нхх лекц №3

1. Нийгмийн хамгааллын эрх
зүйн ойлголт
Лекц № 3
багш Д.Сэлгэмаа /маг/

2. Нйигмийн хамгаалалын эрх зүй
 Ñóäëàà÷èä õ¿íèé íèéãìèéí ¿¿ñýëòýé íýãýí çýðýã íèéãìèéí
õàìãààëëûí õýðýãöýý øààðäëàãà áèé áîëñîí ãýæ ¿çäýã.
 õ¿í õºãøðºõ, õ¿¿õýä òºðºõ çýðýãò òýäãýýðèéã àñðàìæëàí
õàìãààëàõ, àæèëëàæ, àìüäðàõ ÷àäâàðûã íü ñýðãýýõ,
õàëàìæëàõ íü àëü ÷ òºðººñ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéí íýã
áºãººä ýíý íü íèéãìèéí õàìãààëëûí õ¿ðýýã çºâõºí õºäºëìºðèéí
÷àäâàðàà àëäñàí áîëîí àñðàìæ òýòãýìæ øààðäëàãàòàé
òîõèîëäîëä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàëöàà òºäèé㺺ð õÿçãààðëàæ
áîëîõã¿é ãýäýã íü òîäîðõîé þì

3.  Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿å øàò á¿ðä ººð ººðèéí îíöëîã á¿õèé
íèéãìèéí õàìãààëëûí òîäîðõîé õýëáýð¿¿äèéã агуулж ирсэн
байдаг. Үүнд:
1. Õ¿é íýãäëèéí íèéãìèéí ¿åä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é,
àõìàäóóäàä õàíäñàí íèéãìèéí õàìãààëëûí øèíæòýé àðãà,
¿éë àæèëëàãààã íü çàí çàíøëûí õýì õýìæýýãýýð
çîõèöóóëæ áàéñàí
2. Ãýð á¿ëèéí àæ àõóé íü êàïèòàëèçìûí ¿éëäâýðëýë áîëæ
õºãæèõ人 èðãýä àæèëëàõ õ¿÷ýý áóñäàä (ýçäýä)
¿íýëýõ, õýðýâ àæèë÷èí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäâàë
òóõàéí àæèë÷èí òºäèéã¿é ãýð á¿ëä ó÷ðàõ ýðñäýëèéã
çîõèöóóëàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ ýõýëñýí

4.  Нийгэм хөгжихийн хэрээр хүний хэрэгцээ шаардлага
нарийсах бөгөөд энэ нь нийгмйн хамгааллын хүрээг зөвхөн
хөдөлмөрийн чадвараа алдсан тохиолдолд үзүүлэх
туслалцаа төдийгөөр хязгаарлаж болдоггүй.
 Англид 1911-1913 онуудад даатгалын иж бүрэн хуулиудыг
батлан гаргасан ба даатгалыг системийн онцлог нь
даатгалын байгууллагын үйл ажиллагаанд даатгуулагч нарыг
хамруулан оролцуулах явдал байжээ.
 1925 батлагдсан "Аливаа хүчин үнэлэгчдийч дүрэм" -д
"Аливаа хүчин үнэлэгчдэд өвчний зэрэг зовлон тохиолдоход
арчлан хамгаалахын учир тусламжийн тухай" оруулан
баталж, хэрэгжүүлж байсан ба хүчин үнэлэгчдийн дүрэмд,
ажилчин албан хаагч өвдөх, хөдөлмөрийн чадвараа түр
алдвал нэг сар хүртэл, жирэмсэн болох, хүүхэд төрүүлэхэд
гурван сарын хугацаанд цалинг олгож байхаар заасэн нь анх
удаа, хөдөлмөрийн харилцаанд оролцогчдын нийгмийн
хамгаалалтай холбоотой эрхийг баталгаажуулсан заалт
болсон юм.

