PTON111-Хичээл-7-3

1. Сэрэл үүсэж явагдах ерөнхий
зүй тогтол
Доктор, дэд проф. Н.Цэдэвсүрэн

2. • Сэрлийн хэлбэрүүд нь өөр өөөрийн үүсэж
явагдах өвөрмөц онцлогоор бие биеэсээ
ялгаатайн гадна, бас явагдах зарчим,
үргэлжлэх хугацаа, орон зай байршлаар өөр
зүй тогтлоор үүсэж явагддагаараа бие
биеэсээ харилцан ялгаатай байдаг.
Ж:Сонорын сэрэл нь өөрийн үүсэх чанга
сул, өндөр нам авиагаар явагддаг бол
харааны сэрэл нь өнгийн зохицсоор бусад
сэрлүүдээс ялгаатай.

3. • Ингэж сэрлийн бие биеэсээ ялгагдах
онцлогийг сэрэлийн чанар гэж нэрэлнэ.
Цочроогчийн үйлдлийн хүч болон
рецепторын үйл гүйцэтгэх байдлыг сэрлийн
эрчим гэдэг. Сэрлүүдийн үүсэх эрчим хүч
нь бие биеэсээ ялгаатай. Сэрлийн
үргэлжлэх хугацаа нь түүний үргэлжлэн
явагдах хугацаагаар тодорхойлогдоно.
Аливаа цочроогчид мэдрэхүйн эрхтэнд
үйлдэл үзүүлэхийн хамтаар сэрэл үүсэхгүй
бөгөөд цочроогч мэдрэхүйн эрхтэнд үйлдэл
үзүүлэхэд хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа

4. • Сэрэл үүсэж явагдана. Энэ үеийг сэрлийн
далд үе гэж нэрэлдэг. Сэрлийн далд үеийн
хугацаа сэрэл бүрд өөр өөр байна.
Ж:Даралтын сэрэл үүсэх далд үе 370
миллисекундын хугацаатай байхад амтлах
сэрлийн далд үе 50 миллисекунд байна.
Сэрлийн зааг ба мэдрэх чанар: Хүн яагаад
алс холын жижиг оддын гэрлийг олж
хардаггүй вэ? Тэрчлэн хүний биеийн арьсан
дээр бууж байгаа хумхын тоос яагаад
даралтын сэрлийг үүсгэхгүй байна вэ?

5. Гэх мэт олон асуулт гарч ирнэ. Энэ
тохиолдолд цочроогчид сэрлийг үүсгэхгүй.
Сэрлийг үүсгэхийн тулд бие махбодод
үйлдэл үзүүлж байгаа цочроогчид тодорхой
хүчтэй байх шаардлагатай. Хэт их буюу хэт
бага хүчтэй цочроогчид сэрлийг үүсгэхгүй,
Аливаа сэрэл нь 3 янзын заагт үүсэж
явагдана. Дөнгөж мэдэгдэм сэрлийг үүсгэх
цочроогчийн бага хүчийг сэрлийн
үнэмлэхүй доод зааг гэнэ. Сэрлийн
үнэмлэхүй доод заагаас бага хүчтэй
цочроогчид сэрлийг үүсгэхгүй.

6. • Хэрвээ аливаа сэрлийг үүсгэхийн тулд
сэрэл үүсгэх цочроогчийн хүчийг
үнэмлэхүй доод заагийн хэмжээнд өгөх
хэрэгтэй. Сэрлийн үнэмлэхүй доод заагийн
хэмжээнд өгсөн цочроогчийн хүчнээс өгсөн
түлхэц их тархины гадарт дамжин очиж,
тэнд ямар нэгэн сэрлийг үүсгэнэ. Сэрэлийн
үэнмлэхүй доод зааг нь тухайн
анализаторын үнэмлэхүй мэдрэх чанарын
түвшинг тодорхойлдог юм.

