3. Эрик Эриксон /Ericson Eric/ (1902-1994)
бие хүний хөгжил нь насан туршид нь
явагдаж байдаг бөгөөд үүнд зөвхөн
эцэг эх, ойр дотны хүмүүс нөлөө
үзүүлэхээс гадна найз нөхдийн
хүрээлэл ажил, нийгэм гэх мэтээр
бүхэлдээ хөгжлийн үйл явцад
шийдвэрлэх нөлөө үзүүлдэг.
4. Хүүхдийн хөгжилд нийгмийн хүрээлэл,
тухайлбал, орчин, амьдралын явц
дах бие хүний бүтээлч байдал,
хандлага голлох үүрэг гүйцэтгэдэг
байна.
5. Э.Эриксон бие хүний хөгжлийг 8-н үе
шатаар ангилсан байдаг бөгөөд
хүүхэд нэг үе шатаас нөгөө рүү
шилжихдээ өөрийгөө ухамсарлах
замаар, тэгэхдээ үе шат бүр нь
бусадтай өөрийгөө хэрхэн адилтгаж,
хэрхэн ухамсарлаж байгаа зан
төлөвийн шинжүүдийг төлөвшүүлэх
бололцоогоор хангаж байдаг.
6. Өөрөөр хэлбэл, бие хүний хөгжил нь
шат шатандаа цаашид хөгжихөд
бэлэн байдал, уг хүнд ухамсарлагдаж
буй нийгмийн цар хүрээний тэлэлт
зэргээр тодорхойлогддог юм.
7. Гэвч үүнд байнга зөрчил, хямрал
дагалдаж байдаг бөгөөд тухайн хүний
хувьд зөрчил, хямралыг хэрхэн давж
шийдвэрлэж байна гэдгээс хамаарч
хөгжлийн дараагийн шатанд шилжих
таатай нөхцөл бүрдэж, үүнээс
шалтгаалан бүрэн хэмжээгээр
ажиллах чадвартай, чадварлаг бие
хүн төлөвшинө хэмээн Э.Эриксон
үзэж байв.
8. Шат шатанд бий болдог зөрчлүүд нь
хүүхэд төрснөөс хойш эхлэх бөгөөд
хэрэв шийдвэрлэгдээгүй, эсвэл дутуу
шийдвэрлэгдсэн бол бие хүнд сөрөг
бүрэлдхүүн хэсгүүд бий болох талтай
юм.
Бие хүний хөгжил нь дараах 8 үе
шатыг дамжина.
9. Children and adults
Stage one
/infant, trust, mistrust, hope/
Stage two
/ toddler, autonomy, shame and
doubt, willpower/
Stage three
/preschooler, initiative, guilt, purpose/
Stage four
/school-age childindustry.
inferioritycompetence narrow virtuosity
– inertia/
10. Stage five
/adolescence, ego identity, role
confusion, rites of passage, fidelity/
Stage six
/young adult, intimacy, isolation,
love/
Stage seven
/middle adult, generativity,
stagnation, caring/
Stage eight
/late adulthood, ego integrity, despair,
wisdom
11. Stage one
/infant, trust, mistrust, hope/
Нялх нас /0-1 нас/. Энэ үед хүүхдэд
ээжээс гадна эцэг, гэр бүлийн ойрын
хүмүүсийн нөлөөгөөр орчин тойрондоо
нээлттэй эсвэл болгоомжтошй хандах
итгэх, үл итгэх үндсэн мэдрэмж бий
болж төлөвшинө.
12. Stage two
/ toddler, autonomy, shame and
doubt, willpower/
Балчир нас /2-3 нас/. Дээрх
мэдрэмжийн үндсэн дээр хүүхэд
тусгаар бие даасан байдалтай болж
эхлэх бөгөөд хүүхдийн бие даасан
байдалд хүрч байгаа анхны
алхамуудад эцэг, эх, томчууд, хүрээлж
буй бусад хүмүүс хэрхэн хандаж
байгаагаас хамаарч бусдаас ямар
хамааралтай байх вэ гэсэн эргэлзсэн
мэдрэмж бий болдог.