5. Монгол улс дахь нийгмийн
хамгааллын байдал
 Ìîíãîë óëñàä 1993-1996 îíä íèéãìèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàãö
õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí íü íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààíû çîõèöóóëàëòûã
øèíý ò¿âøèíä áóþó çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí äàãóó
õýðýãæ¿¿ëñýí ÿâäàë áàéâ.
 Энэхүү хууль батлагдсанаар нийгмийн халамж, хамгаалал гэсэн үндсэн
ойлголтууд бий болж ирсэн.
 Íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàæ áàéãàà èðãýä ººðñäèéí õºäºëìºðèéí õºëñ, îðëîãîîñ,
àæèë îëãîã÷ öàëèíãèéí ôîíäíîîñîî, òºð òºñ⺺ñ òîäîðõîé õóâèéã (õóóëèíä çààñàí
õóâü õýìæýýãýýð) èðýýä¿éí áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ òóñãàé
äààòãàëûí ñàíä òºâëºð¿¿ëýõ,ó ëìààð ýðñäýëä ºðòºõ áóþó õóóëèàð òîãòîîñîí
íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä òýòãýâýð òýòãýìæèéí õýëáýðýýð ýä ìºíãºíèé òóñëàëöààã
¿ç¿¿ëýõ, õàðèí ººðòºº îðëîãî áèé áîëãîõ áîëîìæã¿é áóþó õÿçãààðëàãäìàë
õýðýãëýýòýé èðãýäýä òºðººñ, òºñâèéí õºðºí㺺ð á¿ðä¿¿ëñýí ñàíãààñ õàëàìæèéí
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéäãààð äýýðõ Ìîíãîë óëñ äàõü íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿éë
àæèëëàãààã òîäîðõîéëæ áîëíî.

6. Дээрхи дурдсанаас үзэхэд нийгмийн
хамгаалал гэдэг нь
 ªìíº äóðüäñàíààñ ¿íäýñëýí ¿çýõýä, íèéãìèéí õàìãààëàë ãýäýã íü íèéãìèéí ãèø¿¿í õ¿íèéã
ºòëºõ, îñîë, ãýìòýëä ºðòºæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ çýðãýýð õýâèéí áàéäëààð îðøèí àìüäðàõ
íºõöºë àëäàãäàõàä, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä (ºí÷èí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ã.ì), áèå ýðõòíèé
ýìãýãòýé, îëîí õ¿¿õýäòýé, ºðõ òîëãîéëñîí, îðëîãîã¿é áóþó îðëîãûí õîìñäîëä îðñîí ¿åä àìüäðàõ
(íààä çàõûí) áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð òºðèéí ç¿ãýýñ àñðàìæëàõ, õàëàìæëàõ, òýòãýâýð
òýòãýìæ îëãîõ áóñàä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöàà þì.

7. Нийгэм хамгааллын эрх зүйн
тогтолцоо
 Нийгмийн хамгааллын эрх зүй нь дараах тогтолцоотой.
Үүнд:
a) Нийгэм хамгааллын эрх зүйн ерөнхий анги: эрх
зүйн зохицуулах зүйл, үндсэн зорилт, зарчим,
нийгмийн хангамжийн талаарх иргэдийн үндсэн
эрх, хангамжийн төрөл, төрийн байгууллагуудын
эрх хэмжээг тодорхойлсон эрх зүйн хэм хэмжээ
багтдаг.
b) Нийгэм хамгааллын эрх зүйн тусгай ангид
хамгааллын аль нэг төрөл буюу уг эрх зүйн
зохицуулах зүйлд хамаарах ямар нэг асуудлыг
зохицуулсан эрх зүйн хэм хэмжээ ордог

8. Нийгэм хамгааллын эрх зүйн зохицуулах
зүйл
 Нийгмийн хамгааллын эрх зүй бие даасан салбар
болохын хувьд өөрийн зохицуулах зүйлтэй байна.
 Зохицуулах зүйл гэдэгт нь нийгмийн хамгааллын эрх
зүйгээр зохицуулагдах нийгмийн бүлэг харилцаа байх
ба орчин үед өерийн зохих онцлогтой, агуулга хэлбэр,
зорилгоороо ялгаатай, хэд хэдэн төрлийн дэд
харилцааг хамааруулж үздэг.
 Эдгээр харилцаа нь дараах онцлог шинжүүдтэй
байдаг.

9. 1) Нэгдүгээрт: эрсдлээс хамгаалах зорилгоор тусгай санд
иргэдийн оролцоотой болон оролцоогүй төвлөрүүлсэн
мөнгөн хөрөнгийг иргэдэд олгох явцад хуваарилалт ба
хуримтлалын шинж агуулагдана.
2) Хоёрдугаарт: харилцаанд оролцож байгаа субьектууд
нь онцлог.
3) Гуравдугаарт: харилцаа үүсэх, өөрчлөгдөх, дуусгавар
болох үнтэслэл болох хууль зүйн факт нь онцлог.
Дөрөвдүгээрт; нийгмийн хамгааллын эрх зүйн
харилцааны обьект нь-материаллаг шинжтэй
Тавдугаарт: олон төрлийн үйлчилгээ, туслалцааны
хэмжээ, хүрээ нь нийгмийн хамгааллын харилцааны
тодорхой төрөл, санхүүжилтийн эх үүсвэр, оролцож
байгаа иргэдийн нөхцөл байдалтай уялдан, байнгын
өөрчлөлт туслалцааны хэмжээ нэмэгдэх, багасах гэх
мэт хөдөлгөөнд оршино.