7. • Сэрлийн үнэмлэхүй мэдрэх чанар ба
сэрлийн заагийн хэмжээний хооронд
харилцан хамааралтай байдаг. Сэрлийн
заагийн мэдрэх чанар бага, байх тутам
анализаторын мэдрэх чанар их байдаг.
Анализаторуудын мэдрэх чанар харилцан
адилгүй байдаг. Анализаторын мэдрэх
чанар нь сэрлийн заагаар тодорхойлогдоно.
Хүний үнэртэх сэрлийн нэгэн эсийн мэдрэх
зааг 8 молекулаас хэтэрдэггүй. Амтлах
сэрлийг үүсгэхэд доод хэмжээгээр

8. • 25ооо молекул шаардагдана. Харин сонор
харааны анализаторын мэдрэх чанар үлэмж
өндөр байдаг. Ж:Хүний нүдний торлог
бүрхэвчинд энергийн 2-8кваттын гэрлийн
цацрагийг тусгана. Өөрөөр хэлбэл бидний
нүд харанхуйд 27 километрийн зайд байгаа
1 лааны гэрлийг тусгаж чадна. Физикийн
ямарч нарийн аппарат хүний нүд шиг ийм
нарийн мэдрэг тусгаж чадахгүй. Гэтэл
даралт шүргэлтийг сэрж мэдрэхэд 100-
10000000 гэрлийн квант энерги
шаардагдана.

9. • Анализаторын үнэмлэхүй мэдрэх чанар нь
зөвхөн сэрлийн үнэмлэхүй доод заагаар
хязгаарлагдахгүй, үнэмлэхүй дээд заагаар
тодорхойлогдоно. Сэрлийг гүүсгэгч
цочроогчийн их хүчийг сэрлийн үнэмлэхүй
дээд зааг гэнэ. Цорчроогчийн хүчний их
хэмжээ сэрлийн үнэмлэхүй дээд зааг юм.
Цочрогчийн хүчний хэмжээ сэрлийн
үнэмлэхүй дээд заагийн хүчнээс хэтэлвэл
сэрэл үүсэхгүй.

10. Ж:Хэт хүчтэй дуу чимээ нь сонорын сэрлийг
үүсгэхгүй. Хоолны өмнө хүчтэй чихэрлэг
зүйл идэхэд дараа нь хүн хоолонд дургүй
болж, хоолны амт мэдэгдэхгүй болдог. Мөн
хэт хурц өнгө буюу гэрэл нь харааны
сэрлийг үүсгэхгүй. Энэ бүхэн нь сэрлийг
үүсгэх цочроогчийн хүчний хэмжээ нь
сэрлийн үнэмлэхүй дээд заагийн
хэмжээнээс давсантай холбоотой. Тийм
учраас сэрлийг үүсгэгч цочроогчийн
хүчний хэмжээ нь сэрлийн үнэмлэхүй доод
заагаас давж дээд заагт тулж очсон байх

11. • Шаардлагатай. Анализаторын нөгөө нэг
чухал шинж бол тэр нь цочроогчдын
хүчинд гарч байгаа өөрчлөлтийг ялгаж
мэдэрдэгт оршино. Ж:1000 ба 1005 кв
чадалтай эрчимд гарах гэрлийн ялгааг бид
ялгаж мэдэрч чадахуу? Гэдэг асуулт гарч
болох юм. Үүнийг сэрлийн ялгаврын зааг
мэдэрч чадна. Цочроогчдын хүчний эрчимд
гарах ялимгүй жижиг ялгааг сэрж
мэдрэхийг сэрлийн ялгаврын зааг гэнэ.

12. • Ж:100 г ачаан дээр 3,4 грамм ачааг нэмэхэд
түүнийг ялгааг дөнгөж мэдэрнэ. Энэ бол
даралтын сэрлийн ялгаврын зааг юм.
Хэрвээ 1000г ачаан дээр дөнгөж мэдэгдэм
сэрлийг үүсгэхийн тулд 3,3 кг ачааг нэмэх
хэрэгтэй юм. Ийм учраас сэрлийн ялгаврын
заагийг мэдрэхийн тулд ачааллын хэмжээг
нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Сэрлийн ялгаврын
зааг нь тухайн анализаторын харьцангуй
хэмжээгээр тодорхойлогдоно.

