1. Иргэн ба нийгэм ХI анги
Эрх зүйн тухай ерөнхий ойлголт
Эрх зүй нь бусад шинжлэх ухааны адил өөрийн судлах судалгааны
аргуудтай. Өөрөөр хэлбэл эрх зүй нь эрхийн бодит байдал түүний түгээмэл зүй
тогтол нийтлэг төлөв байдал хэтийн хандлагыг судална.
Тухайлбал: Төр иргэн хоёрын хоорондын харилцаа, эрх зүйн зохицуулалт,
хамгаалалт зэргийг судална.
Эрх зүйн харилцаа
Хүний хүсэл хязгааргүй байхад түүнийг хангах боломж хязгаарлагдмал
шинжтэй байдаг. Энэхүү зүй тогтол хүний ухамсарт нөлөөлсөнөөр тэрээр
өөрийнхөө эрэлт хэрэгцээг хангах зохистой арга замыг эрэлхийлдэг.Тэгвэл
нийгэм гэдэг нь төр болон нутаг дэвсгэр, ард түмэн үндэстний оршин тогтнох,
амьдрал үйл ажиллагааг хангасаныг хэлнэ. Нийгмийн харилцаа гэдэг нь
хүмүүс нийгэмд хамтран амьдрах, ажиллах, гэр бүл, сургууль, байгууллага
зэрэг орчиндоо бусадтай харилцах харилцааг хэлнэ. Харин нийгмийн
харилцааг зохицуулдаг гол нийтлэг зүйл нь эрх зүйн харилцаа юм.
Эрх зүйн харилцаа гэдэг нь эрх зүйн хэм хэмжээнүүдээр зохицуулагдаж
тодорхойлогдсон төрийн засаглалын хүч дэмжлэгээр хамгаалагдаж хангагдсан
нийгмийн тодорхой төрлийн харилцаа юм. Дараах ялгагдах шинжтэй. Үүнд:
1. Нэг тал эрх эдэлж нөгөө тал нь үүрэг хүлээсний үр дүнд бий болдог
харилцаа. Гэхдээ үүргийг зохистой харилцаанд бий болгодог.
2. Хүсэл зоригийн шинжтэй харилцаа. Эрх зүйн харилцааны аливаа хүсэл
зоригоос гадуур биш харин түүний зорилго ашиг сонирхолын нөлөөн
дор үйлчилдэг.
3. Хуулийн буюу эрх зүй хэм хэмжээн дээр үүссэн харилцаа
4. Эрх зүй харилцаа нь хууль зүйн факт бүхий эрх зүйн үр дагавар бүхий
тодорхой тохиолдлын үндсэн дээр үүссэн бий болсон харилцаа юм.
1 Байгаль, нийгмийн ухааны тэнхим Ц.Сайнтуяа

2. Иргэн ба нийгэм ХI анги
5. Төрийн засаглалын хүч дэмжлэгээр баталгаатай хамгаалагдсан
харилцаа. Энэ нь зайлшгүй бөгөөд эрх зүйн үр дагавар агуулсан
шинжтэй байдагтай холбоотой.
Эрх зүйн харилцааны бүрэлдхүүн
Үүнд харилцан холбоотойгоор холбогдсон 5 бүрдэл хэсэг байна.
1. Бүх иргэд /иргэн/
2. Төрийн байгууллагууд
3. Аж ахуйн нэгжүүд
4. Тусгаар тогтносон улс
5. Олон нийтийн байгууллагууд
1. “Иргэн” гэдэг нь ямар нэгэн улсад харъяалагдаж тухайн нийгмийн
шалгуурыг хангасан байхыг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл тухайн төрийн хуулиар
тогтоосон насанд хүрсэн байх эрх зүйн чадвар чадамжтай байх шаардлагыг
зохих түвшинд хангасан байх учиртай.
Эрх зүйн чадвар гэдэг нь хуульд заасан эрхийг эдэлж үүрэг хүлээх
ерөнхий чадвар юм. Эрх зүйн чадамж гэдэг нь эрх эдэлж үүрэг хүлээх
төдийгүй түүнийгээ хэрэгжүүлж эцэст нь гарах хууль зүйн үр дагаврыг
биечлэн хариуцах онцгой чадвар юм. Тэгвэл эрх зүйн чадамж нь хуульд
заасан насанд хүрснээс эхэлнэ. Гэхдээ иргэн бүхэн эрх зүйн чадамжтай байх
мэтээр ойлгож болохгүй. Зарим иргэн эрүүл мэнд, гэнэтийн нөхцөлөөс
шалтгаалан эрх зүйн чадвар чадамжийн чанарт сөргөөр нөлөөлснөөр түүнийг
түр буюу бүр мөсөн алдаж болно.
Манай улсын хуулинд эрх зүйн чадамжийг хэд хэдэн чиглэлээр
ангилдаг. Үүнд:
А. Эрх зүйн хязгаарлагдмал чадамжтай буюу хуулиар тогтоосон насанд
хүрээгүй иргэн. Энэ нь 16 насанд хүрсэн хүрсэн эрх зүйн үр дагаврыг бүрэн
хариуцах чадваргүй эрх үүргийг хүлээж түүний заримыг хэрэгжүүлэх
чадвартай иргэд хамаарна.
2 Байгаль, нийгмийн ухааны тэнхим Ц.Сайнтуяа

3. Иргэн ба нийгэм ХI анги
Б. Эрх зүйн бүрэн чадамжтай хуулиар тогтоосон насанд хүрсэн иргэн. Энэ нь
18 насанд хүрсэн ямар ч үед үр дагаврыг хариуцах чадвартай насанд хүрсэн
иргэд хамаарна.
2. Төр. нь бүрэн эрх тусгаар тогтносон байх чадварыг өөртөө илэрхийлсэн
байх учиртай. Өөрөөр хэлбэл төрийн бүрэн эрх тусгаар тогтносон байдал нь
улс орны гадаад дотоод харилцаа, төрийн бодлогоо аль нэгэн субьектийн
нөлөөнд автаагүй, ард түмнийхээ эрх ашигт нийцүүлэн бие даан хэргжүүлэх
хараат бус оршин байх учиртай.
3. Байгууллага. нь нэг хүний хийх ажлыг хамтран хийх хүмүүсийн хамтын үйл
ажиллагааг зохион байгуулж явуулдаг газар юм.
4. Аж ахуйн нэгж. Нөхөрлөл, компани хоршоо г.м. эрх зүйн харилцаанд бие
даан оролцох субьектийг хэлнэ.
5. Тусгаар тогтносон бүрэн эрхт Монгол улс өөрийн эрх зүйн харилцааны
субьект мөн. Монгол улс нь газар түүний баялаг, ой мод, амьтаны нөөцийг
төрийн өмчийг үндэслэл болгосон эрх зүйн харилцааны субьект юм.
Эрх зүйн харилцааны обьект нь эрх зүйн харилцааны бүрэлдхүүн хэсэг нь
обьект юм.
3 Байгаль, нийгмийн ухааны тэнхим Ц.Сайнтуяа