10. Дараах харилцаануудыг зохицуулна
 Мөнгөн хэлбэрээр туслалцаа үзүүлэхтэй холбогдон үүсэх харилцаа
нь
a) Тэтгэврийн
b) Тэтгэмжийн
c) Нөхөн төлбөр, хөнгөлөлтийн
 "Бодит" хэлбэрээр туслалцаа үзүүлэхтэй холбогдсон харилцаа нь
a) Эмийн болон эмнэлгийн үйлчилгээ
b) Асрамжийн үйлчилгээ
c) Халамжийн үйлчилгээ гэж ангилна.
 Халамж буюу тусламжийн хэлбэрт
a) Хүүхэд гаргасан хүмүүст төрөөс мөнгө олгох буюу тусламж
b) Хүүхдэд өгөх тусламж
c) Ямар нэгэн асран хамгаалах хүнгүй өндөр настанд үзүүлэх тусламж

11.  Туслалцаа үзүүлэх үйл ажиллагаатай холбоотой харилцаа
нь:
a) Материаллаг
b) Процессийн
 Нийгмийн даатгалын харилцаанд:
a) Ажилгуйдлийн даатгал
b) Эрүүл мэндийн даатгал
c) Урлагийн ажилтнуудын даатгал
d) Төрийн албан хаагчдын даатгал
e) Үйлдвэрлэлийн ослын даатгал
f) Газар тариалан эрхлэгчдийн өндөр насны даатгал
g) Газар тариалан эрхлэгчдийн эрүүл мэндийн даатгал
хамаарна

12. Нийгэм хамгааллын эрх зүйн
зохицуулалтын арга
 Нийгмийн хамгаалал гэх бүлэг харилцаа нь зохицуүлах
зүйлийнхээ онцлогт нийцсэн өөрийн арга, механизмаар
зохицуулагдана.
 Өөрөөр хэлбэл Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн бие даасан
салбар эрх зүй болохыг илтгэн харуулах нэг илэрхийлэл бол
зохицуулалтын арга байдаг.
 Нийгмийн хамгаалалын эрх зүйн харилцаанд захирагдмал
/хатуу тогтоосон/ аргыг давуу байдлаар хэрэглэх
 Эрх зүйн харилцааг зохицуулах анхдагч арга нь захирагдмал
ба зөвшмөл гэсэн хоёр арга байдаг. Энэ аргуудыг ялгах
үндэслэл нь захирагдмал аргын хувьд зевшеөрснөөс бусдыг
хориглох байдаг бол зөвшмөл аргын хувьд хориглосноос
бусад нь зевшөөрөгддөг

13. Нийгэм хамгааллын эрх зүйн эх
сурвалж
 Íèéãìèéí õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ ãýäýãò òóõàéí
õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà õýì õýìæýýíèé öîãö áîëîõ
õóóëü, õóóëèéí äàãóó ãàðñàí àêòóóäûã íýðëýíý.
 Эх сурвалжийг уламжлалт ёсоор дараах байдлаар
ангилна.
1) Үндсэн эх сурвалж
2) Гол эх сурвалж
3) Бусад эх сурвалж

14. Үндсэн эх сурвалж
 Нийгэм хамгаалал халамжийн эрх зүйн үндсэн эх сурвалж нь мөн
бусад эрх зүйн адил Монгол улсын Үндсэн хууль байдаг.
 Монгол улсын эрх зүйн тогтолцооны түүхэнд үндсэн эх сурвалж
болох Үндсэн хууль 4 удаа өөрчлөгдсөн . /1924он, 1940 он, 1962 он,
1992 он/
 Эдгээр хуулиуд тус бүрдээ нийгмийн халамж хамгаалалын талаар
хуульчилж өгсөн байдаг.

15. 1924 оны Үндсэн хууль
 ЕС. Жинхэнэ олон ардын
аливаа эвлэл хоршоо
зэргийг байгуулах эрх
чөлөөг хүндэтгэх явдалд
тус улсаас элдэв тусламж
үзүүлбэл зохино.
 АРАВ. Жинхэнэ олон
ардын аливаа эрдэм соёлд
гэгээрүүлэх замыг
нээгдүүлэн тус улсаас
элдэв ухааны эрдэмд
бүрнээ үнэ төлбөргүйгээр
боловсруулах явдлыг
гүйцэтгэвэл зохино.
1940 оны Үндсэн хууль
 ТАВ. Монгол улсын
хөдөлмөрчин, малчин
ард түмэн дайны улмаас
тахир дутуу болох
........ар гэрт нь байгаа
хөдөлмөрийн чадваргүй
иргэдэд эд мөнгөний
болон материаллаг
тусламж сар бүр олгох
үүрэгтэй.