13. • Ж:Харааны анализаторын энэхүү
харьцаа1/100, сонорынх 1/10, даралтынх 1/30
байх жишээтэй. Тэрчлэн 100 хүний найрал
дуунд 7-8 дуучныг нэмэхэд төдий л ялгаа
гарахгүй, харин 10 дуучин нэмэхэд ялгаа
дөнгөж мэдэгдэж эхэлнэ.
Адаптаци:/сэрлийн дасах чанар/ Физиологи
сэтгэл зүйн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр
анализаторын мэдрэх чанар хувьсан
өөрчлөгдөж байдаг. Цочроогчдын үйлдлийн
нөлөөгөөр анализаторуудын мэдрэх чанар
хувьсан өөрчлөгдөж уг үйлдэлтэй зохицох
процессыг адаптаци буюу сэрлийн дасах чанар
гэнэ.

14. Хүчтэй цочроолоос сул цочроолд шилжиххэд
анализаторын мэдрэх чанар дээшилж харин
сул цочроолоос хүчтэй цочроолд шилжихэд
мэдрэх чанар буурдаг ерөнхий зүй тогтолтой.
Адаптаци 3 янзаар явагдана. 1/Цочроогчдын
үргэлжилсэн урт удаан үйлдлийн дүнд сэрлийн
мэдрэх чанар өөрчлөгдөж сэрэл бүр мөсөн
алга болох ёс бий. Ж:Хүний биеийн арьсан
дээр ямар нэгэн хөнгөн цочроогч үргэлжлэн
урт удаан хугацаанд үйлдэл үзүүлэхэд арьс
яваандаа уг цочроолоос үүссэн даралт
шүргэлтийг мэдрэхээ больдог.

15. • Тэрчлэн гадна цэвэр агаарт явж байгаад
олон хүн цугларсан өрөө тасалгаанд ороход
эвгүй үнэр үнэртэж байгаад аажимдаа тэр
хүн уг үнэрийг мэдрэхээ болино. Мөн
аманд ямар нэг амтлаг зүйл удаан байснаас
болж, уг зүйлийн амт мэдэгдэхээ болино.
Энэ бүхэн нь урт удаан хугацаанд үйлдэл
үзүүлсэн цочроолын дүнд эрхтний мэдрэх
чанар буурах замаар явагдаж байгаа
адаптаци юм.

16. • 2/Хэт хүчтэй цочроогчийн үйлдлийн
нөлөөгөөр сэрлийн мэдрэх чанар өөрчлөгдөж
сэрэл аажмаар арилж, алга болох ёс бий.
Ж:Хүйтэн усанд гар дүрэхэд эхлээд яс янгинаж
даарч байсан атлаа гараа удаан хугацаанд
авахгүй байлгахад эцэстээ даарахаа больдог.
• 3/Аливаа сул цоочроогчийн нөлөөгөөр
анализаторын мэдрэх чанар дээшилж сайжрах
замаар адаптаци явагдана. Ж:Шөнө гэрэлтэй
газар сууж байгаад харанхуйд гарахад эхлээд
юу ч харагдахгүй.

17. байснаа аажмаар ойрын зүйл дараа нь алсын
зүйл харагдаж эхлэлнэ. Энэ нь мэдрэхүйн
эрхтний мэдрэх чадварыг дээшлүүлэх
замаар явагдаж байгаа адаптаци юм. Хурц
гэрэлтэй газраас харанхуйд гарахад хүний
нүдний мэдрэх чадвар 200,000 дахин ихсэж
байгаа юм. Харанхуйд гархад нүдний
хүүхэн хараа тэлж ихэссэнээс /нүдний
талбай 17 дахин ихэсч гэрлийг мэдрэх
чадвар дээшилж байгаа юм.

18. Анализатор бүрд адаптаци буюу дасах чанар
явагдах процесс харилцан адилгүй байна.
Ж:Хараа даралтын сэрэлд адаптаци хурдан
явагдана.Харин өвчний сэрэлд адаптаци
явагдахгүй.
Сэрлүүдийн харилцан үйлдэл сэрлүүдийн
үйл ажиллагаа бие биеэсээ шалтгаална.
Өөрөөр хэлбэл нэг анализаторын үйл
ажиллагаанд нөлөөлөх түүний хүчийг
сайжруулах буюу бууруулахад нөлөөлнө.

