Nu 11 r angi

ТНУ-ЫН АРГА ЗҮЙ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ БАГ
2020 ОН
11-Р АНГИ НИЙГЭМ СУДЛАЛ

ХИЧЭЭЛИЙН ТАНИЛЦУУЛГА
БҮЛЭГ СЭДЭВ:
ЭЭЛЖИТ
ХИЧЭЭЛ
/80 МИНУТЫН
БАГЦ/
СЭДЭВ 1: Захиргаа , иргэдийн хоорондын маргааныг хянан шийдвэрлэх
нь
СЭДЭВ 2: Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний болон олон улсын
механизм
СЭДЭВ 3: Төрийн эдийн засгийг ямар бодлогоор зохицуулдаг вэ?
СЭДЭВ 4:Төрийн мөнгө, зээлийн бодлогын зорилго юу вэ?
Эрх зүй
Эдийн засаг

НИЙГЭМ СУДЛАЛ 11-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-1
СЭДЭВ 1: Захиргаа ,
иргэдийн хоорондын
маргааныг хянан
шийдвэрлэх нь
Агуулга:
• Захиргааны хэрэг урьдчилан
шийдвэрлэх үйл ажиллагаа
• Захиргааны хэрэг хянан
шийдвэрлэх үйл ажиллагаа

• Захиргааны хэргийг урьдчилан шийдвэрлэх үйл ажиллагаа нь
гомдлыг дээд шатны захиргааны байгууллага, албан тушаалтан
хүлээн авснаар эхэлж, эцсийн шийдвэр гарснаар эхэлнэ.
НИЙГЭМ СУДЛАЛ 11-Р
АНГИ• Захиргааны хэрэг урьдчилан шийдвэрлэх үйл ажиллагаа
Шууд харьяалах дээд шатны захиргааны
байгууллага, албан тушаалтан гэдэг нь:
Тухайн захиргааны байгууллагыг
байгууллах, өөрчлөн байгуулах, татан
буулгах, албан тушаалтныг сонгох,
томилох, тэдний гаргасан захиргааны актыг
өөрчлөх буюу хүчингүй болгох эрх бүхий
шууд удирдах захиргааны байгууллага,
захиргааны албан тушаалтан юм.

Захиргааны
байгууллагад
гомдол гаргах
хугацаа
Иргэн хуулийн
этгээдээс
захиргааны
байгууллагад
гомдол гаргах
хугацааг 30
хоног гэж үздэг.
Хүндэтгэн үзэх
шалтгаанаар
хугацааг
хэтэрсэн
гомдлыг 3
сарын дотор
нөхөн сэргээж
болно.
АНГИ• Захиргааны хэрэг урьдчилан шийдвэрлэх үйл ажиллагаа
Захиргааны
хэрэг
урьдчилан
шийдвэрлэх үйл
ажиллагаанд
оролцогч
Хэргийн
оролцогч
Гомдол гаргаж буй
иргэн, хуулийн этгээд,
хариуцагч болох
захиргааны
байгууллага, албан
тушаалтан, гуравдагч
этгээд
Бусад
оролцогч
Гэрч, өмгөөлөгч,
хэлмэрч,
шинжээч,
орчуулагч
Хариуцагч
Хэргийг хянан шийдвэрлэж байгаа
захиргааны байгууллага, албан
тушаалтны шууд харьяалах доод
шатны захиргааны байгууллага албан
тушаалтан байна.

Захиргааны байгууллага, албан тушаалтан 30 хоногийн
дотор гомдлыг хянаад дараах шийдвэрийн аль нэгийг
гаргана.
1. Захиргааны акт илт хууль бус болохыг хүлээн зөвшөөрөх
2. Захиргааны актыг бүхэлд нь эсвэл холбогдох хэсгийг хүчингүй
болгох
3. Дахин захиргааны акт гаргахыг даалгах
• Захиргааны хэрэг урьдчилан шийдвэрлэх үйл
ажиллагаа
АНГИ

Иргэн хуулийн этгээдийн гомдол, нэхэмжлэлийн үндсэн дээр захиргааны хэргийг
хянан шийдвэрлэдэг дагнасан шүүхийг захиргааны хэргийн шүүх гэнэ.
 Захиргааны байгуулага, албан тушаалтны үйл ажиллагаа хуульд нийцэж
буй эсэхийг хянах
Захиргааны хууль бус шийдвэрийн улмаас зөрчигдсөн эрхийг хамгаалах
Үүнээс үүдэн иргэн, байгуулагад учирсан хохирлыг барагдуулах зэрэг болно.
Иргэн, хуулийн этгээдэд өөрийн зөрчигдсөн эрх, хууль ѐсны ашиг сонирхолоо
хамгаалуулахдаа 2 шатыг дамжина.
1. Тухайн захиргааны актыг гаргасан байгуулага, албан тушаалтныг шууд харьяалах
дээд шатны захиргаанд гомдол гаргаж урьдчилан шийдвэрлүүлнэ.
2. Тухайн захиргааны байгуулага, албан тушаалтны оршин байгаа газрын
захиргааны хэргийн шүүхэд гомдол гаргана.
Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх нь
АНГИ

