¸ch
riªng n¨m 2005 do Nhµ xuÊt b¶n Héi nhµ v¨n xuÊt b¶n.
B−íc vµo giai ®o¹n míi trong lÞch sö d©n téc, d−íi sù l·nh ®¹o cña
§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, b¶n “§Ò c−¬ng v¨n hãa ViÖt Nam” ®−îc ra ®êi

8. 8
n¨m 1943 ®· nªu bËt ®−îc sù quan t©m s©u s¾c, chñ tr−¬ng lín lao vµ lßng
quyÕt t©m cïng toµn d©n téc ®øng lªn x©y dùng mét nÒn v¨n hãa tiÕn bé cña
§¶ng trong t×nh h×nh c¸ch m¹ng míi. Còng kÓ tõ ®ã ®· xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu
c«ng tr×nh nghiªn cøu bµn vÒ v¨n hãa vµ x©y dùng nÒn v¨n hãa ViÖt Nam theo
h−íng hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn nh−ng vÉn l−u gi÷ vµ b¶o tån ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ v¨n
hãa tèt ®Ñp cña cha «ng.
Ngµy nay, tr−íc nh÷ng biÕn ®éng mang tÝnh chÊt thêi ®¹i b¾t ®Çu tõ
cuèi nh÷ng n¨m 80, ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû tr−íc, cïng víi sù ®æi míi
toµn diÖn ®Êt n−íc, víi viÖc më cöa nh»m giao l−u, héi nhËp víi thÕ giíi, c«ng
cuéc b¶o tån vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam mang
tÝnh chÊt cÊp b¸ch h¬n bao giê hÕt. HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n
hãa trong kho¶ng thêi gian tõ sau n¨m 1986 trë l¹i ®©y ®Òu tËp trung gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò lµm thÕ nµo cã thÓ b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn
thèng cña d©n téc trong qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa ®ang diÔn ra hÕt søc m¹nh mÏ
hiÖn nay. Cã thÓ kÓ ra ë ®©y mét sè c«ng tr×nh tiªu biÓu nh−:
- “Gãp phÇn nghiªn cøu v¨n hãa ViÖt Nam” cña t¸c gi¶ NguyÔn V¨n
Huyªn (Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, 1995, 1996; t.1, t.2);
- “V¨n hãa d©n gian ViÖt Nam víi sù ph¸t triÓn cña x2 héi ViÖt Nam”
cña t¸c gi¶ §inh Gia Kh¸nh (Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995);
- T¸c gi¶ Phan Ngäc víi hai c«ng tr×nh næi tiÕng mang tªn “V¨n hãa
ViÖt Nam vµ c¸ch tiÕp cËn míi” vµ “B¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam” do Nhµ xuÊt
b¶n V¨n hãa Th«ng tin ph¸t hµnh n¨m 1994 vµ n¨m 2002;
- Cïng víi ®ã, t¸c gi¶ §ç Huy víi c«ng tr×nh “NhËn diÖn v¨n hãa ViÖt
Nam vµ sù biÕn ®æi cña nã trong thÕ kû XX” (Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc
gia, Hµ Néi 2002) vµ “V¨n hãa vµ ph¸t triÓn” (Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc
gia, Hµ Néi, 2005).
- Cã mét sè c«ng tr×nh kh¸c còng bµn kh¸ s©u s¾c vÒ vÊn ®Ò nµy nh−
“V¨n hãa häc ®¹i c−¬ng vµ c¬ së v¨n hãa ViÖt Nam” cña t¸c gi¶ TrÇn Quèc

9. 9
V−îng (Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi, 1998), “V¨n hãa ViÖt Nam t×m tßi vµ
suy ngÉm” (Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc, Hµ Néi, 2003) vµ “C¬ së V¨n hãa ViÖt
Nam” cña t¸c gi¶ TrÇn Ngäc Thªm ®· ®−îc Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o chän lµm
gi¸o tr×nh c¬ b¶n cho viÖc gi¶ng d¹y m«n V¨n hãa häc trong c¸ch tr−êng ®¹i
häc, cao ®¼ng thuéc hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n hiÖn nay.
C¸c c«ng tr×nh nµy ®· nªu bËt ®−îc sù h×nh thµnh v¨n hãa ViÖt Nam tõ
nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi ®Æc tr−ng cña khu vùc. Bªn c¹nh ®ã, c¸c
c«ng tr×nh còng ®· ®Ò cËp ®Õn nh÷ng biÓu hiÖn ®Æc thï cña v¨n hãa ViÖt Nam
trong lèi sèng, c¸ch t− duy, c¸ch øng xö cña con ng−êi trong sinh ho¹t céng
®ång còng nh− trong lao ®éng s¶n xuÊt, trong quan hÖ víi giíi tù nhiªn. §Æc
biÖt, c¸c c«ng tr×nh nµy ®· b−íc ®Çu ®Æt c¬ së lý luËn cho viÖc ®Þnh h×nh vµ
nghiªn cøu c¸c ®Æc tr−ng, nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n, nÒn t¶ng cña v¨n hãa ViÖt
Nam trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña chóng.
VÊn ®Ò b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cña d©n téc ViÖt Nam
còng ®−îc bµn ®Õn kh¸ nhiÒu trong c¸c t¹p chÝ chuyªn ngµnh nh− t¹p chÝ TriÕt
häc, t¹p chÝ Khoa häc X· héi, t¹p chÝ Nghiªn cøu v¨n hãa nghÖ thuËt, DiÔn
®µn v¨n hãa nghÖ thuËt ViÖt Nam, t¹p chÝ Céng s¶n, v.v.:
T¸c gi¶ NguyÔn Träng ChuÈn víi mét sè c«ng tr×nh tiªu biÓu nh−:
“Héi nhËp quèc tÕ: c¬ héi vµ th¸ch thøc ®èi víi gi¸ trÞ truyÒn thèng trong
®iÒu kiÖn toµn cÇu hãa hiÖn nay” (T¹p chÝ TriÕt häc, sè 8/2004); “Giao l−u
v¨n hãa vµ sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu hãa” (trong
s¸ch “ViÖt Nam trong thÕ kû XX” Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,
2002);
T¸c gi¶ Thµnh Duy víi: “VÊn ®Ò gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam
tr−íc xu thÕ toµn cÇu hãa” cña (T¹p chÝ DiÔn ®µn v¨n nghÖ ViÖt Nam, sè 6
n¨m 2001);

10. 10
T¸c gi¶ NguyÔn V¨n Huyªn víi c«ng tr×nh “Toµn cÇu hãa vµ mét sè
vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam” cña (T¹p chÝ DiÔn ®µn v¨n
nghÖ ViÖt Nam, sè 9 n¨m 2001).
T¸c gi¶ Tr−êng L−u: “Hai mÆt cña toµn cÇu hãa vµ thÕ øng xö cña v¨n
hãa d©n téc” (T¹p chÝ V¨n hãa nghÖ thuËt sè 8 (206), 2001) vµ c«ng tr×nh
“Toµn cÇu hãa vµ vÊn ®Ò b¶o tån v¨n hãa d©n téc” (Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ
Quèc gia, Hµ Néi, 2003).
T¸c gi¶ NguyÔn ThÕ NghÜa víi c«ng tr×nh “Gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n hãa d©n
téc trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa” ®−îc ®¨ng t¶i trªn t¹p chÝ
Céng s¶n, sè 20, th¸ng 10 n¨m 1999;
T¸c gi¶ Ph¹m Th¸i ViÖt víi c«ng tr×nh “B¶n s¾c v¨n hãa trong bèi c¶nh
toµn cÇu hãa” (T¹p chÝ TriÕt häc sè 8, n¨m 2004)
Vµ t¸c gi¶ Ph¹m V¨n §øc víi “Ph¸t huy tinh thÇn d©n téc trong bèi
c¶nh toµn cÇu hãa ë ViÖt Nam hiÖn nay” (T¹p chÝ triÕt häc, sè 9 n¨m 2004).
§Æc biÖt, trong n¨m 2001 (th¸ng 5 vµ th¸ng 8), ViÖn TriÕt häc thuéc
Trung t©m Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia (nay lµ ViÖn Khoa häc X·
héi ViÖt Nam) ®· tæ chøc 2 cuéc Héi th¶o lín, trong ®ã cã mét cuéc Héi th¶o
Quèc tÕ mang tªn “Gi¸ trÞ truyÒn thèng tr−íc nh÷ng th¸ch thøc cña toµn cÇu
hãa” bµn vÒ vÊn ®Ò nµy. Sù ra ®êi cña 2 cuèn s¸ch sau nh÷ng cuéc héi th¶o
nµy “Gi¸ trÞ truyÒn thèng tr−íc nh÷ng th¸ch thøc cña toµn cÇu hãa” vµ “MÊy
vÊn ®Ò ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng” cµng thÓ hiÖn sù quan t©m
®Æc biÖt cña c¸c nhµ khoa häc ho¹t ®éng trong lÜnh vùc lý luËn vÒ vÊn ®Ò b¶o
tån, ph¸t huy vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng trong ®iÒu kiÖn ®æi
míi vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc trong xu thÕ héi nhËp víi thÕ giíi ngµy nay.
C¸c c«ng tr×nh khoa häc trªn ®©y vµ c¸c c«ng tr×nh kh¸c bµn vÒ vÊn ®Ò
nµy ®· Ýt nhiÒu ®Ò cËp ®Õn nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña v¨n hãa ViÖt Nam
trong ®iÒu kiÖn ®æi míi vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc, ®Æc biÖt lµ nh÷ng tÝnh chÊt c¬
b¶n cña nÒn v¨n hãa cña chóng ta. Tuy nhiªn, khi bµn vÒ tÝnh nh©n v¨n trong

11. 11
v¨n hãa ViÖt Nam, c¸c t¸c gi¶ ®· tiÕp cËn tõ rÊt nhiÒu gãc ®é, nhiÒu khÝa c¹nh
kh¸c nhau cña vÊn ®Ò nh− tinh thÇn yªu n−íc, tÝnh cè kÕt céng ®ång th−¬ng
yªu ®ïm bäc lÉn nhau, v.v. mµ hÇu nh− ch−a cã mét sù kh¸i qu¸t, mét sù tæng
kÕt s©u s¾c, thÊu ®¸o vÒ vÊn ®Ò nµy. ChÝnh v× vËy, trong luËn v¨n, chóng t«i cè
g¾ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy mét c¸ch kh¸i qu¸t vµ c¬ b¶n h¬n.
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu.
a) Môc ®Ých:
Môc ®Ých cña luËn v¨n lµ lµm s¸ng tá tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt
Nam ë sù khoan dung vµ tinh thÇn yªu n−íc, ®Ó qua ®ã chØ ra vµ luËn gi¶i
nh÷ng c¬ héi vµ nh÷ng th¸ch thøc ®ang ®−îc ®Æt ra víi tÝnh nh©n v¨n ®ã trong
®iÒu kiÖn ®æi míi vµ ph¸t triÓn ë n−íc ta hiÖn nay. Th«ng qua viÖc nghiªn cøu
®Æc tr−ng c¬ b¶n nµy, luËn v¨n ®Ò ra mét sè nguyªn t¾c ®Ó b¶o tån, ph¸t huy
vµ ®ång thêi tiÕp thu trªn c¬ së cã chän läc nh÷ng yÕu tè, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n
hãa míi cña nh©n lo¹i nh»m ph¸t triÓn tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam
trong thêi ®¹i ngµy nay.
b) NhiÖm vô:
Tõ môc ®Ých nªn trªn, luËn v¨n cã nhiÖm vô:
- Lµm râ néi dung cña tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam th«ng qua
hai yÕu tè c¬ b¶n: sù khoan dung vµ tinh thÇn yªu n−íc.
- ChØ ra vµ luËn gi¶i nh÷ng c¬ héi vµ th¸ch thøc ®èi víi tÝnh nh©n v¨n
cña v¨n hãa ViÖt Nam
- §−a ra nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n nh»m b¶o tån, ph¸t huy vµ ph¸t triÓn
tÝnh nh©n v¨n trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn ë n−íc ta hiÖn nay.
4. Ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n.
V¨n hãa lµ mét ®Ò tµi rÊt réng, nghiªn cøu nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña
v¨n hãa nãi chung vµ cña v¨n hãa ViÖt Nam nãi riªng lµ mét c«ng viÖc ®ßi hái
ph¶i cã sù ®Çu t− lín vÒ c«ng søc cña c¸c thÕ hÖ c¸c nhµ khoa häc. §©y lµ mét
®Ò tµi cã thÓ ®−îc nghiªn cøu d−íi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. ë ph−¬ng diÖn