19. Мэдрэхүйн эрхтний үйл ажиллагааг байнга
дасгалжуулах замаар хүний сэрлийн мэдрэх
чанарыг дээшлүүлж болно.Ж:Нэхмэлийн
үйлдвэрт он удаан жил ажилласан хүмүүс, хар
өнгийг 40-60янзын өнгө болгон мэдэрч чаддаг
байна. Нэн ялангуйяа хараа сонсголгүй
хүмүүсийн сонорын болон үнэртэх хүрэлцэх
сэрлүүдиийг тусгай аргаар дасгалжуулсны
дүнд эрс сайжруулсан туршилт бий. Тэд
сонсголгүй мөртлөө хөгжмийн ая дууг маш
нарийн сонсож мэдэрдэг болсон явдал олон
тохиолдоно.

20. • Тэдэнд хөгжим сонсгоххын тулд хөгжмийн
зэммсэг дээр гараа тавьж арьсаар мэдрэх
болон нуруугаар нь хөгжим налуулан суулгаж
дасгалжуулсны дүнд тэд хөгжмийн гоо
сайхантай танилцаж чаддаг байна. Угийн хараа
сонсголгүй О.И.Скорходова гэдэг эмэгтэйн
хүрэлцэх мэдрэх сэрлүүдиийг тусгай аргаар
дасгалжуулан хөгжүүлсний дүнд тэр нь гадаад
ертөнцийг маш нарийн танин мэдэж, эрдэм
шинжилгээний ажил хийж, эрдэмтэн болсны
дээр нилээд олон ном зохиолыг бичсэн байна.

21. • Сэрэл үүсэх эх үүсвэр нь гадаад ертөнцийн
юмс үзэгдлийн нөлөө юм. Сэрэл нь хүний
мэдрэхүйн эрхтэн болон тархины хамтарсан
үйл ажиллагааны үр дүн төдийгүй гадна
юмсын цочролын нөлөөгөөр мэдрэхүйн
эрхтний рецепторт үүсч буй импульс нь
ямар нэг сэрэл үүсэхийн эхлэл болно. Сэрэл
үүсэх нэгдэх механизм нь гадаад орчны
цочролын хүч тэрхүү цочролыг хүлээн авах
мэдрэхүйн эрхтний рецепторын хоорондын
авцалдаа юм.

22. • Сэрэл үүсэх эхлэл нь энэхүү авцалдаа
холбооны хүч эрчимээс шууд шалтгаална.
Сэрэл нь хүний төв мэдэрлийн
тогтолцоонны гол хэсэг болох тархины
боловсруулан гаргаж буй бүтээгдэхүүн юм.
Сэрлийн үнэмлэхүй доод заагт сэрэл
үүсэхийн тулд цочроогчийн хүч тодорхой
эрчимд өгөгдсөн байх, цочроогчийн
хүчний эрчимийг хүлээн авах мэдэрхүйн
эрхтний рецептор идэвхжиж үйл
ажиллагаанд орсон байх. Ж:Амтат сэрэл
үүснэ.

23. • Стакан хар цайнд хичнээн хэмжээний сахар
нэмбэл амтад сэрэл үүсэх вэ? Энэ
тохиолдолд сахар нь эрчим өгнө. Эрчимийн
мэдрэхүйн эрхтэн хүлээж авна.
Цочроогчийн хүчний эрчим үйлчилсээр
байхад сэрэл үүсэхгүй байх тохиолдол бий.
Энэ нь уг зүйлийг хүлээн авах рецептор үйл
ажиллагаанд ороогүйтэй холбоотой юм.
Ийнхүү сэрэл үүсэхгүй байх нь сэрлийн
угтвар зааг юм. Сэрэл нь рецептор тархи
гэсэн хоёр зүлийн хооронд үүсдэг учраас

24. • Рецепторыг үйл ажиллагаанд ортол сэрлийн
угтвар заагийг нэмэгдүүлэх ёстой. Өөрөөр
хэлбэл сэрлийн угтвар заагт хичээл сургалтыг
явуулж болохгүй. Мэдрэхүйн эрхтний наад
үзүүр нь рецептор цаад хязгаар нь тархи юм.
Хүүхдийн сэрлийн хөгжилт:
Хүний сэтгэцийн процесс нь түүний идэвхтэ й
үйл ажиллагааны явцад хөгждөг. Иймд
хүүхдийн сэрлийн хөгжилт нь түүний тоглоом
сурах хөдөлмөрлөх идэвхтэй үйл ажиллагааны
дүнд эрчимтэй хөгжинө.