•Захиргааны хэргийн шүүхэд гаргах
нэхэмжлэл гэдэг нь: Иргэн хуулийн
этгээдээс захиргааны хууль бус актад
холбогдуулан өөрийн зөрчигдсөн эрх,
хууль ѐсны ашиг сонирхолоо
хамгаалуулахаар захиргааны хэргийн
шүүхэд хандан гаргасан эрх зүйн үр
дагавар бүхий шаардлага.
АНГИ

Нэхэмжлэлд дараах зүйлийг тусгана.
1. Нэхэмжлэлийг захиргааны хэргийн аль шүүхэд гаргаж байгаа
2. Нэхэмжлэгчийн ургийн овог, эцэг /эх/ -ийн нэр, өөрийн нэр, оршин
суугаа газрын хаяг, байгууллага бол нэр, оршин байгаа газрын хаяг
3. Хариуцагчийн нэр, оршин байгаа газрын хаяг
4. Нэхэмжлэлийн шаардлага, түүний үндэслэл
5. Улсын тэмдэгтийн хураамж төлсөн баримт, эсхүл чөлөөлөгдөх
хүсэлт, түүнийг нотлох баримт
6. Хавсаргасан баримт бичгийн жагсаалт
7. Холбоо барих утас, факс, цахим хаяг
АНГИ

НИЙГЭМ СУДЛАЛ 11-Р АНГИ
Нэхэмжлэл гаргахдаа хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд ач холбогдол бүхий
нотлох баримт маргаан бүхий захиргааны шийдвэр зэргийг бүрдүүлж өгвөл
зохино.Гэхдээ шүүх өрөө уг ажлыг хариуцдаг.
•Хяналтын шатны шүүхУлсын дээд шүүх
•Давж заалдах шатны шүүхАймаг,нийслэлийн
шүүх
•Анхан шатны шүүхСумын, сум дундын,
дүүргийн шүүх

• Захиргааны хэргийг урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааны хэргийн оролцогчдод хэн нь
хамаарахгүй вэ?
а Өмгөөлөгч , орчуулагч
б Гомдол гаргаж буй иргэн , хуулийн этгээд
в Хариуцагч болох захиргааны байгууллага , албан тушаалтан
г Гуравдагч этгээд
д Дээрх бүгд хамаарна
• Захиргааны хэргийг хянан шийдвэрлэсэн шүүхийн эцсийн тогтоолыг авь нь гаргах вэ?
а Үндсэн хуулийн цэц
б Анхан шатны шүүх
в Улсын дээд шүүх
г Аймаг , нийслэлийн шүүх
д Давж заалдах шатны шүүх
Захиргаа , иргэдийн хоорондын маргааныг хянан
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР

№ Эрх Үүрэг
1 Нэхэмжлэгч
2 Хариуцагч
3 Гуравдагч этгээд
4 Өмгөөлөл
5 Төлөөлөгч
6 Гэрч
7 Шинжээч
8 Орчуулагч
9 Иргэдийн
төлөөлөгч
Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний болон олон улсын
механизм
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР
Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх хуулиас захиргааны хэргийн оролцогчид болон бусад
оролцогчдын эрх, үүргийг харьцуулан бичээрэй.

ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Анхаарах зүйл:
1.Дээрх онолын ойлголтыг дэвтэртээ тэмдэглэж аваад Сурах бичиг бусад гарын
авлагаас дэлгэрүүлж уншаарай.
2. Сурах бичгийн 92 хуудасны Гэртээ хийгээрэй даалгаврыг ажиллаарай
• Сурах бичгийн 86-91 хуудас
• Д.Буян 233-258 хуудас
• Монгол улсын Үндсэн хууль
• Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, 2016 он
• Захиргааны ерөнхий хууль, 2015 он
АНГИ

СЭДЭВ:
Хүний эрхийг
хамгаалах үндэсний
болон олон улсын
механизм
АГУУЛГА
• Хүний эрхийн үндэсний байгууллага
хүний эрхийг хэрхэн хамгаалдаг вэ?
• Хүний эрхийг хамгаалах олон улсын
тогтолцоо
Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний болон олон улсын механизм
АНГИ