12. 12
triÕt häc, trong khu«n khæ cña mét luËn v¨n th¹c sÜ, chóng t«i kh«ng cã tham
väng ®i t×m hiÓu mäi vÊn ®Ò cña v¨n hãa, v× chóng t«i hiÓu r»ng, ngay mét vÊn
®Ò lµ nghiªn cøu nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña mét nÒn v¨n hãa nhÊt ®Þnh còng
®· lµ mét ®Ò tµi kh¸ lín. Do vËy, ë ®©y, chóng t«i chØ xin phÐp giíi h¹n ®Ò tµi
nghiªn cøu cña m×nh trong ph¹m vi tÝnh chÊt c¬ b¶n cña mäi nÒn v¨n hãa nãi
chung còng nh− v¨n hãa ViÖt Nam nãi riªng, ®ã lµ tÝnh nh©n v¨n, nghiªn cøu
®Æc tr−ng c¬ b¶n nµy trong v¨n hãa cña d©n téc víi hai yÕu tè c¬ b¶n cña nã lµ
sù khoan dung vµ tinh thÇn yªu n−íc, xem xÐt nh÷ng th¸ch thøc ®Æt ra ®èi víi
chóng trong ®iÒu kiÖn cña sù ®æi míi vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc ta ngµy nay, ®Ó tõ
®ã nªu ra mét sè nguyªn t¾c c¬ b¶n nh»m ph¸t huy nh÷ng mÆt tÝch cùc, h¹n
chÕ nh÷ng mÆt tiªu cùc, gãp phÇn t¹o ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x·
héi ë n−íc ta hiÖn nay.
5. C¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu.
C¬ së lý luËn: luËn v¨n dùa trªn nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa
duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö cã sù kÕt hîp chÆt chÏ víi
nh÷ng quan ®iÓm, chÝnh s¸ch cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, t− t−ëng Hå ChÝ
Minh vÒ v¨n hãa vµ x©y dùng mét nÒn v¨n hãa tiÕn tiªn ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n
téc ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc ®Ò ra trong luËn v¨n.
Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, luËn v¨n sö dông
c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa
duy vËt lÞch sö, ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng hîp, ph−¬ng ph¸p ®i tõ trõu
t−îng ®Õn cô thÓ, ®èi chiÕu vµ so s¸nh, ph−¬ng ph¸p kÕt hîp gi÷a l«gÝc vµ lÞch
sö... ®Ó tr×nh bµy c¸c vÊn ®Ò.
6. §ãng gãp cña luËn v¨n
Th«ng qua viÖc tr×nh bµy mét c¸ch t−¬ng ®èi cã hÖ thèng vÒ tÝnh nh©n
v¨n trong v¨n hãa - mét tÝnh chÊt c¬ b¶n cña mäi nÒn v¨n hãa riªng biÖt, luËn
v¨n xem xÐt nh÷ng biÓu hiÖn cña tÝnh nh©n v¨n trong v¨n hãa ViÖt Nam trong
lÞch sö ph¸t triÓn cña d©n téc, ®Æc biÖt, luËn v¨n nghiªn cøu vµ xem xÐt nh÷ng

13. 13
th¸ch thøc ®Æt ra ®èi víi tÝnh nh©n v¨n trong giai ®o¹n ®æi míi vµ ph¸t triÓn
®Êt n−íc hiÖn nay ®Ó tõ ®ã cè g¾ng ®−a ra mét sè nguyªn t¾c chung cã tÝnh
chÊt ®Þnh h−íng trong viÖc ph¸t huy vµ b¶o tån nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cã ý
nghÜa thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc hiÖn nay.
7. ý nghÜa cña luËn v¨n.
Víi viÖc tËp trung nghiªn cøu tÝnh nh©n v¨n trong v¨n hãa nãi chung vµ
tÝnh nh©n v¨n trong v¨n hãa cña ViÖt Nam nãi riªng, luËn v¨n cã ý nghÜa
nh»m n©ng cao nhËn thøc trong viÖc t×m hiÓu vÒ c¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña mçi
nÒn v¨n hãa, tõ ®ã cã thÓ gãp phÇn vµo c«ng cuéc x©y dùng nh÷ng chñ
tr−¬ng, chÝnh s¸ch nh»m ph¸t huy vµ b¶o tån c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng
trong thêi ®¹i ngµy nay.
Bªn c¹nh ®ã, luËn v¨n cßn cã thÓ lµm tµi liÖu tham kh¶o phôc vô nghiªn
cøu vµ gi¶ng d¹y c¸c chuyªn ®Ò vÒ triÕt häc v¨n hãa, v¨n hãa häc trong c¸c
tr−êng Cao ®¼ng, §¹i häc.
8. KÕt cÊu cña luËn v¨n.
Ngoµi phÇn më ®Çu, phÇn kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, luËn
v¨n bao gåm 2 ch−¬ng víi 4 tiÕt.

14. 14
Ch−¬ng 1.
TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam
1.1. V¨n hãa vµ tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa.
V¨n hãa ra ®êi trong buæi b×nh minh cña lÞch sö nh©n lo¹i víi t− c¸ch lµ
mét s¶n phÈm cña ho¹t ®éng sèng, ho¹t ®éng lao ®éng s¶n xuÊt cña con
ng−êi. V¨n hãa kh«ng ph¶i lµ mét thø con ng−êi tù nhiªn cã ®−îc mµ con
ng−êi chØ cã thÓ tiÕp nhËn ®−îc nã khi ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh gi¸o dôc (c¶
tù ph¸t lÉn tù gi¸c) l©u dµi. ChÝnh v× vËy, khi tiÕp cËn vÊn ®Ò v¨n hãa, c¸c häc
gi¶ ®Òu ®−a ra nh÷ng ®Þnh nghÜa kh¸c nhau xuÊt ph¸t tõ khÝa c¹nh nghiªn cøu
cña m×nh, vµ ®iÒu nµy ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng vÒ ®Þnh nghÜa v¨n hãa mµ cho
®Õn nay chóng ta vÉn ch−a cã ®−îc mét ®Þnh nghÜa hoµn toµn thèng nhÊt.
Trong kho¶ng 400 ®Õn 600, thËm chÝ cã ®Õn h¬n 1000 ®Þnh nghÜa kh¸c
nhau vÒ v¨n hãa trªn thÕ giíi hiÖn nay [Xem: 53, tr.32], theo chóng t«i, cã
mét sè ®Þnh nghÜa rÊt ®¸ng chó ý, phÇn nµo ®· nªu bËt ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm
chung nhÊt cña v¨n hãa:
Vµo cuèi thÕ kû XIX, E.B.Tylor, nhµ x· héi häc vÒ v¨n hãa ng−êi Anh,
lÇn ®Çu tiªn ®−a ra mét kh¸i niÖm v¨n hãa cã thÓ chÊp nhËn ®−îc mét c¸ch
réng r·i trong t¸c phÈm “V¨n hãa nguyªn thñy” cña «ng. ¤ng cho r»ng, “v¨n
hãa lµ mét chØnh thÓ phøc hîp bao gåm tri thøc, tÝn ng−ìng, nghÖ thuËt, ®¹o
®øc, ph¸p luËt, tËp tôc vµ bÊt kú n¨ng lùc thãi quen nµo kh¸c mµ con ng−êi
cÇn cã víi t− c¸ch lµ mét thµnh viªn x· héi”.
Xem xÐt v¨n hãa víi t− c¸ch lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lao ®éng cña con
ng−êi, B¸ch khoa toµn th− Ph¸p cho r»ng, v¨n hãa theo nghÜa réng lµ tËp tôc,
tÝn ng−ìng, t− t−ëng, thÞ hiÕu thÈm mü, nh÷ng hiÓu biÕt kü thuËt còng nh−
toµn bé viÖc tæ chøc m«i tr−êng cña con ng−êi, nh÷ng c«ng cô, nhµ ë... nãi

15. 15
chung lµ toµn bé c«ng nghiÖp cã thÓ truyÒn l¹i ®−îc, ®iÒu tiÕt nh÷ng quan hÖ
vµ nh÷ng øng xö cña mét nhãm x· héi víi m«i tr−êng sinh th¸i cña nã.
Cïng quan ®iÓm ®ã, B¸ch khoa th− Liªn X« còng kh¼ng ®Þnh, v¨n hãa
lµ tr×nh ®é ph¸t triÓn lÞch sö cña x· héi vµ cña con ng−êi, biÓu hiÖn trong c¸c
kiÓu vµ c¸c h×nh thøc tæ chøc ®êi sèng vµ hµnh ®éng cña con ng−êi, còng nh−
trong c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ gi¸ trÞ tinh thÇn do con ng−êi t¹o ra. V¨n hãa cã
thÓ ®−îc dïng ®Ó chØ tr×nh ®é ph¸t triÓn vÒ mÆt vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh÷ng
x· héi, d©n téc, bé téc cô thÓ (thÝ dô v¨n hãa cæ ®¹i, v¨n hãa Maya, v¨n hãa
Trung Quèc...). Theo nghÜa hÑp, v¨n hãa chØ liªn quan tíi ®êi sèng tinh thÇn
cña con ng−êi [TrÝch theo: 54, tr. 25].
ë khÝa c¹nh triÕt häc, v¨n hãa ®−îc hiÓu lµ toµn bé nh÷ng gi¸ trÞ vËt
chÊt vµ tinh thÇn do con ng−êi t¹o ra trong qu¸ tr×nh thùc tiÔn x· héi, lÞch sö
vµ tiªu biÓu cho tr×nh ®é ®¹t ®−îc trong lÞch sö ph¸t triÓn x· héi. Theo nghÜa
hÑp h¬n, ng−êi ta quen nãi vÒ v¨n hãa vËt chÊt (kü thuËt, kinh nghiÖm s¶n
xuÊt, gi¸ trÞ vËt chÊt) vµ v¨n hãa tinh thÇn (khoa häc, nghÖ thuËt, v¨n häc, triÕt
häc, ®¹o ®øc, gi¸o dôc..). V¨n hãa lµ mét hiÖn t−îng lÞch sö ph¸t triÓn phô
thuéc vµo sù thay thÕ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi [63, tr.656].
Khi ph¸t ®éng ThËp kû ph¸t triÓn v¨n hãa, Tæ chøc V¨n hãa, Khoa häc
vµ Gi¸o dôc cña Liªn Hîp Quèc (UNESCO) ®· ®−a ra ®Þnh nghÜa: “V¨n hãa
ph¶n ¸nh vµ thÓ hiÖn mét c¸ch tæng qu¸t, sèng ®éng mäi mÆt cña cuéc sèng
(cña mçi c¸ nh©n vµ c¸c céng ®ång) ®· diÔn ra trong qu¸ khø, còng nh− ®ang
diÔn ra trong hiÖn t¹i, qua hµng bao thÕ kû, nã ®· cÊu thµnh nªn mét hÖ thèng
c¸c gi¸ trÞ, truyÒn thèng, thÈm mü vµ lèi sèng mµ dùa trªn ®ã tõng d©n téc tù
kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c riªng cña m×nh” [65, tr.23].
§Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy, nhiÒu häc gi¶ trong n−íc còng ®· ®−a ra nh÷ng
®Þnh nghÜa cña m×nh vÒ v¨n hãa:
Víi quan niÖm cho r»ng v¨n hãa cña c¸c d©n téc së dÜ kh¸c nhau lµ do
c¸c d©n téc sinh sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi kh¸c nhau, do

16. 16
®ã “muèn nghiªn cøu v¨n hãa cña mét d©n téc, tr−íc hÕt ph¶i xem xÐt d©n téc
Êy sinh tr−ëng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý nh− thÕ nµo” [1, tr.11], häc gi¶
§µo Duy Anh quan niÖm v¨n hãa lµ ho¹t ®éng sinh ho¹t cña c¸c d©n téc qua
tõng giai ®o¹n, tõng thêi kú lÞch sö.
ë mét c¸ch tiÕp cËn gÇn víi §µo Duy Anh, t¸c gi¶ TrÇn Quèc V−îng
quan niÖm “V¨n hãa, tr−íc hÕt, lµ mét sù tr¶ lêi, mét sù øng phã, cña mét
céng ®ång d©n c−, tr−íc nh÷ng th¸ch thøc cña nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý - khÝ
hËu (gÐoclimatique), vµ sau ®ã lµ sù tr¶ lêi, øng phã, tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn x·
héi - lÞch sö” [70, tr.65]
Víi quan niÖm “v¨n hãa lµ ho¹t ®éng”, t¸c gi¶ Phan Ngäc cho r»ng
“V¨n hãa lµ mèi quan hÖ gi÷a thÕ giíi biÓu t−îng trong ãc mét c¸ nh©n hay
mét téc ng−êi víi c¸i thÕ giíi thùc t¹i Ýt nhiÒu ®· bÞ c¸ nh©n nµy hay téc ng−êi
nµy m« h×nh hãa theo c¸i m« h×nh tån t¹i trong biÓu t−îng. §iÒu biÓu hiÖn râ
nhÊt chøng tá mèi quan hÖ nµy, ®ã lµ v¨n hãa d−íi h×nh thøc dÔ thÊy nhÊt,
biÓu hiÖn thµnh mét kiÓu lùa chän riªng cña c¸ nh©n hay téc ng−êi, kh¸c c¸c
kiÓu lùa chän cña c¸c c¸ nh©n hay c¸c téc ng−êi kh¸c” [47, tr.18].
Kh¸c víi c¸c nhµ nghiªn cøu sö häc, v¨n hãa häc, c¸c nhµ triÕt häc
còng ®−a ra nh÷ng ®Þnh nghÜa v¨n hãa tõ khÝa c¹nh nghiªn cøu cña m×nh. Víi
sù ¶nh h−ëng s©u s¾c cña triÕt häc m¸cxÝt, t¸c gi¶ §ç Huy quan niÖm “v¨n
hãa chÝnh lµ tæng thÓ c¸c gi¸ trÞ do con ng−êi t¹o ra, ®ã lµ c¸c gi¸ trÞ vËt
chÊt, c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn vµ b¶n th©n sù ph¸t triÓn cña con ng−êi. Trong v¨n
hãa, c¶ ba gi¸ trÞ nµy ®Òu t−¬ng t¸c vµ g¾n bã víi nhau” [35, tr.15].
Víi c¸ch hiÓu b¶n chÊt v¨n hãa n»m ë th¸i ®é vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng
cña con ng−êi, t¸c gi¶ Hå SÜ Quý cho r»ng, “V¨n hãa lµ biÓu hiÖn cña ph−¬ng
thøc sèng cña con ng−êi, lµ tæng hßa mäi gi¸ trÞ ng−êi” [52, tr.32].
v.v..
Tõ viÖc nªn ra mét sè ®Þnh nghÜa vÒ v¨n hãa cã tÝnh chÊt ®iÓn h×nh trªn
®©y, cã thÓ thÊy r»ng, viÖc ®i t×m mét ®Þnh nghÜa tæng qu¸t vÒ v¨n hãa, mét

