2. 1. Мырыш ІІ топтың негізгі топшасында орналасқан
2. Сыртқы энергетикалық деңгейінде 2е бар
3. Мырыш жай заттармен әрекеттескенде
тотықтырғыш қасиет көрсетеді
4. Мырыш қиын балқитын металл
5. Мырыш негіздік қасиет көрсетеді
6. Zn атомы ядросының құрамында 30р+,35n 30е бар
7. Мырыш сумен әрекеттескенде гидроксид түзеді
8. Мырыш қышқылдардан сутекті ығыстырады
9. Мырыш азотпен сутекпен әрекеттеспейді
10. Мырыш темірден жасалған бұйымдарға қорғаныш,
қаптамалар жасау үшін қолданылады
4. Хром (Chromіum), Cr —
элементтердің периодтық
жүйесінің V1Б тобындағы
химиялық элемент, р. н. 24, а. м.
51,996. Тұрақты төрт изотобы
50Cr(4,31%), 52Cr (83,76%), 53Cr
(9,55%), 54Cr (2,38%) бар. Олардың
ішіндегі маңыздысы жасанды
жолмен алынған радиоактивті
изотопы 51Cr .
7. Хром кең тараған элемент. Жер қыртысындағы салмақ
мөлшері. 2*10–3%. Өнеркәсіптік маңызды минералы —
хромит, оның бай кендері Солтүстік Оралда, Кавказ
сыртында, Батыс Қазақстанда кездеседі. Батыс
Қазақстандағы кені Ақтөбедегі хром қосылыстары заты
мен ферроерітінді затын хроммен қамтамасыз етеді.
Табиғатта таралуы
9. Алынуы
Өнеркәсіпте хромды пирометаллургиялық
және алюминтермиялық жолмен алады.
Хромды теміртасты көмірмен қатты
қыздырғанда хром мен темірдің
тотықсыздануы жүреді:
FeO× Cr2O3 + 4C = 2Cr +Fe +4CO
Таза хромды алу үшін хром оксидін
алюминиймен тотықсыздандырады:
Cr2O3 + 2Al = Al2O3 +2Cr
10. Хром — ақ, сұр түсті, қатты, ауыр
балқитын металл, балқу t 1910C,
қайнау t 2480C тығыздығы 7,14 г см3.
Морт сынғыш. Электр және жылу
өткішгіштігі төмен.
Физикалық қасиеті:
11. Химиялық қасиеті:
Жоғарғы температурада хром оттекте, жанып,
оксид Cr2O3 түзеді:
4Cr+3O2=2Cr2О3
Хром фтор мен хлормен шабытты әрекеттеседі. Қатты
қыздырылған хромнан хлорды өткізгенде қоңыр қызыл
түсті хром(ІІІ) хлориді алынады:
2Cr + 3Cl2 = 2CrCl3
Қыздырылған су буымен әрекеттеседі:
2Cr+3H2O = Cr2O3+3H2
16. Хромит, хромитті теміртас — тотықтар класына
жататын минерал. Химиялық формуласы: FeCr2O4.
Қатты Моос шкаласы бойынша 4,5 — 5,5, тығыздығы 4,5 — 5
грамм/куб сантиметр.
Кубтық сингонияда кристалданады, жіктілігі нашар, түсі қара,
сызығы сарғыш қоңыр, магниттік қасиеті бар. Хромит
магманың бөлшектеніп жіктелу барысында пайда болып,
кейде өте негізді тау жыныстарының (перидотит, дунит)
арасында кездеседі. Оны феррохром, бояу, отқа төзімді кірпіш
алуда қолданады.
Хромитті
теміртас
17. Хромит
Ол магманың бөлшектеніп жіктелу барысында
пайда болады. Хромит көбінесе
жалбыраған ұя тәрізді, линза тәрізді және бағана
тәрізді формалар түрінде кездеседі. Кейде
шашыранды түрде аса негізді жыныстардың
арасында кездеседі.
Табиғи өзгеру зонасында хромит химиялық
берік минерал болып табылады. Хромит минералы
феррохром алу үшін қолданылады. Феррохромнан
жоғары сапалы хромды және
хромникельді болат алады. Металдарды тот баспас
үшін оларға хром жалатады. Хромитті химия
өнеркәсібінде жоғары сапалы бояу алу үшін, отқа
төзімді кірпіш жасау үшін де қолданады.
18. Хромит кен орындарының 99%-ы Мұғалжар
тауларында кездеседі. Кемпірсай және Дөң тобына
жататын кен орындары жоғары сапалы рудалармен
әйгілі. Қазақстан хромит кенінің барланған қоры мен
жылдық өндірілетін мөлшері жөнінен дүние жүзінде
екінші орынға шықты. Олар тоттанбайтын болат
қорытуға қажет. Хром әлемнің 40 еліне шығарылады.
Хромит кендері Қостанай, Шығыс Қазақстан
облыстарында да ашылды. ТМД елдеріндегі хромиттің
97 %-ы Қазақстанда өндіріледі. Оның 21 кен орны
есепке алынған. Жалпы қоры 430 млн т.