• Эх сурвалжтай ажиллаарай.
• Судалгаанд оролцсон хүүхдүүдийн 277 буюу 52.3хувь нь ямар нэг байдлаар мориноосоо унаж байсан бөгөөд унах
болсон шалтгаан нь 121 буюу 43.6 хувь нь замын халтиргаанаас , 83 буюу 29.9 хувь нь үлийн нүхэнд морь нь
бүдэрсэн , 53 буюу 19.1 хувь нь морины болон тоос шороо их учир замаараа яваагүйгээс , 29 буюу 10.4 хувь нь олом
жирэм , хазаар жолоо тасарсан гэсэн байна.Эдгээр мориноосоо унасан гээсэн хариулт өгсөн хүүхдүүдийн 196 буюу
70.7 хувь нь ямар нэгэн байдлаар бэртэж гэмтсэн гэсэн хариулт өгснөөс 51 буюу 26 хувь нь толгой өвдөх , тархи
доргих , 55 буюу 28 хувь нь биеийн аль нэг хэсэгт хөхөрч шалбарч шархлах , 50 буюу 25.5 хувь нь хөл гараа гэмтээх ,
хугалах , 34 буюу 17.3 хувь нь хөл , гар нүүрээ хөлдөөх , 9 буюу 4.5 хувь нь нуруу нугасаа гэмтээх гэсэн хариултыг
тус тус өгсөн байх бөгөөд мориноос унах . бэртэх үедээ хамгаалалтын хувцсаа бүгдийг өмсөөгүй байсан гэж 52
буюу 18.7 хувь нь хариулсан байна.
Эх сурвалж:”Хурдан морины хаврын уралдаан ба хүүхдийн эрх”ХЭҮК,ОУ-ын Хөдөлмөрийн байгууллага ,УБ 2015
• Асуулт:
• 1.Эх сурвалжид хүний ямар ямар эрх зөрчигдөж байна вэ?
• 2.Хүний эрхийг төр хэрхэн хамгаалах үүрэгтэй в?
• 3. Хүний эрхийн хамгаалах үндэсний тогтолцоонд ямар байгууллагууд ордог вэ?
• Хүний эрхийг хамгаалах үүргийнхээ дагуу ямар үйл ажиллагааг явуулдаг вэ?
• 4.Хүлээсэн үүргээ хэрхэн хэрэгжүүлж байгаа талаар дүгнэлт хийгээрэй.
механизм
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР

• Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний тогтолцоо:
МУ-ын Үндсэн хуульд зааснаар төр нь хүний эрхийн талаар
хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлэхийн тодорхой байгууллага,
тогтолцоог бүрдүүлэн ажилладаг.
• Хүний эрхийн зөрчил:
Үндэсний хууль тогтоомж, олон улсын болон бүс нутгийн
гэрээ, конвенцоор баталгаажуулсан хүний эрхийг төр
өөрийнхөө ямар нэгэн үйлдлээр зөрчсөн, эсхүл төрөөс
хэрэгжүүлэх эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн үүрэг
биелэгдээгүй байхыг хэлнэ.
Хүний эрхийн үндэсний байгууллага хүний эрхийг хэрхэн
хамгаалдаг вэ
АНГИ

Хүний эрхийн талаар төрийн хүлээх үүрэг
Төрийн хүний эрхийг хамгаалах чиг үүрэг
АНГИ
хүндэтгэх хангах хамгаалах
Хүн бүр эрхээ
эдлэхэд саад
учруулахгүй байх,
төрийн зүгээс
хүмүүсийн эрхээ
эдлэх гэсэн
үйлдлийг
хязгаарлах, хууль
зөрчсөн үйл
ажиллагаа явуулж
болохгүй.
Хүний эрхийн зөрчлөөс
урьдчилан сэргийлэх,
зөрчигдсөн эрхийг нь
сэргээх, хохирлыг арилгах
бүтэц, тогтолцоог бий
болгох боловсронгуй хууль
тогтоомж батлахыг
ойлгодог.
Хүний эрхийг
хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн
баталгааг бий болгох,/
үйлчилгээний хүртээмжийг
амар хялбар болгох, эмзэг
бүлгийг нэн тэргүүнд
анхаарч, тэгш байдлыг
бүрдүүлэх/ арга хэмжээг
авна.

Төрийн хүний эрхийг хамгаалах чиг үүрэг
АНГИ

Хүний эрхийг хамгаалах олон улсын
тогтолцоо
АНГИ
тогтолцоо
НҮБ-ын дүрэмд үндэслэгдсэн
байгууллагууд:
Ерөнхий Ассамблей, Аюулгүйн
зөвлөл, Эдийн засаг нийгмийн
зөвлөл, Хүний эрхийн комисс,
Эмэгтэйчүүдийн байдлын тухай
НҮБ-ын комисс
Хүний эрхийг хамгаалах гэрээнд
үндэслэгдсэн байгууллагууд:
НҮБ-ын олон улсын шүүх, хүний
эрхийн хороо, Хүүхдийн эрхийн
хороо, Арьс өнгөөр ялгаварлан
гадуурхалтыг устгах хороо, Эрүүдэн
шүүх үйл ажиллагааны эсрэг хороо