17. 17
®Þnh nghÜa cã tÇm bao qu¸t réng nhÊt c¸c khÝa c¹nh cña v¨n hãa lµ mét viÖc
lµm khã kh¨n, phøc t¹p vµ ®ßi hái sù ®Çu t− c«ng søc vµ thêi gian h¬n n÷a cña
c¸c thÕ hÖ c¸c nhµ khoa häc. ChÝnh nh÷ng khã kh¨n trong viÖc t×m kiÕm mét
kh¸i niÖm chung nhÊt vÒ v¨n hãa ®· t¹o nªn rÊt nhiÒu khã kh¨n trong c«ng t¸c
nghiªn cøu v¨n hãa nãi chung vµ nghiªn cøu v¨n hãa d−íi gãc ®é triÕt häc
(triÕt häc v¨n hãa) nãi riªng. §iÒu nµy ®· buéc chóng t«i ph¶i quay vÒ víi
nghÜa gèc cña kh¸i niÖm v¨n hãa (culture) ®Ó t×m mét ®Þnh nghÜa vÒ v¨n hãa
mang tÝnh chÊt c«ng cô phôc vô cho ®Ò tµi nghiªn cøu cña m×nh.
Khi ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm v¨n hãa, hÇu hÕt c¸c thuËt ng÷ chØ kh¸i niÖm
“v¨n hãa” ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y ®Òu cã chung mét nguån gèc La tinh cultus
animi cã nghÜa lµ sù trång trät tinh thÇn, tøc lµ gi¸o dôc, båi d−ìng t©m hån
con ng−êi. Theo ng−êi ph−¬ng T©y, v¨n hãa g¾n liÒn víi gi¸o dôc ®µo t¹o con
ng−êi, mét céng ®ång ng−êi h−íng tíi nh÷ng gi¸ trÞ, nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp
cÇn thiÕt cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¸ nh©n vµ cña c¶ céng ®ång ng−êi
®ã. V¨n hãa cßn cã ý nghÜa nh− lµ sù trång trät, sù thÝch øng vµ khai th¸c tù
nhiªn, qua ®ã gi¸o dôc c¸c c¸ nh©n hay c¸c céng ®ång ng−êi tho¸t ra khái t×nh
tr¹ng tù nhiªn thuÇn tóy, ®¹t ®Õn nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp mang tÝnh chÊt
ng−êi h¬n.
Trong quan niÖm cña ng−êi ph−¬ng §«ng, v¨n hãa tøc lµ “v¨n trÞ gi¸o
hãa”, víi ý nghÜa lµ mét ®−êng lèi cai trÞ mang tÝnh chÊt ®¹o ®øc s©u s¾c cã sù
kÕt hîp víi viÖc gi¸o hãa, gi¸o dôc con ng−êi theo nh÷ng chuÈn mùc x· héi
nhÊt ®Þnh. ë mét nghÜa gÇn nh− vËy, v¨n hãa ®−îc dïng víi nghÜa ®èi lËp víi
“vò lùc”. Khi con ng−êi ta dïng gi¸o dôc, thuyÕt phôc, b»ng v¨n hãa, b»ng
®¹o ®øc ®Ó c¶i hãa mµ vÉn kh«ng thay ®æi th× khi ®ã ph¶i sö dông ®Õn vò lùc
®Ó c−ìng chÕ, b¾t con ng−êi ta khu«n theo mét khu«n mÉu ®· ®−îc ®Þnh s½n.
Nh− vËy, nh×n tæng thÓ chóng ta nhËn thÊy r»ng quan niÖm cña ph−¬ng
§«ng vµ ph−¬ng T©y vÒ v¨n hãa rÊt gÇn víi nhau. Do ®ã, cã thÓ hiÓu r»ng,

18. 18
v¨n hãa chÝnh lµ sù vun trång, båi d−ìng vµ ph¸t huy nh©n tÝnh cho con
ng−êi.
Víi tÝnh c¸ch lµ c«ng cô gi¸o dôc, båi d−ìng nh©n tÝnh cho con ng−êi,
v¨n hãa ®−îc cÊu thµnh tõ nhiÒu tÝnh chÊt mang ®Ëm ¶nh h−ëng cña ®êi sèng
vËt chÊt còng nh− tinh thÇn cña con ng−êi trong x· héi. C¸c tÝnh chÊt cña v¨n
hãa, theo chóng t«i, bao gåm rÊt nhiÒu nh−: tÝnh nh©n v¨n, tÝnh s¸ng t¹o, tÝnh
riªng biÖt (hay tÝnh b¶n s¾c), tÝnh tr−êng tån, v.v.. C¸c tÝnh chÊt nµy cã mèi
liªn hÖ t¸c ®éng qua l¹i, bæ sung lÉn nhau, trong ®ã vai trß cña tÝnh nh©n v¨n
lµ næi tréi h¬n c¶.
TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ®−îc hiÓu nh− lµ mét sù tæng hßa cña tÝnh
khoan dung, lßng nh©n ¸i, cña ý thøc tr¸ch nhiÖm vÒ gièng nßi, vÒ céng ®ång,
vÒ d©n téc cña c¸ nh©n còng nh− cña c¸c céng ®ång trong mèi quan hÖ t¸c
®éng qua l¹i lÉn nhau ë mçi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña x2 héi
loµi ng−êi nh»m t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc gi¸o dôc, båi d−ìng
nh©n tÝnh cho c¸c c¸ nh©n ®Ó h−íng tíi x©y dùng mét x2 héi hßa b×nh, æn
®Þnh, mang ®Ëm tÝnh chÊt ng−êi.
BiÓu hiÖn cña tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa, tr−íc hÕt, ®ã lµ lßng nh©n ¸i,
yªu th−¬ng con ng−êi. Th−¬ng yªu con ng−êi, tr−íc hÕt ®−îc xuÊt ph¸t tõ
chÝnh nh÷ng con ng−êi cïng sinh sèng trong mét céng ®ång, mét x· héi x¸c
®Þnh, lµ sù b¶o ®¶m cho céng ®ång sù an toµn ®Ó tån t¹i, t¹o ra nh÷ng ®iÒu
kiÖn ®Ó mçi ng−êi tù do ph¸t triÓn n¨ng lùc cña b¶n th©n m×nh. Thø hai, lµ sù
tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa tõ bªn ngoµi, b¶n ®Þa hãa nh÷ng gi¸ trÞ ®ã nh»m
lµm giµu thªm kho tµng v¨n hãa cña mét d©n téc hoÆc mét céng ®ång nµo ®ã.
§©y cßn ®−îc gäi lµ qu¸ tr×nh tiÕp biÕn v¨n hãa (acculturation), lµ qu¸ tr×nh
du nhËp, ®an xen vµ biÕn ®æi c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa trong sù giao l−u, tiÕp xóc
gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa víi nhau. HiÖn t−îng nµy t¹o nªn sù ®a d¹ng trong c¸c
gi¸ trÞ v¨n hãa, qua ®ã ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh nh÷ng nÐt riªng biÖt, ®Æc
thï cña mét nÒn v¨n hãa. Sù giao l−u, tiÕp biÕn v¨n hãa còng chÝnh lµ mét

19. 19
trong nh÷ng ®éng lùc chñ yÕu gióp v¨n hãa ph¸t triÓn. ChÝnh v× ®iÒu nµy mµ
c¸c nhµ nghiªn cøu lu«n kh¼ng ®Þnh r»ng, kh«ng thÓ cã mét nÒn v¨n hãa ph¸t
triÓn nÕu kh«ng cã sù giao l−u, tiÕp biÕn v¨n hãa. Thø ba, ®ã lµ sù hßa hiÕu,
lßng yªu chuéng hßa b×nh, t×nh ®oµn kÕt, h÷u nghÞ, g¾n bã, mong muèn cïng
nhau ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia, c¸c d©n téc trong cïng mét khu vùc còng
nh− c¸c quèc gia, c¸c d©n téc trªn thÕ giíi.
NÕu xem xÐt nh÷ng biÓu hiÖn cña tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ë nh÷ng
gãc ®é nµy, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa lµ
tÝnh chÊt nÒn t¶ng, lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®Õn c¸c tÝnh chÊt kh¸c nh− tÝnh s¸ng
t¹o, tÝnh riªng biÖt hay tÝnh tr−êng tån cña v¨n hãa. Bëi v×, tÝnh nh©n v¨n cã
ph¸t triÓn, cã ®−îc ph¸t huy m¹nh mÏ trong ®êi sèng x· héi th× n¨ng lùc s¸ng
t¹o cña céng ®ång hay kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña mçi c¸ nh©n míi cã ®ñ ®iÒu
kiÖn ®Ó ph¸t triÓn. TÝnh nh©n v¨n cã ®−îc ph¸t huy míi më ra con ®−êng
thuËn tiÖn cho viÖc bæ sung nh÷ng yÕu tè v¨n hãa míi phï hîp víi thêi ®¹i,
gãp phÇn cñng cè nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa mang tÝnh tr−êng tån trong v¨n hãa,
v.v.. ChÝnh v× vËy, ph¸t huy tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó
b¶o tån vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa kh¸c trong ®êi sèng x· héi
1.2. TÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam.
Chóng ta ®Òu biÕt r»ng, v¨n hãa cña mét céng ®ång, mét d©n téc ®−îc
h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh víi thiªn nhiªn ®Ó tån t¹i, ®Ó sèng, ®Ó lao
®éng vµ s¶n xuÊt nh»m duy tr× sù ph¸t triÓn cña mçi c¸ nh©n còng nh− cña c¶
céng ®ång ®ã. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, v¨n hãa ®−îc h×nh thµnh trong nh÷ng
®iÒu kiÖn tù nhiªn còng nh− nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi thÝch hîp víi lèi sèng, lèi
t− duy vµ c¸ch lao ®éng s¶n xuÊt cña céng ®ång ng−êi nhÊt ®Þnh. V× vËy mµ,
muèn nghiªn cøu v¨n hãa cña mét d©n téc, tr−íc hÕt ph¶i xem xÐt d©n téc Êy
sinh tr−ëng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý nh− thÕ nµo, “ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng
®iÒu kiÖn tù nhiªn... råi sau ®ã nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö... ®Ó nh×n nhËn vÒ céi
nguån vµ b¶n s¾c v¨n hãa” [70, tr.28]. Nghiªn cøu v¨n hãa ViÖt Nam còng

20. 20
kh«ng n»m ngoµi nguyªn lý chung Êy, bëi v× “thiªn nhiªn ViÖt Nam lµ ®iÓm
xuÊt ph¸t cña v¨n hãa ViÖt Nam... V¨n hãa ViÖt Nam cæ truyÒn võa lµ sù hßa
®iÖu võa lµ sù ®Êu tranh víi thiªn nhiªn”... VËy th×, khi bµn ®Õn nh÷ng ®Æc
®iÓm cña v¨n hãa ViÖt Nam,... ph¶i chó ý ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn nÒn t¶ng ®Þa lý
vµ m«i tr−êng thiªn nhiªn ®· s¶n sinh ra nh÷ng ®Æc ®iÓm v¨n hãa Êy tr−íc khi
xÐt ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cña d©n téc ®· duy tr× vµ cñng cè nh÷ng ®Æc
®iÓm v¨n hãa Êy” [70, tr. 86, 67].
* XÐt vÒ ®iÒu kiÖn ®Þa lý
Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, n−íc ta n»m trªn ®Þa bµn c− tró cña ng−êi
B¸ch ViÖt. §©y lµ khu vùc kÐo dµi tõ s«ng D−¬ng Tö cña Trung Quèc qua
vïng B¾c Trung Bé cña n−íc ta. ë mét ph¹m vi réng h¬n, cã thÓ nãi, v¨n hãa
ViÖt Nam ®−îc h×nh thµnh tõ phÝa Nam s«ng D−¬ng Tö, kÐo dµi cho ®Õn vïng
®ång b»ng s«ng Mªk«ng [Xem: 58, tr. 29 - 30]. §©y lµ khu vùc víi ®Æc tr−ng
®Þa lý: cã sù chªnh lÖch kh¸ lín gi÷a b×nh nguyªn vµ nói rõng, chªnh lÖch
t−¬ng ®èi nhá gi÷a b×nh nguyªn vµ mÆt biÓn céng víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng,
Èm, m−a nhiÒu vµ cã giã mïa ®· t¹o nªn nh÷ng c¬ së hÕt søc thuËn lîi cho
viÖc ph¸t sinh nghÒ trång lóa n−íc tõ rÊt sím. Nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn ®Æc
thï ®ã ®· gãp phÇn h×nh thµnh mét nÒn v¨n hãa mang ®Ëm ¶nh h−ëng cña nÒn
v¨n minh lóa n−íc víi nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong c¸ch
øng xö víi tù nhiªn vµ trong nhËn thøc cña con ng−êi.
VÒ c¸ch øng xö víi m«i tr−êng tù nhiªn. Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn nh−
vËy, ng−êi d©n trong khu vùc nµy sèng chñ yÕu nhê vµo c«ng viÖc trång trät,
chñ yÕu lµ trång lóa n−íc. ChÝnh v× thÕ, ng−êi d©n buéc ph¶i sèng ®Þnh c−, s¶n
xuÊt theo mïa vô, c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn ®Ó cã nh÷ng lo¹i c©y trång
thÝch hîp. ChØ cã sèng ®Þnh c−, ng−êi d©n míi chê ®îi ®−îc hoa mµu sinh
tr−ëng vµ ph¸t triÓn cho thu ho¹ch nh»m phôc vô ®êi sèng cña m×nh. Cuéc
sèng phô thuéc hoµn toµn vµo giíi tù nhiªn nµy ®· gãp phÇn h×nh thµnh mét