16. 1960оны Үндсэн хууль
 Далан есдүгээр зүйл: БНМАУ-ын
иргэд нас хөгшрөх, өвдөх,
хөдөлмөрийн чадвар алдах,
тэжээгчээ алдахад эдийн
тусламж авах эрхтэй. Үүнд:
Нийгмийн даатгал, улсын
тэтгэвэр, хоршооллын
байгууллагын тусгай фондын
системээр дамжуулан
хөдөлмөрчдөд тусламж олгож,
амралт сувиллын газруудыг
олшруулан, эмнэлгийн
тусламжийг үнэ төлбөргүй
үзүүлж, хөдөлмөр хамгааллыг
хөгжүүлж энэхүү эрхийг хангана.
1992 оны Үндсэн хууль
 5/ өндөр наслах,
хөдөлмөрийн чадвар алдах,
хүүхэд төрүүлэх, асрах
болон хуульд заасан бусад
тохиолдолд эд, мөнгөний
тусламж авах эрхтэй;
 6/ эрүүл мэндээ
хамгаалуулах, эмнэлгийн
тусламж авах эрхтэй.
Иргэдэд эмнэлгийн
төлбөргүй тусламж үзүүлэх
болзол, журмыг хуулиар
тогтооно;

17. Нийгмийн халамжийн гол эх
сурвалж
Хууль Батлагдсан огноо Дагаж мөрдөх
огноо
Бүлэг
зүйл
Нийгмийн даатгалын сангаас
олгогдох ажилгүйдлийн
тэтгэмжийн тухай
1994-06-09 1994-06-09 12 зүйл
Нийгмийн даатгалын сангаас
олгогдох тэтгэвэр тэтгэмжийн
тухай
1994-06-07 1994-06-07 9 бүлэг 31
зүйл
Нийгмийн даатгалын сангаас
олгох үйлдвэрлэлийн осол
мэргэжлээс шалтгаалах өвчний
тэтгэвэр тэтгэмжийн тухай
хууль
1994-06-07 1994-06-07 6 бүлэг 20
зүйл
Нийгмийн халамжийн тухай
хууль
2012-01-19 2012-07-01 8бүлэг
32зүйл
Нийгмийн даатгалын тухай 1994-05-31 1994-05-31 6 бүлэг 33
зүйл

18. Нийгмийн хамгааллын бусад эх
сурвалж
хуульчилсан
акт
актын нэр батлагдсан
огноо
Засгийн
газрын тогтоол
нийгмийн даатгалын сангаас
олгож байгаа тэтгэвэрийн
хэмжээг нэмэгдүүлэх тухай
2012-03-06
Ерөнхийлөгчи
йн шийдвэр
тусламж олгож байх тухай 1993-07-17
Ерөнхийлөгчи
йн шийдвэр
ахмад үеийн талаар баримтлах
төрийн бодлого
2002-02-19
сайдын
тушаал
хүнсний талон олгох тухай 2012-12-06

19. Нийгмийн хамгааллын эрх зүйн
зарчим
 Нийгэм хамгааллын эрх зүйн зарчим гэдэг нь тус салбар эрх
зүйн харилцааг зохицуулж байгаа Монгол Улсын Үндсэн
хууль болон нийгмийн хамгааллын салбарын хуулиудын хэм
хэмжээгээр баталгаажин, удирдлага болж буй үзэл
баримтлал юм.
 Аливаа эрх зүйн харилцаанд удирдлага болгож байгаа
зарчим нь үйлчилж байгаа хүрээнээсээ хамаарч, ерөнхий,
салбар хоорондын, салбарын гэж ангилагддагтай адилаар
нийгэм хамгааллын эрх зүйд ч ерөнхий болон салбар
хоорондын, салбарын зарчим үйлчилдэг.
 Ерөнхий зарчим нь Монгол улсын Үндсэнхуульд тусгагдсан
зарчмууд байдаг. /ямар зарчим байдаг билээ оюутнуудаа ?/