Хүний эрхийн билл
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал- 1948 он
Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон
улсын пакт- 1966 он
Эдийн засаг, нийгэм, соѐлын эрхийн тухай олон
улсын пакт- 1996 он
Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон
улсын пактын протокол- 1966 он
Хүний эрхийг хамгаалах олон улсын тогтолцоо
АНГИ

• HҮБ юуны учир байгуулагдсан бэ?
• 1939-1945 оны үед болсон дэлхийн II дайны үеийн хүнд
бэрх өдрүүдэд ийм байгууллага бий болгох тухай санаа
төрсөн.
• 1941 оны 8-р сарын 14 –нд Атлантын далайд байлдааны
хөлөг онгоц дээр нууц уулзлалт, 1943 оны 10-р сард
Москвад уулзлалтууд болж Үүнд: Англи, АНУ, Зөвлөлт
Холбоот улсын тэргүүн нар оролцон дэлхий дахинд
дайныг зогсоох, энх тайвныг тогтоох талаар хэлэлцжээ
тогтолцоо
АНГИ

•1945 оны 10 сарын 24-нд НҮБ албан ѐсоор 51
гишүүн оронтойгоор Калифрон мужийн Сан-
Франциско хотод байгуулагдсан.
•АНУ ерөнхийлөгч Ф.Рузвелтийн дурсгалыг
хүндэтгэн түүний санал болгосон НҮБ хэмээх
нэрийг энэхүү байгууллагад өгсөн байна.
тогтолцоо
АНГИ

• НҮБ-ын гол зорилго:
• Даян дэлхийд энх тайвныг сахин хамгаалах
• Үндэстэн, ард түмний хооронд нөхөрсөг харилцааг
хөгжүүлэх
• Хүний эрх, эрх чөлөөг бүдүүлгээр үй олноор нь зөрчихтэй
тэмцэх, бичиг үсэг үл мэдэх явдал, өвчин эмгэг, өлсгөлөн,
ядуурлыг даван туулахад туслах, хамтран ажиллах
• Гишүүн орнуудынхаа тавьж буй зорилтыг хэрэгжүүлэхэд
туслах
тогтолцоо
АНГИ

тогтолцоо
ХОлоОлоон
АНГИ
Олон улсын гэрээний хэлбэр

•Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц:
Хүүхдийн эрх нь хүүхдийг хамгаалах
зорилгоор түүний ашиг сонирхолтой
холбоотой асуудлаар баталсан олон
улсын гэрээний болон заншлын эрх
зүйн хэм хэмжээний цогц юм.
Хүний эрхийг хамгаалах олон улсын тогтолцоо НИЙГЭМ СУДЛАЛ 11-Р
АНГИ

Хүний эрхийг хамгаалах олон улсын тогтолцоо
АНГИ
Хүүхдийн эрхийн зарчмууд
Хүүхдийнашиг
сонирхлыг
эрхэмлэх
Эрхийгньбүрэн
эдлүүлэх
Үзэлбодолднь
хүндэтгэлтэй
хандах
Алагчлахгүй
байх

1. Тунхаглал А. Хүчин төгөлдөр үйлчилж буй
гэрээнд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан
баримт бичиг
1. Конвенц В. Хуульчлан дагаж мөрдөхөөр
баталсан хүний эрхийн гэрээ
1. Протокол С. Хуульчлан дагаж мөрдөх албагүй.
механизм
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР
ОУ-ын гэрээний хэлбэрүүдийг зөв харгалзуулаарай

Хүндэтгэх Хангах Хамгаалах Ахиц дэвшил
гаргах
механизм
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР
Хүний эрхийн талаар төрийн хүлээх үүргийг өөрийн ойлголтоор тайлбарлах

НҮБ-ын эрхлэх байгууллагууд Гол чиг үүрэг
Ерөнхий Ассамблей
Аюулгүйн зөвлөл
Эдийн засаг , нийгмийн зөвлөл
Олон улсын шүүх
Асрамжийн зөвлөл
Нарийн бичгийн дарга нарын газар
НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагууд
Захиргаа , иргэдийн хоорондын маргааныг хянан
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР
Хүний эрхийг хангах,хамгаалах үйл ажиллагааг явуулж байгаа НҮБ, түүний
төрөлжсөн байгууллагын гол чиг үүргийг бичээрэй. /Д.Буян НТМ 215-219 хуудас
ашиглах/

ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
1.Дээрх онолын ойлголтыг дэвтэртээ тэмдэглэж аваад Сурах бичиг бусад гарын
авлагаас дэлгэрүүлж судлаарай.
2. Сурах бичгийн 103 хуудасны Гэртээ хийгээрэй даалгаврыг ажиллаарай
• Монгол улсын Үндсэн хууль
• Монгол улсад хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөр
• Хүнийн эрхийн товч тайлбар ХЭҮК, УБ хот, 2012 он
• Хүний эрхэд суурилсан хандлага, ХЭҮК, 2016 он
АНГИ

СЭДЭВ:Төр эдийн
засгийг ямар
бодлогоор
зохицуулдаг вэ?
АГУУЛГА
• Татвар ба улсын төсөв
• Төрийн сангийн бодлого
АНГИ

Төр эдийн засгийг ямар бодлогоор зохицуулдаг вэ?
Дараах асуултанд хариулаад дэвтэртээ бичээрэй.
Эдийн засгийн уналтын үед бидний амьдралын орчинд
ямар, ямар сөрөг үзэгдэл ажиглагддаг вэ? Яагаад?
Эдийн засгийн уналт, ажилгүйдэл, инфляцитай
холбоотой асуудлыг зохицуулахад төр яагаад оролцох
ѐстой вэ?
Ажилгүйдэл инфляцитай холбоотой хувь хүнд учирч
болох эрсдлээс өөрийгөө хэрхэн хамгаалж болох вэ?
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР

•Татвар гэдэг нь хууль
тогтоомжийн дагуу аж ахуйн
нэгж болон иргэдээс авч буй
төрд заавал төлөх, буцалтгүй
шинжтэй төрийн хураамжийг
хэлнэ.
АНГИ

Төр эдийн засгийг ямар бодлогоор зохицуулдаг вэ? НИЙГЭМ СУДЛАЛ 11-Р
АНГИ
Албан
татвар
• Заавал төлөх төлбөрийн хэлбэрээр АА нэгж, иргэдээс хариу төлбөргүйгээр улс,
орон нутгийн төсөвт хураадаг мөнгөн хөрөнгө.
Хураамж
• Хууль тогтоомжийн дагуу төрийн зохих байгууллагаас иргэн,ААН, байгууллагад
үйлчилгээ үзүүлсний төлөө оруулж байгаа мөнгөн хөрөнгө.
• ЖНЬ: эрх олгох, бүртгэх, гэрээ хэлцэл, баримт бичгийг батлан гэрчлэх, иргэний
бүртгэл хий гэх мэт
Төлбөр
• Төрийн өмчийг ашиглуулсны төлөө иргэн, ААН, байгууллагаас авч улс, орон
нутгийн төсөв, тусгай санд төвлөрүүлж байгаа мөнгөн хөрөнгө.
• Төрийн өмч: иргэдэд өмчлүүлснээс бусад гаар, газрын хэвлий, түүний баялаг, ой
усны нөөц зэрэг
Татварын тогтолцоо

АНГИ
Татварын
төрлүүд
1. Төлөх эх
үүсвэрээр нь
2. Төсөвт
төлөгдөх
хэлбэрээр нь
3. Төсөвт
төвлөрөх
байдлаар нь
4. Оногдох
хэмжээгээр

Төлөх эх үүсвэрээр .
• Орлогын татвар нь /ААН, байгууллагын, хүн амын
орлогын албан татвар,Нийгмийн даатгалын шимтгэл/
• Хөрөнгийн татвар /Үл хөдлөх хөрөнгийн татвар/
• Дотоод бараа үйлчилгээний татвар /НӨАТ, Онцгой
албан татвар-архи тамхи гэх мэт, Тусгай зориулалтын
орлогын албан татвар-авто бензин, дизелийн түлш гэх
мэт/
• Гаалийн татвар /Импорт болон экспортын татвар/
АНГИ

Шууд татвар
• Иргэн, ААН, байгуллагаас
завсрын ямар нэг шат
дамжлаггүйгээр, орлогынх нь
хэмжээтэй уялдуулан тогтоосон
татвар.
• Үүнд: Хүн амын, ААН,
байгууллагын албан татварууд
хамаарна
Шууд бус татвар
• Завсрын ямар нэг шат дамжлагыг
дамжих замаар, гүйцэтгэсэн
ажил үйлчилгээ, бараа
бүтээгдэүүний борлуулалтай
уялдуулан тогтоосон татвар.
• Жнь: НӨАТ-тухайн бүтээгдэхүүн,
ажил үйлчилгээг эрхлэгчдий
орлогод ноогдуулахаас гадна
худалдан авагчид,
үйлчлүүлэгчдээс авдаг татвар.
АНГИ
Төсөвт төлөгдөх хэлбэрээр нь