21. 21
c¸ch tù gi¸c trong t©m thøc cña ng−êi d©n ý thøc t«n träng tù nhiªn, sèng hßa
m×nh víi thiªn nhiªn, kh«ng lµm h¹i tù nhiªn mét c¸ch qu¸ ®¸ng.
Trong nhËn thøc cña ng−êi d©n. Do lèi sèng vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt
®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së v¨n minh n«ng nghiÖp lóa n−íc, phô thuéc vµo tù
nhiªn ®· t¹o cho con ng−êi n¬i ®©y mét thø t− duy tæng hîp gióp cho viÖc
nhËn thøc c¸c yÕu tè ®¬n lÎ trong tù nhiªn vµ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a chóng
®Ó phôc vô c«ng viÖc lao ®éng s¶n xuÊt (“C¬n ®»ng ®«ng võa tr«ng võa ch¹y,
c¬n ®»ng nam võa lµm võa ch¬i”, v.v.). Nãi c¸ch kh¸c, do t− duy cña ng−êi
lµm n«ng nghiÖp bÞ phô thuéc hoµn toµn vµo tù nhiªn nªn ®· h×nh thµnh trong
con ng−êi t− duy tæng hîp vµ biÖn chøng [58, tr.23].
Còng chÝnh d−íi sù ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng n−íc céng víi lèi t− duy
tæng hîp vµ biÖn chøng, lu«n ®¾n ®o, c©n nh¾c cña ng−êi lµm n«ng nghiÖp víi
nguyªn t¾c träng t×nh, nªn trong ho¹t ®éng nhËn thøc còng nh− ho¹t ®éng thùc
tiÔn, con ng−êi ViÖt Nam h×nh thµnh mét kh¶ n¨ng øng biÕn víi m«i tr−êng
mÒm m¹i, linh ho¹t nh− n−íc, lu«n biÕn b¸o, thay ®æi cho thÝch hîp víi tõng
hoµn c¶nh cô thÓ. §iÒu nµy dÉn tíi mét lèi sèng, hay mét triÕt lý sèng “ë bÇu
th× trßn, ë èng th× dµi”, tuy nhiªn, ®©y kh«ng ph¶i lµ mét thÕ øng xö mang
tÝnh chÊt c¬ héi. Sèng trong mét m«i tr−êng lu«n biÕn ®éng, thay ®æi th−êng
xuyªn, con ng−êi ta ph¶i cã kh¶ n¨ng thÝch nghi nÕu kh«ng sÏ bÞ ®µo th¶i.
§iÒu quan träng lµ thÝch nghi nh− thÕ nµo ®Ó b¶o vÖ ®−îc c¸i b¶n s¾c cña
m×nh, kh«ng tù ®¸nh mÊt m×nh tr−íc nh÷ng biÕn ®éng cña m«i tr−êng bªn
ngoµi. ChÝnh v× vËy, trong nhËn thøc cña ng−êi ViÖt Nam, biÕn ®æi ®Ó thÝch
nghi víi m«i tr−êng còng cã nghÜa lµ biÕt “g¹n ®ôc kh¬i trong” chø kh«ng
ph¶i mang ý nghÜa “giã chiÒu nµo che chiÒu Êy” mét c¸ch thô ®éng.
Bªn c¹nh ®ã, ng−êi ViÖt kÐo xuèng sinh sèng ë ®ång b»ng B¾c Bé trong
khi vïng ®ång b»ng nµy vÒ c¬ b¶n ch−a h×nh thµnh xong. Trµn xuèng ®ång
b»ng víi kü thuËt s¶n xuÊt thÊp kÐm, víi nh÷ng thãi quen, tËp qu¸n cña c− d©n
vïng cao, cha «ng ta ®· tiÕn hµnh mét cuéc ®Êu tranh sinh tö, dai d¼ng vµ

22. 22
quyÕt liÖt víi thiªn nhiªn, tõng b−íc quai ®ª lÊn biÓn, ®¾p ®Ëp ng¨n s«ng ®Ó
giµnh tõng tÊc ®Êt vÒ tay m×nh nh»m kÐo ®ång b»ng B¾c Bé tõ d−íi biÓn lªn.
Víi mét ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt nh− vËy, ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn ng−êi ViÖt
ph¶i biÕt ®oµn kÕt l¹i víi nhau, vµ thùc sù nÕu kh«ng t¹o nªn ®−îc nh÷ng céng
®ång ®oµn kÕt, thèng nhÊt, mäi ng−êi khi khã kh¨n ho¹n n¹n ®Òu cã nhau th×
ng−êi ViÖt kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc. §iÒu nµy gãp phÇn quan träng t¹o nªn
trong con ng−êi ViÖt Nam tinh thÇn ®oµn kÕt, cè kÕt céng ®ång, lèi sèng −a
t×nh nghÜa, träng t×nh lµng nghÜa xãm - lèi sèng t¹o thµnh nÒn t¶ng cña v¨n
hãa truyÒn thèng ViÖt Nam, v¨n hãa lµng x2, mét thø v¨n hãa mµ nh− t¸c gi¶
TrÇn Quèc V−îng nhËn ®Þnh: “v¨n hãa ViÖt Nam cæ truyÒn, vÒ b¶n chÊt lµ
mét nÒn v¨n hãa xãm lµng (culturevillageoise). Lµ søc m¹nh (grandeur) võa lµ
®iÓm yÕu (faiblesses) cña truyÒn thèng ViÖt Nam còng lµ ë ®ã” [70, tr.71].
ChÝnh v× thÕ, trong tæ chøc céng ®ång cña ng−êi ViÖt, con ng−êi trong x· héi
sèng víi nhau dùa trªn c¬ së t×nh nghÜa lµm ®Çu “mét bå c¸i lý kh«ng b»ng
mét tÝ c¸i t×nh”, träng t×nh nghÜa ®Õn møc duy t×nh. Lèi sèng träng t×nh c¶m
vµ c¸ch c− xö cña ng−êi d©n trong sinh ho¹t ®· t¹o nªn t©m lý coi träng céng
®ång, coi träng tËp thÓ, bëi v× ng−êi lµm n«ng nghiÖp lµm g× còng ph¶i tÝnh
®Õn tËp thÓ, ®Õn céng ®ång cña m×nh. Do vËy, tæ chøc céng ®ång cña ng−êi
ViÖt lÊy tæ chøc lµng x· víi quan hÖ hä hµng th©n thÝch trªn c¬ së t×nh nghÜa
vµ t×nh ®oµn kÕt céng ®ång lµm nÒn t¶ng. Mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con
ng−êi trong x· héi chñ yÕu dùa trªn t×nh c¶m nµy ®· buéc mçi ng−êi trong
céng ®ång ®Òu ph¶i biÕt t«n träng vµ c− xö b×nh ®¼ng, d©n chñ víi nhau.
* XÐt vÒ ®iÒu kiÖn x2 héi.
ViÖt Nam n»m ë ng· ba ®−êng, n¬i giao l−u cña c¸c nÒn v¨n hãa lín
nh− Trung Hoa, Ên §é, ®iÒu nµy ®· t¹o ra nhiÒu c¬ héi cho sù giao l−u, tiÕp
biÕn cña v¨n hãa b¶n ®Þa víi c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c nhau. §iÒu kiÖn ®Þa lý, khÝ
hËu cïng víi lèi sèng cña c− d©n n«ng nghiÖp ®· h×nh thµnh nªn mét thø t−
duy tæng hîp, linh ho¹t vµ biÖn chøng tuy cßn th« s¬, méc m¹c trong con

23. 23
ng−êi ViÖt Nam. Lèi t− duy nµy ®· gióp cho d©n téc ViÖt Nam chñ ®éng tiÕp
nhËn c¸c lo¹i h×nh t− t−ëng, v¨n hãa kh¸c nhau ®Ó øng phã víi sù th©m nhËp,
¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña qu¸ tr×nh giao l−u v¨n hãa víi c¸c nÒn v¨n hãa lín
trong khu vùc nh»m lµm giµu v¨n hãa cña b¶n th©n m×nh, ®ång thêi b¶o vÖ
c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng tr−íc sù ®ång hãa m¹nh mÏ cña c¸c nÒn v¨n
hãa ngo¹i lai. Bªn c¹nh ®ã, víi sù cè kÕt céng ®ång m¹nh mÏ, víi mét truyÒn
thèng ®oµn kÕt, th−¬ng yªu gióp ®ì lÉn nhau ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh
khai ph¸ tù nhiªn, më réng bê câi ®· t¹o nªn mét tinh thÇn yªu n−íc, mét ý
thøc tù lùc, tù c−êng s©u s¾c trong mçi con ng−êi ViÖt Nam. ChÝnh v× vËy,
®øng tr−íc nguy c¬ bÞ x©m l−îc, bÞ ®ång hãa vÒ v¨n hãa tõ c¸c d©n téc kh¸c,
trong mçi con ng−êi ViÖt Nam còng nh− trong nÒn v¨n hãa ViÖt Nam xuÊt
hiÖn nh÷ng c¸ch thøc øng phã hiÖu qu¶ ®Ó mét mÆt, tr¸nh ®−îc sù ®ång hãa
mét c¸ch c−ìng bøc ®ã, vµ mÆt kh¸c, lîi dông c¬ héi ®ã ®Ó tiÕp thu, lÜnh héi,
thËm chÝ b¶n ®Þa hãa nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa tÝch cùc tõ bªn ngoµi nh»m lµm
giµu chÝnh kho tµng v¨n hãa cña m×nh. §iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch râ
nÐt trong c¸c sù kiÖn nh−: sù b¶n ®Þa hãa (phï hîp víi t− t−ëng vµ c¸ch sinh
ho¹t cña ng−êi d©n ViÖt Nam) cña tÝn ng−ìng d©n gian ®èi víi c¸c lo¹i tÝn
ng−ìng t«n gi¸o bªn ngoµi nh− PhËt, §¹o, Nho; sù hçn dung gi÷a c¸c t«n gi¸o
víi nhau, trong ®ã chñ yÕu nhÊt lµ Nho, PhËt, §¹o ë ViÖt Nam ; sù ®èi phã
mÒm dÎo, hßa hiÕu trong ®−êng lèi ngo¹i giao, trong c¸c cuéc chiÕn tranh
chèng qu©n x©m l−îc b¶o vÖ Tæ quèc, v.v.. Vµ nh÷ng ®iÒu nµy lµ c¬ së x· héi
trùc tiÕp gãp phÇn h×nh thµnh nªn sù ®a d¹ng, phong phó cña v¨n hãa ViÖt
Nam nãi chung, cña tÝnh nh©n v¨n ®éc ®¸o cña v¨n hãa ViÖt Nam nãi riªng.
H×nh thµnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý vµ x· héi nh− ®· nãi ë trªn,
®ång thêi chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña v¨n minh lóa n−íc, tÝnh nh©n v¨n cña
v¨n hãa ViÖt Nam còng mang ®Ëm tÝnh chÊt n«ng nghiÖp lóa n−íc, tøc lµ
mang trong m×nh tÝnh chÊt “n−íc” râ rÖt. NÕu nh− ë trªn chóng ta quan niÖm,
tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa lµ tæng hßa cña sù khoan dung, lßng nh©n ¸i cña c¸

