нхх лекц №5

1. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн
харилцаа
ЛЕКЦ № 4
БАГШ Д.СЭЛГЭМАА /маг/

2. Хичээлийн агуулга
 Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааны
ойлголт
 Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааны
төрөл
 Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааны
субъект
 Хууль зүйн факт
 Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааны
агуулга
 Нийгмийн даатгалын байгууллага

3.  Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаа нь эрх зүйн
харилцааны нэг өвөрмөц төрөл болж өгдөг.
 Иргэдэд нийгмийн халамж нийгмийн даатгалын
хангамж эдлүүлэхтэй холбоотойгоор Монгол улсын
хууль тогтоомжооор зохицуулагдаж буй нийгмийн
харилцаа бол нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаа
юм.
 Өөрөөр хэлбэл, иргэн - субьект нь нийгмийн
хамгааллын эрх зүйн орчинд эрхээ илэрхийлэх, нөгөө
талд байгаа төрийн зохих байгууллага - бусад субьект
энэ эрх, ашиг сонирхлыг нь зохих ёсоор, бодитой
хэрэгжүүлэх үүднээс харилцан уялдаа бүхий
харилцааг бий болгож байдаг. Эдгээр субьектын
хооронд үүсч буй эрх зүйн холбоо, нэгээс нөгөөд
материаллаг тусламж үзүүлэхтэй холбогдон үүсэх эрх
зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулах харилцааг нийгмийн
хамгааллын эрх зүйн харилцаа гэнэ.

4. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаа
дараах шинжийг агуулж байдаг
1) Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаа -эрх зүйн харилцаанд оролцогчдын
зан үйлийг зохицуулах эрх зүйн хэм хэмжээний нөлөөлийн үндсэнд бий
болно.
2) Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаанд оролцохдоо субьект иь ямар
эрхтэй оролцож
байгаагаас негөө талд байгаа этгээдийн хүлзэх үүрэг тодорхойлогдож байдаг.
3) Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаа -нэг бүрийн шинжийг илэрхийлнэ.
Энэ шинж нь нийгэм хамгааллыи эрх зүйн харилцааны субьектүүдын
харилцан эрх. үүргийн нэгдлээс субьект бүрд, кэг
бүрчилсэн эрх. үүргийг тогтоон хэрэгжүүлдэгзэрээ ялгагддаг
4) Нийгмиин хамгааллын эрх зүйн харилцаа - нийгмийн гишүүн иргдэд
туслалцаа үзүулэхэд тухайн иргэний гэр бүл зайлшгүй харагддаг.
5) Нийгмийн хамгэаллын эрх зүйн харилцаа - хүсэл зоригийн шинжтэй.

5. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааг дараах байдлаар ангилж
үздэг. Үүнд:
 Агуулгаас нь хамааруулж:
1) Тодорхой төрлийн тэтгэвэр, тэтгэмжтэй холбоотой эд
мөнгөний харилцаа
2) Хууль зүйн ач холбогдол бүхий үйл баримтыг тогтоох
процедурын шинжтэй харилцаа
3) Субъектүүдийн хоорондын маргаан, санал зөрөлдөөнтэй
холбоотой харилцаа
 Үйлчилэх хугацааг харгалзан:
1) Нэг удаагийн харилцаа
2) Тодорхой хугацааны харилцаа
3) Тодорхой бус хугацааны харилцаа

6. Нийгэм хамгааллын эрх зүйн
харилцааны төрөл
Эд мөнгөний шинжтэй харилцаа
1) Бүх төрлийн тэтгэвэр
2) Иргэдэд олгох тусламж үйлчилгээ
Процедурын шинжтэй харилцаа
1) Хууль зүйн фактуудыг тогтоох
2) Тэтгэвэр, тэтгэмж тогтоох
Процессын шинжтэй харилцаа
1) Субъектүүдийн хоорондын маргааныг
шийдвэрлэх

7. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн
харилцааны төрөл
Нэг удаагийн
харилцаа
Тодорхой бус
хугацаатай
харилцаа
Тодорхой хугацаанд
үйлчилэх харилцаа
•Оршуулгын
тэтгэмж
•Хөдөлмөрийн
чадвараа алдсан
иргэдэд протез,
ортопедын
үйлчилгээ
•Өндөр насны
тэтгэвэр
•Тахир дутуугийн
тэтгэвэр
•Жирэмсэний буюу
амаржсаны тэтгэмж
•Ажилгүйдлийн
тэтгэмж
•Хүний хөгжлийн
мөнгө

8. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн
харилцааны субъект
1. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцаанд оролцож,
хуульд заасан тодорхой эрх эдэлж, үүрэг хүлээх чадвартай
этгээдийг нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааны
субъект гэнэ.
2. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааны субъект нь эрх
зүйн чадвар чадамжийн шаардлагыг хангасан байх ёстой.
3. Тухайн салбар эрх зүйн субьект байхын тулд нийгмийн
хамгааллын эрх зүйн харилцаанд эрх, үүрэг хүлээх чадвар
буюу эрх зүйн чадвартаг байх, үүнийг өөрийн үйлдлээр
бий болгон, хэрэгжүүлэх чадвар буюу эрх зүйн чадамжтай
байх шаардлагатай.
4. тухайлбал, харилцааг үүсгэх нөхцлөөр /тодорхой насанд
хүрсэн байх/, эрх үүргийн агуулгаар хөдөлмөрийн чадвараа
түр алдах/ гэх мэт ялгаатай байдаг.

9. Дараах субъектүүд байдаг. Үүнд:
Иргэн
• Монгол улсын иргэн
• Гадаадын иргэн ,
харъяалалгүй хүн.
Гэр бүл
• Тэжээгч нас барсан
тохиолдолд түүний
ар гэрийн
хөдөлмөрийн
чадваргүй гишүүд
• Нэн ядуу өрх
Төрийн
захиргааны
байгууллага
• Засгийн газар
• Нийгмийн халамж,
хамгааллын эрх
бүхий төрийн
байгууллага
• Төрийн бус
байгууллага

10. Монгол улсын иргэн
Нийгмийн халамж хамгааллын харилцаанд иргэн
дараах нөхцөл байдлаар оролцдог. Үүнд:
1) Иргэний эрх зүйн чадамжгүй иргэн
2) Иргэний эрх зүйн заримдаг чадамжтай иргэн
3) Иргэний эрх зүйн бүрэн бус чадамжтай иргэн
4) Иргэний эрх зүйн бүрэн чадамжтай иргэн
5) Иргэний эрх зүйн хязгаарлагдмал чадамжтай
иргэн

11. Иргэн эрх зүйн харилцаанд оролцохдоо дараах
нөхцөл байдлыг заавал харгалзан үзнэ.
1) Иргэний нэр,Иргэн өөрийн нэртэй байна. Иргэний нэрийг бүртгэх, өөрчлөх
журмыг хуулиар тогтооно. Иргэний нэрийг эрх бүхий байгууллагад бүртгүүлнэ
2) Иргэний оршин суугаа газар Иргэний оршин суугаа газрыг хуулийн дагуу
түүний харьяалагдан бүртгүүлсэн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжээр
тодорхойлно. Иргэн бүртгүүлсэн газраа байнга оршин суудаггүй бол гол төлөв
амьдран суудаг, эсхүл тухайн этгээдийн эд хөрөнгийн дийлэнх хэсэг байгаа
газрыг түүний оршин суугаа газар гэж тодорхойлж болно.
3) Иргэнийг сураггүй алга болсонд тооцох Оршин суугаа газраасаа алга
болсноос хойш хоёр жилийн хугацаанд хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй, сураг
чимээгүй болсон иргэнийг сонирхогч этгээдийн хүсэлтээр, шүүх сураггүй алга
болсонд тооцож болно.
4) Иргэнийг нас барсан гэж зарлах Иргэн оршин суугаа газраасаа алга болсноос
хойш таван жилийн хугацаанд хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй сураг чимээгүй
болсон, эсхүл амь үрэгдэж болох нөхцөл байдалд алга болсноос хойш нэг
жилийн турш амьд байгаа эсэх нь мэдэгдэхгүй байгаа бол сонирхогч этгээдийн
хүсэлтээр шүүх түүнийг нас барсан гэж зарлаж болно

12. Гадаадын иргэн
1) Гадаадын аль нэг улсын харъяат мөн болохыг нь
батлах нотлох баримт бичигтэй иргэнийг
гадаадын иргэн гэнэ.
2) Аль улсын иргэн болохыг нь нотлох боломжгүй
байгаа иргэнийг харъяалалгүй иргэн гэнэ.
3) Гадаадын иргэний монгол улс дахь эдлэх эрх,
хүлээх үүргийг Гадаадын иргэний эрх
зүйнбайдлын тухай хуулиар зохицуулж өгдөг.