13. Stage three
/preschooler, initiative, guilt,
purpose/
Сургуулийн өмнөх нас /3-6 нас/. Энэ
насанд хүүхдэд санаачлагатай байх
эсвэл буруугаа мэдрэх, чиг зорилготой
байх мэдрэмж хөгжинө.
14. Энэ мэдрэмж нь хүүхэд орчиндоо
хэрхэн харьцаж байгаа, нийгэмшилд
орж буй үйл явц яаж үргэлжилж
байгаа, хүүхдийн зан үйл төрх
байдалд тавигдаж буй янз бүрийн
дүрэм шаардлага,
15. түүнийг хэрхэн биелүүлж байгаад
томчуудын зүгээс хянаж байгаа
хяналт зэргээс шалтгаалж хөгждөг
байна. Хүүхэд энэ үедээ нийгэмд
хэрэглэгдэж буй хэм хэмжээнд өөрийн
хүсэл зорилгоо тохируулан хэрэглэхэд
суралцаж эхлэн түүнд тохирсон
өөрийн идэвхийг бий болгодог.
18. Хүүхэд хир зэрэг амжилттай суралцаж
байгаа, сургууль, багш нар, найз
нөхдийн зүгээс амжилтыг нь хэрхэн
үнэлж, хэрхэн хандаж байгаагаас
шалтгаалан дээрх бие хүний шинжүүд
хөгжинө.
19. Stage five
/adolescence, ego identity, role
confusion, rites of passage,
fidelity/
Идэр нас /12-18 нас/. “Би” адилтгал ба
үүргүүдийн тодорхой бус байдлын
хоорондын мэдрэмж төлөвших үе.
20. Энэ үе шатыг тодорхойлох үндсэн
хүчин зүйл нь үеийнхэнтэйгээ
харилцах харьцаа, мэргэжлээ сонгох
сонголт, нэр хүндтэй болох болон
өөрийн ирээдүйн амьдралыг бий
болгох арга замыг сонгох сонголт гэх
мэтчилэн нийгмийн шинэ шинэ
үүргүүдийг биелүүлэхтэй холбоотой
зүйлүүд байдаг.
21. Иймээс энэ үед өөргийгөө өөртэйгээ
адилтгах болон өөрийн. Авьяас
чадвар байр суурь зорилгоо зөв
тодорхойлох нь хөгжлийн эерэг
үзүүлэлт болдог, харин нийгэм, улс
төр, техник, технологийн өөрчлөлттэй
холбоотой үүсэх түгшүүр,
22. нэр цуутай, алдар нэр нь түгсэн
хүмүүстэй өөргийгөө хэтрүүлэн
адилтган үзсэнээс үүсэх гутранги
үзэл, сэтгэгдэл нь энэ насныханд
сөрөг “Би” адилтгалыг үүсгэдэг
талтай. Тиймээс энэ насныхны үндсэн
хямрал нь өөрөөрөө байх, эсвэл
өөрөөсөө өөр байх явдал юм.
23. Stage six
/young adult, intimacy, isolation,
love/
Насанд хүрч байгаа үе шат /20 нас/.
Хөгжлийн энэ шатанд хүний хөгжил нь
хүрээлэн байгаа хүмүүс, ялангуяа эсрэг
хүйстэнтэйгээ дотно харилцаа болон
хайр сэтгэл, бэлгийн харилцаанд
орохоор тодорхойлогддог.
24. Хэрэв ийм харилцаа бий болж
чадаагүй хүмүүсээс өөрийгөө
тусгаарлан ганцаардах мэдрэмж
бий болж болзошгүй. Ингэсэн
тохиолдолд хүн өөрийгөө бусадтай
адилтгах чадваргүй болно.