24. 24
nh©n còng nh− cña céng ®ång trong mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau
nh»m t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc gi¸o dôc, båi d−ìng nh©n tÝnh
cho c¸c c¸ nh©n nh»m h−íng tíi x©y dùng mét x· héi hßa b×nh, æn ®Þnh mang
®Ëm tÝnh chÊt ng−êi, th× trong v¨n hãa ViÖt Nam, tÝnh nh©n v¨n thÓ hiÖn râ nÐt
trªn mét sè khÝa c¹nh nh−: sù khoa dung, nh©n ¸i, tinh thÇn ®oµn kÕt céng
®ång, tinh thÇn yªu n−íc, sù b×nh ®¼ng, d©n chñ trong céng ®ång, t«n träng c¸
nh©n, v.v..
1.2.1. Sù khoan dung
Khoan dung lµ mét kh¸i niÖm rÊt réng bao trïm mäi lÜnh vùc tõ ®êi
sèng kinh tÕ - x· héi cho ®Õn v¨n hãa. Khoan dung cã thÓ ®−îc hiÓu lµ sù thõa
nhËn sù kh¸c nhau gi÷a c¸c c¸ nh©n, c¸c céng ®ång, lµ sù t«n träng sù ®a
d¹ng cña v¨n hãa, cña thÕ giíi con ng−êi. Khoan dung cßn cã thÓ ®−îc hiÓu lµ
sù cëi më, sù häc hái lÉn nhau, lµ sù ®èi tho¹i, sù giao l−u lÉn nhau cña c¸c c¸
nh©n, c¸c d©n téc vµ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. §ã cßn ®−îc hiÓu lµ sù khiªm
tèn vµ sù kh«n ngoan ®Ó kh«ng b¸c bá nh÷ng ®iÒu mµ m×nh kh«ng hiÓu, m×nh
quan niÖm r»ng kh«ng ®óng [Xem: 51, tr.414].
Trong v¨n hãa, khoan dung ®−îc hiÓu lµ mét phÇn c¬ b¶n t¹o nªn b¶n
s¾c cña mçi mét d©n téc, lµ con ®−êng thuËn tiÖn vµ an toµn ®Ó mçi nÒn v¨n
hãa tù m×nh ®æi míi, tiÕp nhËn vµ biÕn ®æi c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa tõ bªn ngoµi cho
phï hîp víi t©m lý, lèi sèng cña ng−êi d©n nh»m lµm giµu b¶n th©n chÝnh b¶n
th©n v¨n hãa ®ã, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn cho nã thÝch nghi trong nh÷ng ®iÒu
kiÖn, hoµn c¶nh ®· thay ®æi cña x· héi, chèng ®−îc nguy c¬ ®ång hãa c−ìng
bøc cña mét nÒn v¨n hãa nµy víi mét hoÆc nhiÒu nÒn v¨n hãa kh¸c trong qu¸
tr×nh giao l−u, tiÕp biÕn v¨n hãa. Víi t− c¸ch lµ mét tÝnh chÊt c¬ b¶n t¹o thµnh
tÝnh nh©n v¨n ®Æc tr−ng trong v¨n hãa ViÖt Nam, sù khoan dung trong v¨n hãa
ViÖt Nam thÓ hiÖn trªn nh÷ng mÆt chñ yÕu:
Thø nhÊt, ®ã lµ sù b¶n ®Þa hãa, hay sù thÝch nghi hãa c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa
ngo¹i lai vµo v¨n hãa b¶n ®Þa. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ rÖt nhÊt trong viÖc tiÕp thu

25. 25
c¸c tÝn ng−ìng t«n gi¸o tõ bªn ngoµi, c¶i t¹o vµ biÕn ®æi nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc
cña chóng cho phï hîp víi lèi sèng, víi c¸ch t− duy vµ tÝn ng−ìng cña ng−êi
ViÖt Nam nh»m lµm ®a d¹ng h¬n, phong phó h¬n kho tµng v¨n hãa cña d©n
téc.
Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña d©n téc ta, hiÖn t−îng nh÷ng t«n gi¸o lín
khi du nhËp vµo ViÖt Nam bÞ b¶n ®Þa hãa theo tÝn ng−ìng, theo lèi sèng vµ
c¸ch t− duy cña ng−êi d©n kh«ng ph¶i lµ ®iÒu hiÕm gÆp. PhËt gi¸o víi néi
dung c¬ b¶n vÒ nçi khæ cña con ng−êi vµ t− t−ëng gi¶i tho¸t con ng−êi khái
nh÷ng nçi khæ ®ã, khi vµo ViÖt Nam, trong qu¸ tr×nh giao l−u víi c¸c tÝn
ng−ìng b¶n ®Þa ®· ngay lËp tøc kÕt hîp chÆt chÏ ®−îc víi c¸c tÝn ng−ìng nµy
t¹o nªn nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng cña PhËt gi¸o ViÖt Nam. Víi con ng−êi ViÖt Nam
sèng chñ yÕu dùa vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trong ®ã viÖc trång lóa n−íc lµ c¬
b¶n nªn trong tÝn ng−ìng d©n gian, viÖc thê c¸c vÞ thÇn tù nhiªn nh− M©y,
M−a, SÊm, Chíp, v.v. lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Khi PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam,
kÕt hîp víi tÝn ng−ìng thê thÇn cña ng−êi d©n b¶n ®Þa ®· t¹o nªn hÖ thèng Tø
ph¸p (Ph¸p V©n, Ph¸p Vò, Ph¸p L«i, Ph¸p §iÖn) trong PhËt gi¸o ViÖt Nam.
Nh÷ng ng«i chïa thê Tø ph¸p, tuy mang h×nh d¸ng chïa cña PhËt gi¸o nh−ng
thùc chÊt vÉn lµ nh÷ng ®Òn miÕu d©n gian thê c¸c vÞ thÇn tù nhiªn cña ng−êi
b¶n ®Þa. Ngoµi ra, §øc PhËt ThÝch Ca, trong quan niÖm cña ng−êi ViÖt Nam,
®−îc ®ång nhÊt víi nh÷ng vÞ thÇn trong tÝn ng−ìng d©n gian cã kh¶ n¨ng gióp
®ì mäi ng−êi tho¸t khái mäi tai n¹n, phï hé mïa mµng tèt t−¬i, ban con c¸i
cho ng−êi hiÕm muén, ban léc cho ng−êi d©n ®Ó lµm ¨n ph¸t ®¹t quanh n¨m,
cøu ®é vµ siªu tho¸t cho nh÷ng ng−êi ®· chÕt, v.v..
Trong hÖ thèng thê cóng cña PhËt gi¸o, ngoµi viÖc thê Tam B¶o (PhËt,
Ph¸p, T¨ng), thê PhËt ThÝch Ca, c¸c Bå T¸t, La H¸n, v.v. ng−êi ViÖt cßn ®−a
thÇn th¸nh, thµnh hoµng lµng, thæ ®Þa, c¸c anh hïng d©n téc cã c«ng víi n−íc
vµo trong chïa, t¹o nªn mét lèi kiÕn tróc ®éc ®¸o “tiÒn PhËt, hËu ThÇn” trong
c¸c ng«i chïa ViÖt Nam. Còng cÇn ph¶i nãi thªm r»ng, ng«i chïa cña ng−êi

26. 26
ViÖt kh«ng ph¶i lµ mét n¬i linh thiªng chØ dµnh riªng cho c¸c phËt tö, s− s·i.
Chïa cña ng−êi ViÖt lµ cña chung mäi ng−êi, lµ mét kh«ng gian võa linh
thiªng, võa mang tÝnh chÊt céng ®ång s©u s¾c. Chïa kh«ng chØ lµ n¬i ng−êi
d©n ®Õn cÇu an lµnh, h¹nh phóc mµ cßn lµ n¬i héi häp, sinh ho¹t v¨n hãa, tÝn
ng−ìng cña ng−êi d©n lao ®éng b×nh th−êng. Bªn c¹nh ®ã, trong quan niÖm
cña ng−êi d©n, chïa cßn lµ n¬i yªn tÜnh, n¬i gi¶i tho¸t cho nh÷ng vong hån,
linh hån cña nh÷ng ng−êi ®· chÕt, chÝnh v× vËy mµ hÇu nh− kh«ng cã ng«i
chïa nµo kh«ng cã bia hËu, cã khu vùc dµnh riªng ®Ó b¸t nhang t−ëng nhí
nh÷ng linh hån ®· khuÊt. ChÝnh ë ®©y, sù b¶n ®Þa hãa nh÷ng t− t−ëng PhËt
gi¸o ®· lµm cho PhËt gi¸o ViÖt Nam dÇn trë thµnh mét t«n gi¸o nhËp thÕ, kh¸c
xa víi nguån gèc xuÊt thÕ cña nã. Ng−êi ViÖt Nam ®· ®ång hãa PhËt gi¸o tõ
mét t«n gi¸o xuÊt thÕ, chuyªn lo viÖc gi¶i tho¸t cho con ng−êi khái mäi khæ
®au trªn cuéc sèng trÇn thÕ, thµnh mét thø t«n gi¸o nhËp thÕ, bëi v×, PhËt gi¸o
ViÖt Nam kh«ng chØ coi träng vÊn ®Ò gi¶i tho¸t con ng−êi, coi träng sù ®Òn bï
h− ¶o sau khi chÕt mµ bªn c¹nh ®ã, c¸c t− t−ëng PhËt gi¸o ViÖt Nam còng nh−
c¸c phËt tö ®· biÕt kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a viÖc ®¹o víi viÖc ®êi. Thêi Lý - TrÇn,
c¸c nhµ s− ®−îc tham gia chÝnh sù, quyÕt ®Þnh nh÷ng viÖc hÖ träng cña ®Êt
n−íc. Kh«ng chØ dõng l¹i ë ®ã, sè l−îng c¸c vua quan quÝ téc ®i tu còng t¨ng
lªn ®¸ng kÓ t¹o nªn sù ®an xen, g¾n bã chÆt chÏ gi÷a viÖc ®¹o vµ viÖc ®êi cña
c¸c phËt tö ViÖt Nam.
Tuy nhiªn, víi mét lèi sèng vµ mét c¸ch t− duy rÊt thùc tÕ, mÆc dï PhËt
gi¸o cã sù kÕt hîp, thÝch nghi vµ biÕn ®æi hÕt søc m¹nh mÏ ®èi víi c¸c tÝn
ng−ìng b¶n ®Þa t¹o nªn nh÷ng ¶nh h−ëng kh«ng nhá trong ®êi sèng cña ng−êi
d©n ViÖt Nam nh−ng d−êng nh−, ë mét møc ®é nµo ®ã, ng−êi d©n vÉn ®Ò cao
nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng cña m×nh h¬n lµ häc theo PhËt gi¸o mét
c¸ch cøng nh¾c. Nãi c¸ch kh¸c, víi ®Çu ãc thiÕt thùc, ng−êi d©n ViÖt Nam vÉn
coi träng viÖc sèng ®¹o ®øc, trung thùc h¬n lµ ®i chïa cÇu an, cÇu may. §èi
víi mçi con ng−êi ViÖt Nam, ®iÒu quan träng tr−íc hÕt ph¶i sèng hßa thuËn,

27. 27
trung thùc tõ trong gia ®×nh m×nh, “thø nhÊt lµ tu t¹i gia, thø hai tu chî, thø
ba tu chïa”, ph¶i biÕt t«n träng, thê cóng cha mÑ, «ng bµ v× «ng bµ, cha mÑ
còng lµ PhËt “Tu ®©u cho b»ng tu nhµ, thê cha kÝnh mÑ míi lµ ch©n tu”. Ph¶i
biÕt gióp ®ì nh÷ng ng−êi khã kh¨n, ho¹n n¹n trong cuéc sèng, v× trong quan
niÖm cña ng−êi d©n, dï cã cÇu xin PhËt ban cho nh÷ng ®iÒu may m¾n, h¹nh
phóc trong cuéc sèng th«ng qua viÖc c«ng ®øc x©y dùng chïa chiÒn mµ ®øng
tr−íc hoµn c¶nh khã kh¨n, ho¹n n¹n cña ng−êi kh¸c mµ kh«ng c¶m ®éng,
kh«ng ra tay gióp ®ì th× h¹nh phóc, may m¾n cã ®−îc còng ch¼ng cã ý nghÜa
g× “dï x©y chÝn bËc phï ®å, kh«ng b»ng lµm phóc gióp cho mét ng−êi”
Kh«ng chØ riªng PhËt gi¸o, Nho gi¸o vµ §¹o gi¸o khi vµo ViÖt Nam
còng bÞ b¶n ®Þa hãa, bÞ c¶i t¹o vµ biÕn ®æi cho phï hîp víi ®êi sèng vµ t− duy
cña ng−êi d©n ViÖt Nam(*)
. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i thÊy r»ng, ®ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ
v¨n hãa cña nh÷ng d©n téc cã ®iÒu kiÖn sinh sèng, cã lèi t− duy gÇn gòi víi
chóng ta. V× vËy mµ viÖc tiÕp nhËn, c¶i t¹o vµ biÕn ®æi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa
®ã cho phï hîp víi lèi sèng, víi c¸ch thøc sinh ho¹t cña ng−êi ViÖt Nam lµ
®iÒu kh«ng mÊy khã kh¨n. Søc m¹nh cña sù b¶n ®Þa hãa, cña tÝnh nh©n v¨n
cña v¨n hãa ViÖt Nam cµng ®−îc ph¸t huy m¹nh mÏ h¬n khi cã sù giao l−u,
c¶i t¹o vµ biÕn ®æi c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa bªn ngoµi Trung Quèc vµ Ên §é, cô thÓ
lµ v¨n hãa ph−¬ng T©y, víi sù truyÒn b¸ cña ®¹o Thiªn Chóa vµo ViÖt Nam.
V¨n hãa ph−¬ng T©y mµ ®¹i diÖn lµ Thiªn Chóa gi¸o th©m nhËp vµo
ViÖt Nam tõ kho¶ng thÕ kû XVI - XVII, nh−ng víi nh÷ng gi¸o lý, nh÷ng tÝn
®iÒu xa l¹, thËm chÝ ®i ng−îc l¹i víi lèi sèng, víi truyÒn thèng v¨n hãa cña
ng−êi ViÖt mµ sù ph¸t triÓn cña nã kh«ng ®−îc m¹nh mÏ nh− PhËt gi¸o, Nho
gi¸o hay §¹o gi¸o. §Õn thêi kú sau nµy, khi c¸c gi¸o sÜ ph−¬ng T©y biÕt kÕt
(*)
ë ®©y còng cÇn ph¶i nãi thªm r»ng, viÖc lÊy hiÖn t−îng giao l−u gi÷a PhËt gi¸o vµ tÝn ng−ìng d©n gian ViÖt
Nam lµm vÝ dô lµ nh»m ®Ó luËn chøng cho nh÷ng quan ®iÓm vÒ tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam ®· tr×nh
bµy ë trªn. Môc ®Ých cña luËn v¨n kh«ng ph¶i luËn gi¶i sù tiÕp biÕn v¨n hãa mµ chØ coi tiÕp biÕn v¨n hãa nh−
lµ mét biÓu hiÖn cña sù khoan dung trong v¨n hãa ViÖt Nam. Do vËy, chóng t«i lÊy PhËt gi¸o lµm vÝ dô ®iÓn
h×nh, xin phÐp kh«ng ®i s©u vµo ph©n tÝch Nho gi¸o vµ §¹o gi¸o trong qu¸ tr×nh giao l−u, tiÕp biÕn víi v¨n
hãa ViÖt Nam.