13. Мөн зарим тохиолдолд нийгмийн халамжийн
харилцааны субъектийг дараах байдлаар ангилдаг.
Нийгмийи хамгааллын эрх зүйн харилцааны субьект болох төрийн болон
бусад байгуулага, хуулийн этгээд эрх зүйн хэм хэмжээгээр олгогдсон эрх
хэмжээ, бүрэн эрхийнхээ хурээнд субьектээр оролцоно.Үүнд;
1) төрийн болон орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага
2) төрийн болон орон нутгийн захиргааны байгууллага
3) нийгмийн даатгалын байгууллага
4) нийгмийн халамж, үйлчилгэзний байгууллага
5) эрүүл мэндийн байгууллага
6) эмнэлэг хөделмөрийн магадлах комисс
7) үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчин, хурц хордолгыг
судлан тогтоох комисс
8) ажил олгогч буюу хуулийн этгээд байгууллага зэрэг байна

14. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн харилцааны
объектыг дараах байдлаар ангилна.
Эд мөнгөний
харилцаа
• Тэтгэвэр
• Тэтгэмж
• Нөхвөр
Процедурын
харилцаа
• Нас
• Ажилласан жил
• Дундаж хөлс
зэргийг тогтоох
үйл ажиллагаа
Процессын
харилцаа
• Маргаан
• Үл зохицох
байдал

15.  Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿¿ñýõ,
ººрчëºãäºõ, äóóñãàâàð áîëãîõîä чèãëýãäñýí íºõöºë
ç¿éí ôàêò ãýõ áºãººä ýíý íü õóóëü ç¿éí ¿éëäýë,
¿éë ÿâäàë àëü àëèíûã õàìààðíà.
 Өөрөөр хэлбэр нийгмийн халамж хамгааллын үйл
ажиллагаа нь ямагт үйлдэл ба үйл явдлаар нөхцөлдөж
байдаг гэсэн үг.
 Үйл явдал нь хүний хусэл зоригоос үл хамаарч үусэх ба
тухайлбал: өвчлөх, хөгшрөх, үйлдвэрлэлийг осол,
мэргэжлээс шалтгаалах өвчинд нэрвэгдэх гэх мэт
үндэслэлүүд нь нийгмийн хамгаалллын эрх зүйн
материаллаг харилцааг үүсгэдэг гол нөхцөл - хууль зуйн
факт нь болох бөгөөд үйлдэл нь өөрийн хүчин зүйлийн
/хүслийн / нөхцөлөөр үүсч байдаг процесс юм.

16. Тэтгэвэр, тэтгэмжийн төрлүүд
 Өндөр насны тэтгэвэр
 Тахир дутуугийн
тэтгэвэр
 Тэжээгчээ алдсаны
тэтгэвэр
 Цэргийн албан
хаагчийн тэтгэвэр
 Хөдөлмөрийн чадвар түр
алдсаны тэтгэмж
 Оршуулгын тэтгэмж
 Жирэмсэний болон
амаржсаны тэтгэмж
 Ажилгүйдлийн тэтгэмж

17. ¯éë ÿâäàë
 õóóëüä çààñàí íàñàíä
õ¿ðýõ
 àæëààñ õàëàãäàõ
 íàñ áàðàõ
 îñîë, ãýìòýëä ºðòºæ,
ãðóïï òîãòîîëãîõ
 èõýð õ¿¿õýä ìýíäëýõ
 æèðýìñëýõ
 õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà
àëäàõ
 àìüæèðãààíû ò¿âøèí
àëäàãäàõ ãýõ ìýò
¯éëäýë
 òýòãýâýð, òýòãýìæ,
áóñàä õàíãàìæ ýäëýõ
òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ
 íàñ, àæèëëàñàí æèë,
øèìòãýë òºëñºí õóãàöàà
òîãòîîëãîõ õ¿ñýëò ãàðãàõ
 íèéãìèéí õàëàìæèéí
àñóóäëààð ãîìäîë, õ¿ñýëò
ãàðãàõ