25. Хүүхдийг гадаад ертөнцтэй холбож тэдний
сурах үйл ажиллагааг хөгжүүлхэд харааны
сэрэл бусад сэрлүүд онцгой үүрэгтэй.
Хүүхдийн нүдний бөмбөлөг нь том
хүнийхээс харьцангуй их байдаг.
Хүүхдийн харааны сэрэл нь түүний
хүрэлцэх болон булчингийн сэрлүүдтэй
нэгдэж, тэдгээрийн хооронд холбоо
тогтоосоноор хүүхэд юмсын орон зай,
хэлбэр дүрсийг сэрж мэдрэх чадвар нь
аажмаар сайжирна.

26. • Хүүхэд 3 насны эхээр юмсын дүрсийг ялгаж
өнгийг сэрж мэдрэх чадвар нь дээшилнэ.
Нүдний торлог бүрхэвчийн доторхи
лонхонцор эсийн гэрлийн уртын долгионы
цочроолыг хүлээн авах үйл ажиллагаа
сайжирснаар янз бүрийн өнгө ялгах чадвар
нь дээшилнэ. Хүүхэд 3 насны үедээч улаан
ногоон хөх шар гах мэт үндсэн өнгийг
ялгаж эхэлнэ.Хүүхдийн нас өсөхийн хирээр
авиа дууны сэрэл эрчимтэй хөгжиж 6-7
насны үед хүүхдийн сонорын сэрэл

27. • Том хүний сэрлийн хөгжлийн хэмжээнд
хүрсэн байна. Хүүхэд насанд хөдөлгөөн
хүрэлцэх эрхтний сэрэл идэвхтэй хөгждөг
юм. Үнэртэх амтлах задлан ялгагчид хүчтэй
хөгжсөн байдаг тул юмсын үнэр амтыг
нарийн ялгаж эхэлнэ. Сургуулийн бага
ангийн хүүхдийн хичээл, хүмүүжлийн ажил
нь тэдний сэрлийг идэвхтэй хөгжүүлэх
үндэё болдог. 6-7 насандаа улаан шар, хөх
цэнхэр гэх мэт үндсэн өнгийг нэрлэж чадна.
Бага нагийн насанд хүүхэд дан ба давхар
өнгийг ялгаж чадна.

28. • Бага ангийн хүүхдийн сонорын сэрэл
идэвхтэй хөгжсөн байдаг бөгөөд аливаа
авиа дууны өнгө аясыг нарийн зөв ялгаж
чадна. Гэвч энэ насанд үсгийн дүрс, авиа
дууны өнгө зохицолыг зөв алдаагүй ялгах
чадвар сул хөгжсөн байна. Сэрэл нь өөрийн
зүй тогтлоор хөгжихөөс гадна хүүхдийн нас
бие, сэтгэцийн хөгжлийн онцлогтой яв цав
уялдан хөгждөг зүй тогтолтой. Хүүхдийн
хараа сонсголын сэрлийг сайн
хөгжүүлэхийн тулд янз бүрийн
хөдөлгөөнтэй, хэлбэр дүрстэй,

29. • Өнгөтэй тоглоомын хэрэглүүрийг өргөн
ашиглах нь чухал.балчир хүүхдийн гартаа
юм базаж эхлэх үеийн тоглоом нь уусахгүй
хөнгөн өнгөтэй дуутай, камер маягийн
байхын зэрэгцээ цэвэрлэхэд хялбархан
байх. Гурван настай болох үед камераас
гадна хөдөлгөөний идэвх илүү шаардсан
бөмбөг, хөдөлдөг механизм бүхий тоглоом
хэрэглэх шаардлагатай юм.