Төр, засгийн
газраас хувь
хэмжээг нь
тогтоодог.
Тухайн улсын
нутаг дэвсгэрт
нийтлэг үйлчлэх
татвар
Улсын
татвар Орон нутгийн
засаг захиргаа,
аймаг
нийслэлийн
ИТХ-аас хувь
хэмжээг нь
тогтоох бөгөөд
тухайн нутаг
дэвсгэрт
үйлчилнэ.
Орон
нутгийн
татвар
АНГИ
Төсөвт төвлөрөх байдлаар нь

АНГИ
Өсгөн
нэмэгдүлэх буюу
прогрессив
• Орлого өсөхийн
хэрээр татварын
дундаж хувь өсдөг.
Хувь тэнцүүлэх
буюу
пропорцианаль
• Орлогын бүх
төвшинд татварын
хувь адил
Өсгөн бууруулах
буюу регрессив
• Орлого өсөхөд
татварын дундаж
хувь буурах
Оногдох хэмжээгээр

1.Декларацийн арга
• Татвар төлөгч тодорхой
хугацаанд олсон орлгоо
татварын албанд тусгай
маягтаар мэдэгдэх
2. Кадастрын арга
• Газар, үл хөдлөх хөрөнгө,
тээврийн хэрэгслийн
бүртгэл хөтөлж, тэдгээрт
хөрөнгийн татвар
ноогдуулах
3. Бэлэн бус буюу
суутгалын арга
• Цалин, хөдөлмөрийн хөлс,
ноогдол ашиг,
хадгаламжийн хүүгийн
орлогод татвар ноогдуулах
АНГИ
Татвар ногдуулах журам

•
АНГИ
Сангийн чиг үүрэг Зохицуулах чиг үүрэг
Татварын
хөнгөлөлт
чөлөөлөлт:
• Үр ашиг бүхий
үйлдвэрлэл
үйлчилгээг дэмжих
• Шинжлэх ухаан,
техникийн дэвшил,
эдийн засгийн чухал
төслүүдийг
урамшуулах
Татварын хувь
хэмжээг
нэмэгдүүлэх
• Зохисгүй хэрэглээг
хязгаарлах
• Үндэсний
үйлдвэрлэлийг
дэмжих зорилгоор
импортын гаалийн
татварын хувь
хэмжээг нэмэгдүүлэх
Төрийн үйл
ажиллагааны
материаллаг
хангалтын
зорилгоор
санхүүгийн нөөцийг
дайчлах
Татварын чиг үүрэг

АНГИ
Сангийн
бодлого:
нийт
эрэлтийг
зорилгоор
улсын
орлого,
зарлагыг
өөрчлөх
бодлогыг
хэлнэ.
Засгийн газрын
хөтөлбөр хэрэгжүүлэх
Нийт
эрэлтийг
Төсвийн
зарлагыг
нэмэгдүү
лэх
Төсвийн
орлогыг
бууруула
х
Нийтийн шинжтэй
ажил зохион байгуулах
Татварын хэмжээг
бууруулах

татварын хувь хэмжээ
m
t
c
0 татварын орлогын нийт хэмжээ
АНГИ
Артур Лаффер татварын орлого болох хураасан татварын нийт хэмжээ, татварын хувь
хэмжээнээс хэрхэн хамаарч байдгийг графикаар илэрхийлсэн.

• Эдийн засгийн уналтын үед улсын орлого зарлагыг өөрчлөхөд
ямар арга замыг ашиглаж байна вэ? Хүснэгтэд тэдгээрийг нэрлэж
үр дагаврыг тодорхойлоорой.
АНГИ
Төсвийн зарлагыг өөрчлөх бодлого Төсвийн орлогыг өөрчлөх бодлого
Арга зам Үр дагавар Арга зам Үр дагавар
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР

• Дараах даалгаврыг хийгээрэй.
2.Төрин эдийн засгийн бодлого – Татвар сэдвээр эссэ бичээрэй.
АНГИ
1 Шууд татвар A Тухайн татвар ямар нэгэн шат дамжлагыг дамжих замаар
гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээ бараа бүтээгдэхүүний борлуулалттай
уялдуулсан татвар
2 Шууд бус татвар Б Аливаа иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагаас ямар нэгэн шат
дамжлагагүйгээр орлогынх нь хэмжээтэй уялдуулан тогтоосон татвар
3 Өсгөн
татвар
(прогрессив)
В Орлого өсөхөд татварын дундаж хувь буурах
4 Хувь тэнцүүлсэн
татвар
(пропорцианаль)
Г Орлогын бүх түвшин татварын хувь адил
5 Өсгөн бууруулах
татвар
(регрессив)
Д Орлого өсөхийн хэрээр татварын дундаж хувь өсдөг
1.Зөв тохируул.
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР

ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
......
1.Дээрх онолын ойлголтыг дэвтэртээ тэмдэглэж аваад Сурах бичиг бусад
гарын авлагаас дэлгэрүүлж судлаарай.
2. Сурах бичгийн 110 хуудасны Гэртээ хийгээрэй даалгаврыг “а, б, в, г”
Ажиллаарай.
• Үндэсний статистикийн газрын мэдээлэл 2019 он
АНГИТөр эдийн засгийг ямар бодлогоор зохицуулдаг вэ?