20. Нийгэм хамгааллын эрх зүйн салбарын зарчим
 Салбарын зарчим - энэ зарчим нь нийгмийн харилцаа, эрх
зүйн хэм хэмжээний өөрчлөлтийн дагуу хөдөлгөөнд орж
байдаг.Одоогоор нийгмийн хамгааллын эрх зүйд дараахь
зарчим үйлчилнэ.
1) нийгмийн хамгаалал бүх нийтэд хамаарах зарчим
2)нийгмийн хамгааллын хэмжээг иргэдийн, амьдралын
хүрэлцэхүйц түвшинд тогтоох зарчим
3)нийгэм хамгааллын хэмжээ, нөхцөл нь ялгамжтай байх
зарчим
4)нийгмийн хамгаалал олон төрөл, хэлбэртэй байх зарчим
5) нийгмийн хамгэалал баталгаатай эх үүсвэрээс
санхүүжигдэх нийгмийн хамгааллын зарчмын агуулга
6)нийгмийн хамгаалал бүх нийтэд хамаарах зарчим

21. Тайлбар
 Иргэд оршин суугаа газартаа хаяг, бүртгэлтэй байх
Энэ зарчим хүн бүрт: хүүхэд, ажилтан, эцэг эх, тэтгэвэр
авагч, эрэгтэй эмэгтэй, гадаадын болон харьяалалгүй иргэд
гэх зэргээр бүх нийтээр, нийгмийн хамгааллын туслалцаа
авах эрхийг хангадаг учраас уг туслалцааг авах хамгийн
эхний шаардлага бол иргэдийн хаяг, оршин суугаа газар
тодорхой байх шаардлагатай байдаг.
 Иргэдийн нийгмипн хамгааллын тусламж авах эрхийг МУ-ын
Үндсэн хууль, олон улсын гэрээ конеенцоор хүлээн
зевшөөрч, баталгаажуулах
МУ-ын Үндсэн хуулийн 16-рзүйлийн 16.5-д зааснаар өндөр
наслах, хөдөлмөрийн чадвараа алдах, хүүхэд төрүүлэх,
асрах болон хуульд заасан бусад тохиолдолд эд, мөнгөний
тусламж авах эрхтэй.

22.  Газар зүй, нутаг дэвсгэрипн байршлаас хамаарахгүй үйлчлэх
Хүний амьдарч. оршин байгаа газарт, нийгмийн хамгаалал хүрч
үйлчлэж байдаг.Энэ зарчим нь, дээрх ойлголтыи хүрээнд авч үзвэл
хэрэгжиж байгаа мэт боловч бодит байдалд төрөөс тогтоосон маш
олон төрлийн баталгаа буюу эдийн засаг - санхүүгийн боломжийг
шаарддаг Ийм ч утгаар нийгэм - улс төрийн ач холбогдолыг
агуулна.
 Нийгмийн хамгааллын хэмжээг иргэдийн, амьдралын хүрэлцэхүйц
түвшинд тогтоох зарчим Тухайн зарчим хэрэгжихэд Үндсэн
хуулийн 19-р зүйлийн 19.1-д "Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг
хангахуйц эдийн засаг, нийгэм. Хууль зүйн болон бусад баталгааг
бүрдүүлэх, хуний эрх, зөрчигдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг
иргэний өмнө хариуцах"- аар тусгасан заалт гол үндэслэл болно.

23.  нийгэм хамгаалал ялгамжтай байх зарчим
Нийгмийн хамгааллын туслалцааг иргэдэд үзүүлэхдээ нас
хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хувь хэмжээ, гэр бүлийн
гишүүдийн буюу үүнээс насанд хүрээгүй иргэдийн тоо,
ажиллаж байх үеийн хөдөлмөрийн нөхцөл зэрэг олон
шалтгаан нөхцлийг харгалзан үздэг байна. Үүний шалтгаан
нь хэдийгээр нийгмийн гишүүн бүрийг нийгмийн
хамгаалалд хамруулах нь зүй боповч эрсдэлд өртсөн
үндэслэл, шалтгаан, нөхцөл байдал нь өөр өөр байх тул
хууль тогтоогчоос туслалцааг ямар үед, ямар нөхцөлөөр
олгохийг шийдвэрлэх үндэслэлд харгалзах шалгуур болгон
тогтоосон байна.
 нийгмийн хамгаалал олон төрөл, хэлбэртэй байх зарчим

24. Нийгмийн хамгааллын бодлого
 Материаллаг байдлын үндэс: дэвшилтэт техниз
технологиор нөхөн сэргээгдэх, хөдөлмөрийн
бүтээмжийн өндөр өсөлтийг хангах аж байдлыг
сайжруулахад бий болдог үр дүн.
 Эдийн засгийн үндэс: хөдөлмөрчдийн эрэлт хэрэгцээ
шаардлагыг хангасан бүтээгдэхүүнээр зах зээлийг
хангаж, цаашлаад ахуй амьдралыг сайжруулах
боломжит цалин хөлстэй болох