Хромит кен орындары
19. Өнеркәсіпте хромды пирометаллургиялық және алюминтермиялық
жолмен алады. Хромды теміртасты көмірмен қатты қыздырғанда
хром мен темірдің тотықсыздануы жүреді:
FeO Cr2O3 + 4C = 2Cr +Fe +4CO
Таза хромды алу үшін хром оксидін алюминиймен
тотықсыздандырады:
Cr2O3 + 2Al = Al2O3 +2Cr
20. Ақтөбе Хром Қосындылары Зауыты –
хром қосындыларын өндіруге мамандандырылған кәсіпорын. Ақтөбе қ-
нда орналасқан. 1995 жылдан “Ақтөбе хром қосындылары зауыты”
акционерлік қоғамы (АҚ). Зауыттың бірінші кезегі 1957 ж. іске
қосылды. Толық жобалық қуаты 1960 ж. игерілді. 1963 ж. екінші кезегі
іске қосылып, кәсіпорынның қуаты үш есе артты. 1965 ж. хром
ангидридін өндіретін бөлімше мен күкіртті натрий цехы пайдалануға
берілді. 1966 ж. мемлекеттік комиссия реактивті тұздар цехын қабылдап
алды. Оның өндірістік алаңында 1974 ж. алюмо-хромфосфат қоспасы
өндірісі ұйымдастырылды. Бұдан соң да өндірістің өзекті буындарында
технологияны жетілдіру, еңбек жағдайын жақсарту, өндірісті
автоматтандыру мен механикаландыру, өндіріс қалдықтарын
пайдалану саласында жарақтандыру жұмыстары атқарылды.
Зауытта натрий монохроматы және натрий бихроматы, хром ангидриді,
хром тотығы, хром малмасы және күкіртті натрий өндірістері жұмыс
істейді. Зауыттың өнімдері 31 шетелге (АҚШ, Жапония, Англия,
Бельгия, Франция, Германия т.б.) шығарылады. Кәсіпорынның
жылдық қаржы айналымы 3003,9 млн. теңге. Жеке меншік түрінде
басқарылады. Акциясының 31%-і мемлекет қолында.
21. Ақтөбе облысындағы Дөн кен-байыту
комбинаты Кемпiрсай кен орнынан хромит
өндiрумен қатар хром концентраты және
ұнтақталған тауарлы көміртекті хром
өндіріледі.
23. Хроматтар— хром қышқылының (H2CrO4) тұздары.
Оларға калий хроматы (K2CrO4), натрий хроматы
(Na2CrO4), т.б. жатады. Сондай-ақ хроматтарға
изополихром қышқылының тұздары изополи-хроматтар. да
кіреді. Хроматтар сары не қызғылт сары түсті заттар.
Оларға қышқылмен әсер еткенде қос хром қышқылының
тұздары — дихроматтар (натрий дихроматы Na2Cr2O7, т.б.)
түзіледі. Дихроматтар ерітіндісі қышқылдық реакция,
хроматтар ерітіндісі сілтілік реакцияны көрсетеді.
Лабораториялық практикада қолданылатын манызды
хроматтарға K2CrO4, K2Cr2O7, техникада Na2CrO4,
Na2Cr2O72H2O хроматтарын жатқызуға болады. Хром
қоспасымен лабораторияда шыныдан жасалған ыдыстарды
тазартады. Геологияда — хром қышқылы тұздарынан
түзілетін минералдар тобы.
24. Хроматтардың ең көп тараған түрі —
корокоит (грек. krokos — “шафран”,
қызғылт сары). Қызғылт қорғасын
кентасы деп те аталады.
Химиялық құрамы: Pb[CrO4],
моноклиндік сингонияда
кристалданады, түсі ашық қызғылт,
қатт. Моос шкаласы бойынша 2,5 — 3,
тығыздығы 6,1 грамм/куб сантиметр.
Табиғатта бастапқы кентас
минералдары арасында және
сыйыстырушы тау жыныстарының
жарықтарында призма тәрізді
кристалдар және друзалар түрінде
кездеседі. Крокоит тотығу
белдемдерінде қорғасын кентастарының
ыдырауы нәтижесінде пайда болады
26. 1. Жұмыстың тереңдігі мен күрделілігі.
2. Көрнекіліктің әсемдігі мен
ұқыптылығы.
3. Түстің үйлесімділігі мен қамтылуы.
4. Тақырыпты түсінгені және қорғауы.
27. Тест1. Ең қатты металл
А) темір Б) хром В) мырыш
2. Хромның никельмен құймасы
А) дихром Б) нихром В) метахромиттер
3. Жер қыртысындағы хромның мөлшері
А) 0.03% Б) 0.006% В)0.003%
4. Хромның бай кен орны
А) Жезқазған Б)Ақтөбе В)Қарағанды
5. Екідайлы оксидті көрсет.
А) Cr2O3 Б) CrО В) CrO3
6.Қиын балқитын жасыл хром оксиді
А) Cr2O3 Б) CrО В) CrO3
7. Хромды ашқан химик
А)Д.Менделеев Б) Л.Воклен В)Ф.Гарбер
8. Хром қышқылының тұздары қалай аталады?
А)Хром қышқылдары Б)Дихром В)Хроматтар
9. Дихроматтың түсі
А)Қызыл,сары Б)Көгілдір,сары В)Ақшыл көк
10. Хром қай топта орналасқан элемент?
А) VIII Б) VII В)VI
28. 1. - Б
2. - Б
3. - Б
4. - Б
5. - А
6. - А
7. - Б
8. - В
9. - А
10. - В
Қорытындылау
25 – 32 – “5”
16 – 24 – “4”
08 – 15 – “3”
0 – 7 – “2”