СЭДЭВ:
Төрийн мөнгө,
зээлийн бодлогын
зорилго юу вэ?
АГУУЛГА
• Мөнгө түүний хэлбэр, төрөл, үүрэг
• Мөнгө зээлийн бодлого
4:Төрийн мөнгө, зээлийн бодлогын зорилго юу вэ?
АНГИ

•Бараа таваар, эд
баялгийн оронд
төлбөр болгож
авахыг бүх нийтээр
зөвшөөрч байгаа
солилцооны
хэрэгсэл.
АНГИ

АНГИ
мөнгө1.Тавааран
мөнгө
2.Алт,
мөнгөн
зоос
3.Металл
зоос
4. Цаасан
мөнгө
5. Зээлийн
мөнгө
Мөнгөний ангилал

АНГИ
Тодорхой
хугацаанд
өрөө төлөх
тухай
зээлдэгчийн
хүлээсэн
үүргийг
гэрчилсэн
өр төлөх
баталгаа.
Төв
банкнаас
гаргадаг
мөнгөн
тэмдэгт,
банкны
тасалбар.
Банкны
хадгаламж
дээр
үндэслэн нэг
тооцооны
данснаас
нөгөөд мөнгө
шилжүүлэх
банк
хоорондын
тусгай
тооцооны
тогтолцоо.
Данснаас
тодорхой
хэмжээний
мөнгө авах
тухай
өмчлөгчийн
зөвшөөрөл.
Компьютер
ийн
тусламж
тайгаар
хийдэг
банкны
тооцооны
тогтолцоо
Вексель
Банкнот
Депозит
Чек Комьпютер
ийн мөнгө
Зээлийн мөнгө: Эд хөрөнгө барьцаалах үндсэн дээр олгогдох өртгийн тэмдэгт.

Гүйлгээний
хэрэгслийн
үүрэг
• Зэх зээлд бүх бараа, үйлчилгээнээс дуртайгаа худалдан
авахад ашиглаж болох, төлбөр хийх бололцоо олгодог
Өртөгийн
хэмжүүрийн
үүрэг
• Янз бүрийн барааны үнэ цэнийг хооронд нь харьцуулах, жиших үед
мөнгөний энэ үүрэг илэрч байдаг.
• Татвар ба үйлчилгээний өртөгийг мөнгөн илэрхийллээр тооцоолж хэмждэг.
Хуримтлал-
хадгаламжи
йн үүрэг
• Мөнгө хурдан хөрвөх, борлогдох чадвартай, зарж үрэхэд
хялбархан.
• Баялаг хадгалахад тохиромжтой.
АНГИ
Мөнгөний үүрэг

АНГИ
Хүүгийн бодлого Мөнгөний хэмжээ Бонд гаргах
Зөөлөн :
Мөнгө
зээлийн өсөлт
удаан байвал
хүүгээ
бууруулж,
хэмжээг
нэмэх.
Хатуу:
Мөнгө зээлийн
өсөлт өндөр
байвал хүүгээ
нэмж, хэмжээг
багасгах
Мөнгөний
хумх бодлого:
Гүйлгээнээс
мөнгийн татах
буюу
мөнгөний
нийлүүлэлтийг
бууруулах
Мөнгөний тэлэх
бодлого:
Гүйлгээнд
мөнгө нэмж
оруулах буюу
мөнгөний
нийлүүлэлтийг
Засгийн газар үнэт
цаас буюу бонд
гаргаж худалдах,
түүнийгээ
эргүүлэн худалдан
авах замаар
мөнгөний
нийлүүлэнд
нөлөөлж болно.
Төрийн мөнгө зээлийн бодлого: Нийт эрэлтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор мөнгөний
хэмжээ болон зээлийн хүүд нөлөөлөх бодлогыг хэлнэ.