18. нийгмийн даатгалын тухай ойлголт,
төрөл
 Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýëáýð
áîëîõ íèéãìèéí äààòãàë íü ýäèéí çàñãèéí àãóóëãà
á¿õèé îéëãîëòîä ñóóðèëñàí áàéäàã.
 Ãîë àãóóëãà íü íèéãìèéí ãèø¿¿ä-èðãýäèéí àìü íàñ,
õºäºëìºðèéí ÷àäâàð, íàñëàëò ãýõ ìýò ýðñäëýýñ
ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð èðãýä íèéãìèéí äààòãàëä
äààòãóóëàí øèìòãýë òºëºõ, èíãýñíýýð òýä íèéãìèéí
äààòãàëûí õàðèëöààíû ñóáúåêòûí ýðõ ýäýëæ,
¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

19.  Нийгмийн даатгал гэж даатгалын сан бүрдүүлж, уг сангаас
даатгуулагч өндөр наслах, хөдөлмөрийн чадвараа алдах,
ажилгүй болоход өөрт нь, даатгуулагч нас барахад түүний
асрамжинд байсан хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүдэд нь
тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр өгч эрсдлээс хамгаалах арга
хэмжээг хэлнэ
 Нийгмийн даатгалын санд шимтгэл төлж даатгуулсан,
нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр авах
эрх бүхий этгээдийг даатгалын харилцааны субъект гэж
хэлнэ.
 Нийгмийн даатгалд даатгуулах зорилгоор даатгуулагч болон
ажил олгогчоос хуульд заасан хугацаанд нийгмийн
даатгалын санд төлөх урьдчилсан төлбөрийг нийгмийн
даатгалын шимтгэл гэнэ.


20. Нийгмийн даатгал дараах таван
төрлөөс бүтнэ.
1) Тэтгэвриин даатгал
2) Тэтгэмжийн даатгал
3) Эрүүл мэндийн даатгал
4) Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан
өвчний даатгал
5) Ажилгүйдлийн даатгал

21. Нийгмийн даатгалын хэлбэр, хамрах хүрээ
 Нийгмийн даатгал нь заавал даатгуулах, сайн дураар даатгуулах
гэсэн ч хэлбэртэй байна. Нийгмийн даатгалд дор дурдсан ажилтан
заавал даатгуулна:
1) Аж ахуйн нэгж, байгууллага, төрийн бус, шашны болон
бусад байгууллага, иргэнтэй хөдөлмөрийн гэрээгээр, эсхүл
ажил гүйцэтгэх гэрээ, хөлсөөр ажиллах гэрээгээр ажиллаж
байгаа Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн, харьяалалгүй
хүн,
2) Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа
гадаадын аж ахуйн нэгж, байгууллага, гадаадын зээл
тусламжаар хэрэгжиж байгаа төсөл, хөтөлбөрийн нэгж,
гадаад орны дипломат төлөөлөгчийн газар, олон улсын
байгууллагад ажиллаж байгаа Монгол Улсын иргэн,
гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн

22. Нийгмийн даатгалын хэлбэр
Нийгмийн даатгалын төрөл Ажил олгогчийн
хөдөлмөрийн
хөлсний сан,түүнтэй
адилтгах
орлогоос төлөх шимтгэлиин
хувь хэмжээ /хувиар/
Даатгуулагчийн хөдөлмөрийн хөлс,
түүнтэй адилтгах орлогоос төлөх
шимтгэлиин хэмжээ /хувиар
Тэтгэвриин даатгал 7.0 7.0
Тэтгэмжийн даатгал 0.5 0.5
ҮОМҮӨ-ний даатгал 1.0,2.0,3.0 -
Ажилгүйдлийн даатгал 0.5 0.5
Эрүүл мэндийн даатгал 2.0 2.0
Бүгд 11.0, 12.0, 13.0 10.0

23. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ
1) Алдар цолтой ахмад настанд үзүүлэх нийгмийн халамжийн
үйлчилгээ
2) Түлшний үнийн хөнгөлөлтийн үйлчилгээ
3) Протез, ортопедийн хэрэгслийн үнийн хөнгөлөлтийн тухай
4) Унааны зардлын үнийн хөнгөлөлтийн тухай
5) Нийгэмшүүлэх, бичиг баримтжуулах үйлчилгээ
6) Гэр бүлийн хэрэгцээнд тулгуурласан үйлчилгээ
7) Төсөл хэрэгжүүлэх
8) Бусад хөнгөлөлт, тусламжийн үйлчилгээнүүд