28. 28
hîp chÆt chÏ gi÷a viÖc truyÒn gi¸o víi viÖc sö dông søc m¹nh qu©n sù víi m−u
®å x©m l−îc ®Êt n−íc ta th× Thiªn Chóa gi¸o còng míi ®−îc n©ng lªn mét møc
®é ph¸t triÓn míi. Bªn c¹nh ®ã, nhê sù mÒm dÎo, linh ho¹t h¬n trong ho¹t
®éng truyÒn gi¸o, tõ bá dÇn tÝnh c¸ch cøng r¾n, thùc dông cña v¨n hãa ph−¬ng
T©y mµ Thiªn Chóa gi¸o nãi riªng, v¨n hãa ph−¬ng T©y nãi chung ®· cã tÇm
¶nh h−ëng kh¸ s©u réng trong nhiÒu lÜnh vùc trong ®êi sèng cña ng−êi d©n
còng nh− trong v¨n hãa ViÖt Nam. ChÝnh ë ®©y, Thiªn Chóa gi¸o vµ v¨n hãa
ph−¬ng T©y còng tõng b−íc bÞ b¶n ®Þa hãa, bëi v×, tuy tõng lóc, tõng n¬i
ng−êi ViÖt Nam tá ra chÊp nhËn hay chèng ®èi v¨n hãa ph−¬ng T©y nh−ng
cuèi cïng, víi sù linh ho¹t, biÖn chøng vèn cã trong t©m thøc cña c− d©n n«ng
nghiÖp trång lóa n−íc, ng−êi d©n còng tù t×m cho m×nh con ®−êng chuyÓn hãa
linh ho¹t, tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cã Ých cña v¨n hãa ph−¬ng T©y,
®ång thêi biÕn ®æi chóng cho phï hîp víi ®êi sèng cña m×nh. Ng«i nhµ thê
®Çu tiªn ë ViÖt Nam kh«ng ®−îc x©y dùng theo lèi kiÕn tróc cao, ®Ønh th¸p
nhän nh− ph−¬ng T©y mµ ®−îc x©y dùng d−íi d¹ng kiÕn tróc mét ng«i chïa
ViÖt Nam víi h×nh d¸ng thÊp, m¸i cong. Hay nh−, cïng víi t− duy träng n÷
cña v¨n hãa ViÖt Nam, §øc MÑ Maria trong Thiªn Chóa gi¸o ViÖt Nam ®−îc
coi träng mét c¸ch ®Æc biÖt, ®iÒu mµ Thiªn Chóa gi¸o ph−¬ng T©y khã cã thÓ
t×m thÊy ®−îc. Bªn c¹nh ®ã, sù th©m nhËp, chuyÓn hãa cña t− t−ëng yªu n−íc,
cña tinh thÇn cè kÕt céng ®ång bÒn chÆt, víi lèi sèng nÆng vÒ t×nh c¶m cña
ng−êi ViÖt Nam, nh÷ng gi¸o d©n ViÖt Nam ®· vµ ®ang thùc sù hßa m×nh víi
d©n téc, víi khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc, tù gi¸c x©y dùng cho m×nh con ®−êng
lùa chän “KÝnh Chóa yªu n−íc”, ®Ò cao tinh thÇn “Sèng phóc ©m trong lßng
d©n téc”, v.v... [Xem: 58, tr.291]
Sù ¸p ®Æt mét c¸ch th« b¹o nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ph−¬ng T©y lªn ®êi
sèng vËt chÊt còng nh− tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam ®· t¹o nªn mét sù
ph¶n kh¸ng m·nh liÖt. Nh−ng còng vµo thêi ®iÓm ®ã, víi tÝnh nh©n v¨n cña
v¨n hãa ViÖt Nam ®−îc ph¸t huy ®óng thêi ®iÓm, d©n téc ta ®· më réng cöa

29. 29
®ãn nhËn nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé vÒ tù do, d©n chñ, vÒ b×nh ®¼ng, b¸c ¸i, vÒ
−íc väng x©y dùng mét quèc gia ®éc lËp, tù chñ, tiÕn bé, v¨n minh tõ v¨n hãa
ph−¬ng T©y, lµm khÝch lÖ tinh thÇn d©n téc, tinh thÇn yªu n−íc truyÒn thèng
®Ó tõ ®ã t×m ra con ®−êng cøu n−íc ch©n chÝnh, gióp d©n téc tho¸t khái n¹n
thùc d©n phong kiÕn tõ chÝnh nh÷ng c¸i hay, c¸i tiÕn bé ®ã cña v¨n hãa
ph−¬ng T©y.
ChÝnh víi søc m¹nh b¶n ®Þa hãa c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa tõ bªn ngoµi trong
qu¸ tr×nh giao l−u, tiÕp biÕn v¨n hãa xuÊt ph¸t tõ truyÒn thèng v¨n hãa l©u ®êi
cña d©n téc ViÖt Nam nh− vËy, cã t¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: “V¨n hãa
truyÒn thèng ViÖt Nam ®−îc vÝ nh− mét khèi vµng nguyªn chÊt kh«ng dÔ g×
tinh luyÖn l¹i ®−îc. C¸c t«n gi¸o, tÝn ng−ìng, c¸c h×nh thøc t− t−ëng, v¨n hãa
kh¸c ®−îc vÝ nh− nh÷ng h¹t vµng b¸m xung quanh khèi vµng ®ã ®Ó ®¸nh bãng
cho nã chø kh«ng thÓ ®óc l¹i nã ®−îc. [Xem: 66, tr.246]
Thø hai, nh− ®· nãi ë trªn, viÖc ph¸t huy tÝnh nh©n v¨n vèn cã trong v¨n
hãa ViÖt Nam lµ yÕu tè quan träng gãp phÇn b¶n ®Þa hãa c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa
ngo¹i lai trong qu¸ tr×nh giao l−u víi v¨n hãa ViÖt Nam, lµm cho kh«ng nh÷ng
v¨n hãa cña chóng ta ngµy mét ph¸t triÓn mµ h¬n thÕ n÷a, kho tµng v¨n hãa
cña d©n téc ta ngµy cµng trë nªn phong phó vµ ®a d¹ng h¬n. Bªn c¹nh ®ã, sù
khoan dung, thuÇn hËu trong viÖc tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa céng víi ®Þa
thÕ thuËn lîi n»m trªn ng· ba ®−êng cña sù giao l−u v¨n hãa, kinh tÕ cña
ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y nªn kh«ng chØ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa mµ c¶ c¸c t«n
gi¸o lín trªn thÕ giíi d−êng nh− ®Òu cã mÆt ë ViÖt Nam, vµ khi th©m nhËp
vµo n−íc ta, chóng còng ®Òu bÞ b¶n ®Þa hãa, bÞ biÕn ®æi cho phï hîp víi lèi
sèng vµ t©m lý cña ng−êi d©n. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ trong qu¸ tr×nh x©m
nhËp vµ bÞ b¶n ®Þa hãa, c¸c t«n gi¸o ë ViÖt Nam trë nªn thuÇn hËu vµ cã thÓ
“chung sèng” hßa b×nh víi nhau t¹o nªn hiÖn t−îng “t«n gi¸o vµo tr−íc më
réng cöa ®ãn nhËn t«n gi¸o vµo sau, t¹o nªn mét sù hßa hîp réng r·i”. [58,
tr.301]

30. 30
Sù du nhËp cña c¸c t«n gi¸o vµo ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ cña PhËt gi¸o,
Nho gi¸o vµ §¹o gi¸o ®· t¹o nªn sù hçn dung cña ba t«n gi¸o nµy trªn ®Êt
n−íc ta. Kh«ng chØ cã ë ViÖt Nam míi cã hiÖn t−îng hçn dung nµy, Trung
Quèc, Hµn Quèc, NhËt B¶n, v.v. còng cã hiÖn t−îng nµy, tuy nhiªn, hiÖn
t−îng hçn dung t«n gi¸o cña ViÖt Nam cã nh÷ng biÓu hiÖn ®Æc thï, thÓ hiÖn
®Ëm nÐt tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam. Nghiªn cøu lÞch sö ph¸t triÓn
cña d©n téc ta, mét ®iÒu dÔ dµng nhËn thÊy mµ cã thÓ rÊt Ýt gÆp ë c¸c d©n téc
kh¸c ®ã lµ, mÆc dï cã sù th©m nhËp, sù giao thoa cña rÊt nhiÒu lo¹i h×nh t«n
gi¸o, nh−ng ë ViÖt Nam ch−a hÒ cã xung ®ét dÉn ®Õn xung ®ét hay chiÕn
tranh gi÷a c¸c t«n gi¸o. Nh÷ng kh¸c biÖt, nh÷ng m©u thuÉn t«n gi¸o th−êng
kh«ng g¨y g¾t vµ d−êng nh− bÞ vïi lÊp bëi tÝnh cè kÕt céng ®ång, bëi lèi sèng
t×nh lµng nghÜa xãm, “tèi löa t¾t ®Ìn cã nhau” cña ng−êi d©n. B−íc vµo n¬i
linh thiªng nhÊt cña ng−êi ViÖt - ng«i chïa lµng - th× hiÖn t−îng c¸c vÞ th¸nh
thÇn, PhËt ®−îc thê chung mét ®iÖn, cïng “chung sèng hßa b×nh” lµ kh¸ phæ
biÕn. Bªn c¹nh ®ã, trong cuéc ®êi cña mét con ng−êi ViÖt Nam, hiÖn t−îng
hçn dung cña c¸c t«n gi¸o còng ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch râ rÖt. Víi quan niÖm
cho r»ng, Tam gi¸o tr«ng bÒ ngoµi th× kh¸c nhau nh−ng nh×n kü th× nhiÒu khi
sù kh¸c nhau ®ã chØ lµ nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t kh¸c nhau vÒ cïng mét vÊn ®Ò,
hay c¸c vÊn ®Ò, c¸c ph−¬ng ph¸p thùc hiÖn tuy kh¸c nhau nh−ng cïng h−íng
vÒ mét néi dung, mét môc ®Ých cô thÓ nh− cïng gi¶i thÝch vÒ lµm viÖc thiÖn,
Nho gi¸o d¹y nh©n ®øc, §¹o gi¸o d¹y yªu quÝ thiªn nhiªn, yªu quÝ sù sèng,
PhËt gi¸o cÊm s¸t sinh, hay nh− cïng quan t©m ®Õn ®êi sèng cña con ng−êi,
Nho gi¸o lo mÆt tæ chøc x· héi, §¹o gi¸o lo phÇn th©n x¸c con ng−êi sao cho
kháe m¹nh, PhËt gi¸o lo cho phÇn t©m linh cña con ng−êi tho¸t khái c¸i khæ,
v.v.. Do vËy, ng−êi d©n tiÕp nhËn c¶ ba t«n gi¸o, ®ång thêi lÜnh héi vµ ph¸t
huy nh÷ng c¸i hay, c¸i tiÕn bé cña tõng t«n gi¸o trong cuéc sèng, lµm cho c¸c
t«n gi¸o hç trî, bæ sung lÉn nhau mµ kh«ng trë nªn m©u thuÉn víi nhau.
ChÝnh v× thÕ, “cïng mét ng−êi ViÖt Nam, khi trÎ th× häc Nho ®Ó ra gióp n−íc,