• Фридрик фон Хайек 1899-1992
• Хайекын сонирхдог эдийн засгийн
асуудлуудын хүрээ маш өргөн юм.
Хайек гүйлгээнд байгаа мөнгөний
хэмжээ болон үнийн түвшний
хооронд шууд холбоо байхгүй
гэдгийг баталсны зэрэгцээ зах
зээлийн эдийн засаг дахь төрийн
идэвхтэй оролцоо нь түүнд зөвхөн
хор учруулна гэж үздэг. Хайек
эдийн засгийн амьдрал, логик, ѐс
зүй болон социализмын шинжлэх
ухааны үндэслэлийг бүх талаас нь
судалж үр дүнд хүрсэн бөгөөд
эдийн засгийн салбарт оруулсан
хувь нэмэрийг үнэлэн 1974 онд
Нобелийн шагнал олгожээ.
4:Төрийн мөнгө, зээлийн бодлогын зорилго юу вэ? НИЙГЭМ СУДЛАЛ 11-Р
АНГИ
• Джон Мейнард Кейнс 1883-1945
• Кейнсийг эдийн зеасгийн шинжлэх ухаанд
хувьсгал хийсэн гэж үздэг тэрээр сонгодог уран
зохиол, хөгжим, спортоор хичээллэж өндөр амжилт
үзүүлж байсны зэрэгцээ хөрөнгийн бирж дээр
тоглож асар их мөнгө хожиж байжээ. Кейнс зах
зээлийн тогтолцоо нь эзийн засгийн уналтаас
өөрийгөө аварч чадахгүй гэдгийг баталж төрийн
оролцоотойгоор нийт эрэлтийг нэмэгдүүлэх замаар
энэ зорилтыг шийдэх ѐстой гэж үзжээ. 1930-аад
оны эхээр барууны орнуудыг хамарсан хүчтэй
бөгөөд сунжирсан эдийн засгийн уналт нь
Кейнсийн дүгнэлтийг нэг ѐсондоо баталжээ.
Кейнсийн онол нь макро эдийн засгийн цаашдын
хөгжил болон барууны орнуудын төрийн эдийн
засгийн бодлогод маш их нөлөө үзүүлсэн ажээ.
Түүнчлэн Кейнс мөнгө болон банкны талаар агуу
их онолч төдийгүй түүнийг амьдралд хэрэгжүүлэгч
юм. Түүний зөвлөгөөгөөр Англи болон бусад
орнуудад банкны шинэчлэл хийгдсэн байна.
Эх сурвалжийг уншаад дараах асуултанд хариулна уу?
А. Эдгээр эрдэмтэд ямар асуудлыг хөндсөн бэ?
Б. Төрийн эдийн засагт дахь оролцоог зайлшгүй болохыг нотолсон, няцаасан үндэслэлийг олж
жишээгээр тайлбарлана уу?
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР

1 Мөнгөний бодлого А
Энэ бодлогын үед инфляци саарах боловч бодит хөрөнгө
оруулалт, үйлдвэрлэл багасч, ажилгүйдэл өсөх магадлалтай
2 Хүүгийн бодлого Б
Мөнгөн тэмдэгт, зоос гүйлгээнд гаргах онцгой эрх эдлэх үйл
ажиллагаа
3 Мөнгөний хатуу бодлого В
Төв банк хүүгээ бууруулснаар бодит хөрөнгө оруулалт,
үйлдвэрлэл нэмэгдэх боловч инфляци өсөх хандлагатай
4 Мөнгөний зөөлөн бодлого Г
Эдийн засаг дахь мөнгөний нийт тоонд болон хүүгийн хэмжээнд
нөлөөлөх
5 Эмисс Д
Төв банкнаас арилжааны банкуудад олгох зээлийн хүү, хэмжээг
мөнгөний ханш уналтын түвшинтэй хамааралтайгаар тогтоох
үйл явц
•Дараах өгөгдлийг зөв харгалзуулна уу?
АНГИ
ДАСГАЛ,
ДААЛ
ГАВАР

ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
1.Дээрх онолын ойлголтыг дэвтэртээ тэмдэглэж аваад Сурах бичиг бусад
гарын авлагаас дэлгэрүүлж судлаарай.
2. Сурах бичгийн 112 хуудасны Ү/А 4.4 ,113 хуудас Ү/А 4.6, 114 хуудас Гэртээ
хийгээрэй даалгаврыг ажиллаарай.
• Д.Буян 156-161хуудас
• Үндэсний статистикийн газрын мэдээлэл 2019 он
4:Төрийн мөнгө, зээлийн бодлогын зорилго юу вэ? НИЙГЭМ СУДЛАЛ 11-Р
АНГИ

ХИЧЭЭЛДЭЭ
ИРЭХДЭЭ
ГҮЙЦЭТГЭЖ
ИРЭХ
ДААЛГАВАР
Д.Алтанцэцэг Нийгмийн мэдлэг тестийн
номноос:
Эрх зүй сэдвээс 50 тест
Эдийн засаг сэдвээс 50 тестийг хийж
ирээрэй.
Анхаарал хандуулсанд баярлалаа...
Хичээл зүтгэл амжилтыг авчирдаг...
АНГИ

Nu 11 r angi

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Nu 11 r angi

Similar to Nu 11 r angi (20)

More from Shagaishuu Xoo

More from Shagaishuu Xoo (20)

Nu 11 r angi