25. Stage seven
/middle adult, generativity,
stagnation, caring/
Насанд хүрсэн үе шат /20-50 нас/. Энэ
шат нь Эриксоны үзэж байгаагаар
хамгийн чухал шийдвэрлэх үүрэгтэй
шат юм. Учир нь хүн өөрийнхөө
хөгжил, бүтээлч байдал ба тогтвортой,
тайван, тууштай амьдралыг бий
болгодог төдийгүй
26. ажил хөдөлмөр, сонирхол, тогтсон байр
сууриа хадгалах, бусдын төлөө санаа
тавих, өөрийн үр хүүхэдтэйгээ
харьцах, тэднийг хүмүүжүүлэхийн
хамт өөрийгөө хөгжүүлж ч болдог.
Хэрэв энэ шатанд дээрх байдал ямар
нэгэн байдлаар учир дутагдалтай
байвал зожигрох хандлаг бий болж
болзошгүй хэмээн Эриксон үзэж байв.
27. Stage eight
/late adulthood, ego integrity,
despair, wisdom
Өтөл нас /50-иас дээш нас/. Энэ
шатанд ихэвчлэн хүмүүс өөрийн
өнгөрсөн амьдралаа дүгнэх, эргэн
харах, алдаа оноогоо эргэцүүлэх
зэргээр үнэлэлт өгөхийг эрмэлздэг.
28. Түүний зэрэгцээ өөрийн амьдралын
цогц байдлаа өөртэйгээ адилтган
түүнээсээ тааламж аван сэтгэл
хангалуун байдаг. Энэхүү шатандаа л
хүнд жинхэнэ амьдралын ухаан
суудаг хэмээн Эриксон үзэж байв.
Харин үүний эсрэгээр байвал хүний
хувьд хүнд цохилт болж, неврозтой
болох явдал цөөнгүй.
30. Бие хүний хөгжил: психосексуаль
үе шатууд
Хөгжлийн талаарх психоаналик онол нь
2 урьдчилсан таамаглалыг үндэслэл
болгодог.
1-р таамаглал буюу генетик таамаглал
нь бага насанд нь хүүхдэд төрсөн
сэтгэгдэл насанд хүрэх үеийнх нь
таашаалд чухал нөлөө үзүүлдэг
гэдгийг голлон авч үзсэн байдаг.
31. 2-р таамаглал нь хүн тодорхой
хэмжээний бэлгийн энергитэй
/либидотой/ төрдөг бөгөөд энэхүү
энерги нь цаашдаа хөгжлийнхөө
явцад организмын зөн билэгт хэд
хэдэн психосексуаль үе шатуудыг
дамжин өнгөрдөг гэсэн санаанаас
бүтдэг.
32. Фрейд үндсэндээ биологийн хүчин
зүйлүүдийг голлон үзсэн бөгөөд бүх
шатууд нь биеийн эрогени хэсэгтэй
буюу өөрөөр хэлбэл либидогийн үүрэг
гүйцэтгэж байгаа биеийн хамгийн
мэдрэмтгий хэсэгтэй нягт холбоотой
юм. Эрогени бүс нь нүд, чих, ам,
/уруул/, сүүний булчирхай, хошного,
бэлэг эрхтэн зэргийг агуулна.
33. №
Үе
шатууд
Насны
үечлэл
“Л” төвлөрөх
бүс
Хөгжлийн үеийн
зорилго
1
Ораль
үе шат
0-18
сар
Амны хөндий
/хөхөх, хазах,
зажлах/
Хөхөх /Эхийн бие
махбодиос
өөрийгөө
зааглах/
2
Аналь
үе шат
1,5-3
нас
Хошного
/ялгадасаа
хадгалах ба
гадагшлуулах
Бие засч сурах
/өөрийн хяналт/
3 Фаллын
үе шат
3-6
нас
Бэлэг
эрхтнүүд
/бэлэг эрхтээ
оролдох/
Өөртэйгөө ижил
хүйсний насанд
насанд хүрсэн
хүнтэй өөрийгөө
адилтгах,
дуурайх
36. Фрейдийн онолын утга нь бачимдал ба
халамжлал гэсэн 2 хүчин зүйл дээр
тулгуурладаг.
Бачимдалын үе эцэг эх,
хүмүүжүүлэгчдийн зүгээс хүүхдийн
психосексуаль хэрэгцээ /хөхөх,
хазах, зажлах гм/ тасалсны улмаас
зохих таашаал авч чаддаггүй.