31. 31
khi khæ ¶i trÇm lu©n th× cÇu khÊn PhËt Trêi phï hé, khi èm ®au giµ yÕu th×
míi ®¹o sÜ ch÷a bÖnh trõ tµ hoÆc luyÖn tËp d−ìng khÝ an thÇn” [58, tr.302]
Cã thÓ thÊy r»ng, v¨n hãa ViÖt Nam kh«ng nh÷ng ®· dung hîp c¸c t«n
gi¸o ngo¹i sinh mµ h¬n thÕ n÷a, ®· b¶n ®Þa hãa chóng, kÕt hîp chóng víi tÝn
ng−ìng b¶n ®Þa quen thuéc cña c− d©n n«ng nghiÖp, hßa chung tÊt c¶ vµo mét
khèi thèng nhÊt, t¹o nªn sù ®éc ®¸o riªng biÖt trong ®êi sèng sinh ho¹t tinh
thÇn còng nh− trong v¨n hãa cña d©n téc ta. Gi¶i thÝch ®iÒu nµy cÇn ph¶i xuÊt
ph¸t tõ tÝnh dung hîp truyÒn thèng trong v¨n hãa ViÖt Nam vµ sù chi phèi
m¹nh mÏ cña nã trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi, ®iÒu ®·
®−îc t¹o nªn bëi chÝnh sù thuÇn hËu, mét sù øng xö linh ho¹t, biÖn chøng
trong v¨n hãa ViÖt Nam nãi chung, trong tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam
nãi riªng.
Thø ba, chóng ta kh«ng chØ biÕt thô ®éng ngåi chê sù th©m nhËp cña
c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, c¸c t«n gi¸o ®Ó chØ lµm mçi c«ng viÖc lµ “b¶n ®Þa hãa” tÊt
c¶ cho phï hîp víi ®êi sèng, víi c¸ch t− duy vµ lèi sèng cña con ng−êi ViÖt
Nam. Bªn c¹nh sù tiÕp nhËn ®ã, tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam ®· t¹o ra
cho chóng ta mét sù tù tin, mét ®éng lùc m¹nh mÏ ®Ó chñ ®éng më cöa giao
l−u, héi nhËp v¨n hãa víi c¸c quèc gia kh¸c trong khu vùc. Trong lÞch sö cña
d©n téc, sù tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ngo¹i sinh
tiÕn bé, c¶ trong t− thÕ chñ ®éng lÉn bÞ ®éng, ®· t¹o nªn nh÷ng thay ®æi râ rÖt
trong v¨n hãa cña d©n téc ta qua mçi thêi kú ph¸t triÓn cña m×nh. D−íi thêi
B¾c thuéc, do sù ®ång hãa v¨n hãa cña ng−êi H¸n, d©n téc ta ®· cã nh÷ng
thay ®æi m¹nh mÏ trong ®êi sèng sinh ho¹t tõ nh÷ng viÖc nh− ma chay, c−íi
hái cho ®Õn viÖc häc hµnh, tæ chøc vµ qu¶n lý x· héi. Tuy nhiªn, sù thay ®æi
®ã lµ sù thay ®æi cã tÝnh chän läc, tiÕp thu vµ biÕn ®æi dùa trªn nÒn t¶ng
nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng nh»m biÕn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ngo¹i sinh
®ã cho phï hîp víi ®êi sèng cña ng−êi d©n. MÆc dï cã m©u thuÉn trùc tiÕp víi
tÇng líp thèng trÞ ng−êi H¸n nh−ng ng−êi d©n ViÖt Nam hÇu nh− kh«ng cã

32. 32
thµnh kiÕn ®èi víi nh÷ng ng−êi H¸n sinh sèng trªn ®Êt n−íc m×nh. TiÕp thu
v¨n hãa tiÕn bé cña ng−êi H¸n, häc ch÷ H¸n lµ ®Ó n©ng cao d©n trÝ, ®Ó chèng
l¹i sù thèng trÞ cña ng−êi H¸n, ®Êu tranh ®ßi l¹i chñ quyÒn cña ®Êt n−íc.
Cã ý kiÕn sÏ cho r»ng, xÐt trong lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ®Êt
n−íc ta, sù du nhËp cña c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa ngo¹i sinh chñ yÕu b»ng con ®−êng
c−ìng bøc, tøc lµ sù ¸p ®Æt c¸c gi¸ trÞ cña c¸c thÕ lùc ngo¹i x©m trong qu¸
tr×nh x©m l−îc vµ cai trÞ ®Êt n−íc ta (1000 n¨m B¾c thuéc lµ mét vÝ dô, vµ sau
nµy lµ sù ¸p ®Æt cña c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa ph−¬ng T©y ®i cïng víi sù cai trÞ cña
thùc d©n Ph¸p) mµ yÕu tè giao l−u, tiÕp biÕn v¨n hãa b»ng con ®−êng hßa
b×nh, trao ®æi bu«n b¸n chØ chiÕm mét phÇn rÊt nhá. TÊt nhiªn, ë mét ph−¬ng
diÖn nµo ®ã, sù du nhËp cña c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa tõ bªn ngoµi vµo ViÖt Nam chñ
yÕu theo con ®−êng ¸p ®Æt, lµ v¨n hãa cña nh÷ng kÎ x©m l−îc ¸p ®Æt ®èi víi
d©n téc ta víi mét m−u ®å th©m hiÓm nh»m ®ång hãa d©n téc ta theo thø v¨n
hãa x©m l−îc ®ã. Nh−ng còng cÇn thÊy r»ng, chÝnh ë ®©y, yÕu tè mÒm dÎo,
linh ho¹t, sù khoan dung, thuÇn hËu vèn cã trong v¨n hãa ViÖt Nam ®· thËt sù
ph¸t huy vai trß to lín cña nã. Sù tÊn c«ng m¹nh mÏ cña c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa
bªn ngoµi ®ã ®· gãp phÇn thay ®æi v¨n hãa ViÖt Nam ë mét sè lÜnh vùc nhÊt
®Þnh, song kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ ®ã ®Òu ph¸t huy t¸c dông, ®Òu cã
¶nh h−ëng s©u réng trong ®êi sèng cña ng−êi d©n. §iÒu g× cã lîi, phï hîp víi
ng−êi d©n th× ®−îc tiÕp nhËn, ®−îc biÕn ®æi, kh«ng phï hîp th× còng chØ cã
thÕ ®−îc chÊp nhËn mét phÇn nµo ®ã ®Ó t×m c¸ch c¶i biÕn cho phï hîp hoÆc bÞ
®µo th¶i hoµn toµn. ChÝnh v× thÕ mµ trong suèt 1000 n¨m B¾c thuéc, d©n téc ta
vÉn kh«ng bÞ ®ång hãa, v¨n hãa cña chóng ta kh«ng bÞ hßa tan vµo v¨n hãa
Trung Hoa, vÉn gi÷ g×n ®−îc b¶n s¾c riªng cña m×nh. §ã lµ biÓu hiÖn cña viÖc
s½n sµng tiÕp nhËn, biÕn ®æi vµ ®ång thêi kiªn quyÕt lo¹i bá nh÷ng yÕu tè bÊt
®ång, m©u thuÉn víi v¨n hãa cña d©n téc, nãi mét c¸ch kh¸c, ®ã chÝnh lµ sù
chñ ®éng tiÕp nhËn vµ biÕn ®æi v¨n hãa trong t×nh thÕ bÞ ®éng, bÞ ¸p ®Æt cña

33. 33
mét d©n téc yÕu tr−íc nh÷ng nguy c¬ ®e däa bÞ ®ång hãa, bÞ hßa tan v¨n hãa
cña m×nh vµo nh÷ng nÒn v¨n hãa lín h¬n.
Sù chñ ®éng tiÕp nhËn v¨n hãa ngo¹i sinh trong t×nh thÕ bÞ ®éng còng
®−îc thÓ hiÖn râ nÐt trong thêi kú ®Êt n−íc ta bÞ thùc d©n Ph¸p cai trÞ cuèi thÕ
kû XIX, ®Çu thÕ kû XX. Trong t×nh thÕ nh− vËy, nh©n d©n ViÖt Nam chØ ®øng
lªn ®Êu tranh víi thùc d©n Ph¸p mµ kh«ng chèng l¹i v¨n hãa v¨n minh, tiÕn bé
cña Ph¸p. Víi sù truyÒn b¸ nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé, c¸ch m¹ng vµo ViÖt Nam,
v¨n hãa Ph¸p ®· t¹o nªn sù biÕn ®æi s©u s¾c trong v¨n hãa ViÖt Nam, thøc tØnh
ng−êi d©n tinh thÇn yªu n−íc, kÝch thÝch nhu cÇu n©ng cao d©n trÝ ®Ó ph¸t
triÓn ®Êt n−íc, ®Êu tranh ®ßi ®éc lËp d©n téc, ®Æc biÖt, v¨n hãa Ph¸p ®· gãp
phÇn h×nh thµnh nh÷ng ngµnh khoa häc míi ë ViÖt Nam, trong ®ã cã nhiÒu
ngµnh khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n. Bªn c¹nh ®ã, viÖc chñ ®éng tiÕp nhËn
nh÷ng tiÕn bé v−ît bËc cña v¨n hãa ph−¬ng T©y nãi chung, v¨n hãa Ph¸p nãi
riªng ®· t¹o nªn nhiÒu thay ®æi, t¹o nªn nh÷ng diÖn m¹o míi trong ®êi sèng
sinh ho¹t cña ng−êi d©n: tõ viÖc thay ®æi chøc n¨ng cña c¸c ®« thÞ cæ truyÒn tõ
viÖc thùc hiÖn chøc n¨ng hµnh chÝnh lµ chÝnh sang chøc n¨ng kinh tÕ, lµm
xuÊt hiÖn nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt mµ tr−íc ®©y n−íc ta kh«ng cã, ®Õn kÕt hîp
gi÷a kiÕn tróc cæ truyÒn víi kiÕn tróc ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i trong viÖc x©y
dùng. Thµnh qu¶ ®¸ng kÓ nhÊt trong sù giao l−u v¨n hãa nµy lµ sù xuÊt hiÖn
ch÷ Quèc ng÷, thø ch÷ viÕt theo lèi Latinh mµ chóng ta dïng cho ®Õn ngµy
nay ®Ó thay thÕ cho ch÷ H¸n.
1.2.2. Tinh thÇn yªu n−íc
Tõ tr−íc ®Õn nay, khi nghiªn cøu vÒ v¨n hãa ViÖt Nam, c¸c nhµ nghiªn
cøu th−êng cho r»ng tinh thÇn yªu n−íc lµ néi dung chñ ®¹o, bao trïm lªn mäi
lÜnh vùc tõ ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n cho ®Õn t− t−ëng cña c¶ d©n téc. §ång
ý víi quan ®iÓm nay, chóng t«i quan niÖm r»ng, tinh thÇn yªu n−íc còng lµ
mét yÕu tè quan träng cÊu thµnh nªn tÝnh nh©n v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam.

34. 34
XÐt ë c¸ch hiÓu th«ng th−êng, “n−íc” lµ tªn gäi, nh−ng xÐt trªn b×nh
diÖn lý luËn, “n−íc” chÝnh lµ vÊn ®Ò céng ®ång ng−êi, vÊn ®Ò d©n téc vµ quèc
gia. ChÝnh v× vËy, khi nãi “yªu n−íc” chÝnh lµ nãi vÒ “ý thøc tr¸ch nhiÖm vÒ
gièng nßi, vÒ céng ®ång, vÒ d©n téc ®−îc biÓu hiÖn thµnh nh÷ng quan ®iÓm,
nh÷ng lý luËn, lµ nh÷ng nhËn thøc vÒ con ®−êng, biÖn ph¸p ®Êu tranh gi¶i
phãng d©n téc, vÒ ®éng lùc vµ kh¶ n¨ng giµnh l¹i l·nh thæ vµ x©y dùng ®Êt
n−íc, vÒ quan hÖ gi÷a d©n téc vµ d©n téc, v.v.. [53, tr.20]. Víi lÞch sö h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn trong sù ®Êu tranh quyÕt liÖt víi thiªn nhiªn ®Ó sinh tån,
bªn c¹nh ®ã lu«n ph¶i ®Ò phßng víi sù ®e däa x©m l−îc vµ thèng trÞ cña ngo¹i
bang nªn ë d©n téc ViÖt Nam ®· tù gi¸c h×nh thµnh nªn mét tinh thÇn yªu
n−íc ®éc ®¸o. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· tõng nhËn ®Þnh: “D©n ta cã mét lßng
nång nµn yªu n−íc. §ã lµ mét truyÒn thèng quý b¸u cña ta. Tõ x−a ®Õn nay,
mçi khi Tæ quèc bÞ x©m l¨ng, th× tinh thÇn Êy l¹i s«i næi, nã kÕt thµnh mét lµn
sãng v« cïng m¹nh mÏ, to lín, nã l−ít qua mäi sù nguy hiÓm, khã kh¨n, nã
nhÊn ch×m tÊt c¶ lò b¸n n−íc vµ lò c−íp n−íc” [46, tr.171]. Tinh thÇn yªu
n−íc ®ã kh«ng chØ bao hµm lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c ®· trë thµnh b¶n n¨ng
cña mçi con ng−êi ViÖt Nam mµ nã ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng lý luËn lµm
ph−¬ng h−íng, lµm ®éng lùc cho phong trµo vµ cho chiÕn ®Êu. Tinh thÇn yªu
n−íc c¬ b¶n nµy ®· ®−îc ph¸t triÓn thµnh c¸c quan niÖm vÒ nghÜa vô ®èi víi
®ång bµo, vÒ nguån gèc søc m¹nh còng nh− c¸c yÕu tè cÊu thµnh d©n téc. §Æc
biÖt, tinh thÇn yªu n−íc ®ã ®· gãp phÇn h×nh thµnh nh÷ng nguyªn lý: cïng
mét gièng nßi th× ph¶i cã nghÜa vô th−¬ng yªu nhau, ®ïm bäc nhau; nÕu ®oµn
kÕt sÏ cã søc m¹nh. TiÕn lªn mét b−íc cao h¬n n÷a, tinh thÇn yªu n−íc ®ã ®·
gãp phÇn kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn l·nh thæ, phong tôc tËp qu¸n, sù ®éc lËp tù
chñ trong qu¶n lý vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc, ®Æt ra yªu cÇu ®−îc ®øng ngang hµng
víi ph−¬ng B¾c, v.v.. [Xem: 55, tr.21]
Khi nãi ®Õn tinh thÇn yªu n−íc, mét ®iÒu ch¾c ch¾n lµ kh«ng cã mét
d©n téc nµo trªn thÕ giíi kh«ng cã tinh thÇn yªu n−íc. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ

35. 35
tinh thÇn yªu n−íc cña c¸c d©n téc kh¸c nhau nh− thÕ nµo, vµ tinh thÇn yªu
n−íc cña d©n téc ViÖt Nam mang nh÷ng néi dung, nh÷ng ®Æc ®iÓm g× kh¸c
biÖt so víi c¸c d©n téc kh¸c? Theo chóng t«i, tinh thÇn yªu n−íc cña d©n téc
ViÖt Nam ®−îc thÓ hiÖn trªn nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n sau:
Tr−íc hÕt, yªu n−íc lµ th−¬ng yªu ®ång bµo, yªu n¬i ch«n nhau c¾t rèn
cña mçi c¸ nh©n, yªu quª h−¬ng, ®Êt n−íc vµ tiÕn lªn h¬n n÷a lµ t− t−ëng x©y
dùng mét quèc gia ®éc lËp, tù chñ ®ñ søc ®¶m b¶o cuéc sèng an lµnh, h¹nh
phóc cho mçi ng−êi d©n.
Nh− trªn ®· nãi, d©n téc ta ®−îc h×nh thµnh trªn mét d¶i ®Êt víi nh÷ng
®iÒu kiÖn thiªn nhiªn vµ x· héi cùc kú kh¾c nghiÖt. Kh¸c víi c¸c d©n téc kh¸c,
chóng ta tiÕn xuèng ®ång b»ng ®Ó ph¸t triÓn khi mµ ®ång b»ng ch−a thËt sù ®·
h×nh thµnh xong, ®Êt ®ai ngËp lôt, s×nh lÇy. §Ó cã thÓ sinh tån trong ®iÒu kiÖn
khã kh¨n céng víi sù lªn xuèng thÊt th−êng cña c¸c con s«ng lín, ng−êi ViÖt
®· biÕt ®oµn kÕt nhau l¹i ®¾p ®ª phßng lôt, biÕt tin ë kh¶ n¨ng cña m×nh,
kh«ng ®îi thêi, ®îi thÕ, ®èi ®Çu víi thiªn nhiªn ®Ó giµnh cuéc sèng cho céng
®ång cña m×nh. Cuéc sèng gian khæ, vÊt v¶ ®· t¹o nªn sù th−¬ng yªu, ®ïm
bäc lÉn nhau trong céng ®ång ng−êi ViÖt. ChÝnh v× vËy, ®Êt n−íc, ®èi víi
ng−êi ViÖt Nam kh«ng cßn ®¬n thuÇn chØ lµ n¬i ë, n¬i lµm ¨n ®Ó sinh tån mµ
h¬n thÕ, nã thùc sù trë thµnh mét phÇn c¬ thÓ, lµ m¸u thÞt cña mçi mét ng−êi
d©n, lµ s¶n phÈm ®−îc h×nh thµnh nhê bµn tay, khèi ãc, nhê sù hi sinh cña c¸c
thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam. Còng v× ®iÒu nµy mµ mçi khi ®øng tr−íc vËn mÖnh
cam go cña ®Êt n−íc, mçi ng−êi d©n ViÖt Nam ®Òu nhËn thøc râ ®−îc tr¸ch
nhiÖm cña m×nh ®èi víi Tæ quèc, víi d©n téc. Theo hä, “chÝnh nghÜa” kh«ng
ph¶i lµ c¸i g× kh¸c h¬n lµ kh¸t väng tù do, ®éc lËp, lµ quyÒn ®−îc sèng, ®−îc
lao ®éng s¶n xuÊt trªn m¶nh ®Êt cña m×nh. Cã thÓ thÊy r»ng, mçi con ng−êi
ViÖt Nam tõ buæi ®Çu dùng n−íc cho ®Õn ngµy nay ®Òu mang trong m×nh t−
t−ëng vÒ b¶n th©n m×nh vµ vÞ trÝ cña m×nh ®èi víi non s«ng cña tæ tiªn ®Ó l¹i,
tøc lµ ý thøc vÒ céng ®ång cña m×nh vµ chñ quyÒn cña ®Êt n−íc. ChÝnh sù ®e
Tải bản FULL (71 trang): https://bit.ly/3Q930HZ
Dự phòng: fb.com/TaiHo123doc.net

36. 36
däa bÞ x©m l¨ng vµ thÊu hiÓu ®−îc nçi thèng khæ d−íi ¸ch n« lÖ cña ngo¹i
bang ®· khiÕn con ng−êi ViÖt Nam g¾ng søc ®oµn kÕt l¹i mét khèi, cïng nhau
hµnh ®éng dùa trªn søc m¹nh céng ®ång ®Ó v−ît qua mäi khã kh¨n, gian khæ
tiÕn lªn giµnh ®éc lËp, tù do cho Tæ quèc, x©y dùng mét quèc gia v÷ng m¹nh
®øng ngang hµng víi ph−¬ng B¾c.
Sù h×nh thµnh d©n téc ViÖt Nam còng b¾t nguån tõ ®©y. Kh¸c víi sù
h×nh thµnh cña c¸c d©n téc kh¸c, ®Æc biÖt lµ c¸c d©n téc ph−¬ng T©y, ®−îc
h×nh thµnh khi ®· cã mét nÒn kinh tÕ chung, v÷ng ch¾c ®−îc x©y dùng trªn c¬
së mét khu vùc c− tró æn ®Þnh vµ mét nÒn v¨n hãa ph¸t triÓn, d©n téc ViÖt
Nam ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu th«ng qua sù cè kÕt céng ®ång trong c«ng cuéc
chinh phôc thiªn nhiªn, c¶i t¹o x· héi vµ sù ®oµn kÕt, ®ång lßng ®øng lªn
chèng giÆc ngo¹i x©m trong sù ph¸t triÓn cña m×nh. Sù h×nh thµnh d©n téc
trong mét ®iÒu kiÖn hÕt søc ®Æc biÖt nh− vËy ®· sím t¹o dùng nªn ý thøc x©y
dùng mét quèc gia ®éc lËp, tù chñ ®øng ngang hµng víi c¸c triÒu ®¹i cña
Trung Hoa trong xu thÕ t¹o dùng mét quan hÖ x· héi tèt ®Ñp vµ mét quan hÖ
liªn bang th©n thiÖn. ý thøc x©y dùng mét quèc gia ®éc lËp tù chñ kh«ng chØ
lµ cña mét vµi c¸ nh©n, mét vµi thñ lÜnh mµ lµ ý thøc cña ®¹i ®a sè ng−êi d©n.
ý thøc nµy còng kh«ng ph¶i chØ tiªu biÓu cho mét giai ®o¹n ng¾n cña lÞch sö
d©n téc mµ lu«n tån t¹i song hµnh víi sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam.
Trong h¬n 1000 n¨m B¾c thuéc, víi ý thøc tù lùc tù c−êng, víi mong muèn
®øng lªn x©y dùng mét quèc gia ®éc lËp, tho¸t khái ¸ch n« lÖ cña Trung
Quèc, d©n téc ViÖt Nam ®· biÕt bao lÇn ®øng lªn khëi nghÜa víi nh÷ng tÊm
g−¬ng tiªu biÓu nh− Hai Bµ Tr−ng, Bµ TriÖu, Lý Nam §Õ, cha con Khóc Thõa
Dô, Khóc H¹o, v.v. vµ chiÕn th»ng lõng lÉy cña Ng« QuyÒn trªn s«ng B¹ch
§»ng ®· thùc sù ®Æt dÊu chÊm hÕt cho thêi kú B¾c thuéc h¬n 1000 n¨m, ®¸nh
dÊu mét thêi kú míi, thêi kú x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc víi t− thÕ cña
mét ®Êt n−íc ®éc lËp, cña mét d©n téc tù do.
Tải bản FULL (71 trang): https://bit.ly/3Q930HZ
Dự phòng: fb.com/TaiHo123doc.net

37. 37
Bµi häc ®¾t gi¸ cña thêi kú B¾c thuéc ®· t¹o nªn trong t− t−ëng d©n téc
ViÖt Nam sù c¶nh gi¸c cao ®é ngay c¶ khi ®· cã ®−îc ®éc lËp, tù do. Sù c¶nh
gi¸c Êy ®· gãp phÇn h×nh thµnh nªn nh÷ng ph−¬ng ph¸p, nh÷ng c¸ch thøc øng
xö mÒm dÎo, hiÖu qu¶ trong ®−êng lèi ngo¹i giao ®Ó võa gi÷ v÷ng ®−îc chñ
quyÒn ®Êt n−íc, võa x©y dùng mét quèc gia hïng m¹nh. NhiÒu häc gi¶ khi
nghiªn cøu vÒ t− t−ëng dùng n−íc vµ gi÷ n−íc trong lÞch sö ph¸t triÓn cña d©n
téc ViÖt Nam ®· ®óc kÕt nªn mét nguyªn lý rÊt biÕn hãa nh−ng hiÖu qu¶ ®ã lµ
nguyªn lý “cói xuèng ®Ó chiÕn th¾ng”, tøc lµ mét sù thÇn phôc “gi¶ vê”, mét
sù “cói m×nh trong thÕ th¾ng” cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam nh»m cã
®−îc sù æn ®Þnh trong ®−êng lèi ngo¹i giao, tr¸nh ®−îc nh÷ng xung ®ét kh«ng
®¸ng cã tõ mét n−íc l¸ng giÒng lu«n cã d· t©m th«n tÝnh n−íc ta. Còng chÝnh
v× vËy mµ, mçi khi ®øng tr−íc vËn mÖnh cam go cña ®Êt n−íc th× khi ®ã, t−
t−ëng kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn quèc gia, kh¼ng ®Þnh sù ®éc lËp tù chñ víi mong
muèn ®øng ngang hµng víi ph−¬ng B¾c l¹i næi lªn m¹nh mÏ. Còng chÝnh t−
t−ëng ®−îc hun ®óc qua hµng ngµn ®êi nµy cña d©n téc ViÖt Nam thÓ hiÖn qua
lao ®éng s¶n xuÊt, qua qu¸ tr×nh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc vµ ®· kh¸i qu¸t nªn
trong nh÷ng ¸ng thiªn cæ hïng v¨n thÓ hiÖn kh¸t väng lín lao cña c¶ d©n téc
nh− bµi Nam quèc s¬n hµ cña Lý Th−êng KiÖt, HÞch t−íng sÜ cña TrÇn Quèc
TuÊn vµ ®Ønh cao lµ B×nh Ng« ®¹i c¸o cña NguyÔn Tr·i sau nµy.
Thø hai, yªu n−íc lµ s½n sµng hi sinh v× ®Êt n−íc, v× sù tù do cña d©n
téc.
Sèng trong mét ®Êt n−íc lu«n lu«n ®èi mÆt víi hiÓm häa chiÕn tranh,
tinh thÇn ®Êu tranh v× ®éc lËp, tù do ®· trë thµnh ý thøc th−êng trùc trong mçi
con ng−êi. Tr¶i qua lÞch sö hµng ngµn n¨m dùng n−íc vµ gi÷ n−íc, tinh thÇn
yªu quÝ ®éc lËp tù do, mong muèn mang l¹i h¹nh phóc cho mäi ng−êi, sù yªn
b×nh cho mäi nhµ ®· ®−îc ®óc kÕt b»ng c©u nãi næi tiÕng cña Chñ tÞch Hå ChÝ
Minh “kh«ng cã g× quÝ h¬n ®éc lËp tù do”. ChÝnh v× vËy, mçi c¸ nh©n ®Òu Ýt
nhiÒu mang trong m×nh ý thøc céng ®ång, d¸m hi sinh v× sù tån vong cña ®Êt
6796313