37. Харин эцэг эх хэт халамжилснаас
өөрийнхөө дотоод үйл ажиллагааг
/тухайлбал бие засах үйлээ/ хянах
боломж хүүхдэд бага олддог /буюу
огт олддоггүй/ байна. Энэ шалтгааны
улмаас хүүхэд бусдаас хамааралтай,
чадваргүй мэт сэтгэгдэл төрдөг.
38. Ж.Пиажье, Л.С.Выготский нар хүүхэд
биологийн бие махбод, байгалийн
бүтээгдэхүүн гэж үздэг. Гэхдээ энэ
хоёр эрдэмтэн хүүхдийн цаашдын
хөгжилд байгаль, нийгмийн хүчин
зүйлсийн үзүүлэх нөлөөний тухай
онолын зөрөөтэй санал баримталдаг.
Глассман (1994) энэ хоёр эрдэмтний
үзэл баримтлалыг дараах байдлаар
тодорхойлжээ.
39. байгаль, нийгэм гэсэн хөгжлийн
хоёр хүчин зүйл нь сэтгэцийн
хөгжилд харилцан хүчтэй нөлөөлж
байдаг. Аль ч хүчин зүйл нь танин
мэдэхүйн хөгжилд асар чухал
үүрэгтэй,
40. танин мэдэхүйн хөгжлийн эхний үе
шат орчны юмс үзэгдлийг шууд
танин мэдрэх үйлдэл, дараа нь
хүүхэд өөрийн мэдэрсэн үйлдлээ
дотоод оюуны үйлдэл болгон
хувиргадаг,
хувь хүний хөгжилд нийгмийн орчин
нөлөөлдөг,
танин мэдэхүйн хөгжил эргээд оюун
ухааны хөгжилийг өөрчлөлтөнд
хүргэдэг.
42. Анхны шат нь сэрж, мэдрэх
хөдөлгөөний сэтгэхүйн хөгжлийн үе
(0-2 нас).
Дараагийн шат нь сэтгэхүйн бодит
тодорхой үйлдлийн шат (2-11 нас).
Сүүлийн шатууд нь сэтгэхүйн
идэвхтэй хийсвэр хөдөлгөөний үе.
Энэ нь ерөнхийдөө хүүхэд насанд
хүрэхийн өмнөх үе.
43. Л.С.Выготскийн хувьд:
нэгдүгээрт, хүүхэд хэлд орж
эхлэнгүүтээ сэтгэхүйн хөгжил нь эрс
өөрчлөгдөж,
хоёрдугаарт, аливаа үйл ажиллагаа
хэл яриатай нэгдсэнээр хүүхдийн
танин мэдэх, аливааг эзэмших
чадвар нь дээшилнэ хэмээн
тодорхойлжээ.
44. Хүний хөгжлийн судалгаа нь хүүхдийн
амьдралын эхний есөн жилд өсөлтийг
нь тодорхойлж болох дэс дараалсан
өөрчлөлтийг дамждаг болохыг
тодорхойлсон. Эдгээр өөрчлөлт нь
бие бялдар, сэтгэл хөдлөл, нийгмийн
болон танин мэдэхүйн хөгжлийн
хүрээнд явагддаг
Нас зүйн онцлог
45. Хувийн онцлог
Хүүхэд бүр хувийн өвөрмөц онцлог,
бие хүний болон хөгжлийн өөр
шинж чанар, суралцах өөр өөр арга
барил, хурдтай, гэр бүлийн хувьд ч
харилцан адилгүй орчинд өсөж
торниж байдаг.
46. Өндөр хөгжилтэй орнуудын хүний
амьдралын бүх хугацааны дөрөвний
гурав нь насанд хүрсэн үед
хамаардаг. Судлаачид насанд
хүрэгчдийн сэтгэцийн амьдралыг
гол төлөв 20-40 буюу залуу нас,
дунд үеийнхэн буюу 40-60 нас,
ахмад үе буюу 60 ба түүнээс дээш
насныхан гэж хуваадаг.
