1. vladimír czumalo
w kleszczach
uwarunkowań
o architekturze sakralnej na terenie czech
Stosunek do nowoczesnej architektury sakral- na ziemiach Korony Czeskiej nie tworzyły interesu-
nej na ziemiach czeskich wynika w dużej mierze jących architektonicznie obiektów. Nie pomógł dekret
z trudniejszych niźli gdzie indziej, historycznych o tolerancji z 1781 r., który rzeczywiście oznaczał
doświadczeń reformacji i kontrreformacji. Opozy- jedynie tolerowanie, w żadnym razie równoupraw-
cje, na bazie których powstawał nowożytny naród nienie. Wprowadzenie zakazu stosowania atrybutów
i jego społeczeństwo, często ulegały przesunięciom: architektury sakralnej w domach modlitwy wzmocniło
antyteza protestanckie – katolickie łatwo przecho- naturalną, obecną w nich już wcześniej potrzebę od-
dziła w schemat czeskie – niemieckie, patriotyczne różniania się od świątyń katolickich. Nawet Kościół
– proaustriackie, postępowe – reakcyjne. Poza tym katolicki przestał być w tamtym okresie znaczącym
w żadnej innej części habsburskiego mocarstwa inwestorem.
reforma Józefa II nie zlikwidowała tylu klasztorów Do wielkiego tematu architektonicznego, jakim
i kościołów. Gmachy te jest świątynia, powrócono dopiero w 2. poł. XIX w.,
kiedy neogotyk stał się obowiązującym stylem
przekształcano w szpitale, europejskiej architektury sakralnej. Gotyckie roz-
planowanie przestrzeni i zasoby formalne gotyku
instytucje użyteczności publicznej i urzędy, a najczę- pasowały zarówno do kościołów katolickich, jak
ściej – w koszary oraz więzienia. Szereg kościołów i do protestanckich domów modlitwy. Średnio-
i kaplic przebudowano na manufaktury, składy albo wieczne nawiązania dobrze funkcjonowały także
mieszkania, inne rozpadały się i niszczały wskutek w synagogach. Romantycznej fascynacji średnio-
zakazu pustelnictwa, likwidacji bractw zakonnych, wieczem towarzyszyły naukowe badania: puryści
ograniczenia pielgrzymek oraz zakazu odprawiania usuwali późniejsze dodatki z gotyckich kościołów,
liturgii poza kościołami parafialnymi i filialnymi. architekci stawiali katedry powtarzając gotyckie
Przez długi czas wspólnoty wyznań niekatolickich wzorce. Rozpowszechnianie się neogotyku napotka-
10

2. wszystkie il. w artykule: archiwum vladimíra czumalo
ło jednak w Czechach na pewne trudności. Uznawany Poszukiwanie stylu najbardziej adekwatnego
za odpowiedni dla budynków sakralnych i publicznych, dla architektury sakralnej w XIX w. widoczne jest
posiadał on jednocześnie niepokojącą semantykę, także w procesie rozwoju synagogi. Pytanie o jej
gdyż do tego stylu rościł sobie prawa rodzący się, formy architektoniczne podjął najpierw judaizm
nowożytny naród niemiecki, uznający go za źródło reformowany; mniej więcej od lat 40., jako swojego
tożsamości narodowej. Jest więc znamienne, że np. rodzaju odpowiedź na tę potrzebę, zaczął się rozpo-
dynamicznie rozwijające się nowe praskie przedmie- wszechniać przejęty z Niemiec
ścia, ostrożnie unikały neogotyku – zjawiska z obszaru
kultury niemieckiej – przy budowaniu swoich kościołów tzw. styl mauretański.
poświęconych narodowym patronom. Karlín – kościół
pw. śś. Cyryla i Metodego nawiązuje do okresu działal- Na ziemiach Korony Czeskiej ów egzotyczny de-
ności swoich patronów poprzez wprowadzenie wzorów koratywizm stosowano zrazu tylko we wnętrzach
neoromańskich. W dzielnicy Smíchov powstała syn- – jego wpływ na wygląd miast można obserwować
teza renesansowych form i wczesnochrześcijańskiej dopiero po roku 1867, kiedy to ustawa grudniowa
bazyliki: kościół św. Wacława. Dopiero pod koniec lat ustaliła w monarchii austro-węgierskiej rów-
80., kiedy program narodowej emancypacji od daw- nouprawnienie żydowskich obywateli. Pojęcie
na przestał być programem narodowej samoobrony, stylu mauretańskiego nie wyczerpuje jednak
zaczęto budować kościoły neogotyckie: św. Ludmiły całej stylistyki architektury synagogalnej XIX w.;
w dzielnicy Královské Vinohrady oraz św. Prokopa wprowadza się również np. neorenesans, jako
w dzielnicy Žižkov. uniwersalny styl budynków publicznych, albo styl
11

3. bizantyński, najczęściej w osobliwej, bizantyńsko-
mauretańskiej postaci.
Źródłem jednego z ważnych zagadnień architek-
tury XIX w. staje się fakt, iż myśl dziewiętnastowiecz-
na znosi wyraźną granicę między sacrum a profa-
num. Rodząca się cywilizacja współczesna nie tylko
przywłaszcza sobie gmachy kościelne i klasztorne,
które nagle stały się niepotrzebne, ale świadomie
wykorzystuje wzory, jakich dostarcza wielowiekowy
rozwój architektury sakralnej, by dokonywać sakrali-
zacji nowych budynków świeckich.
Muzea stają się świątyniami sztuki,
wiedzy i narodowej tożsamości, szkoły i biblioteki pu-
bliczne sanktuariami wykształcenia, fabryki i dworce
katedrami postępu, giełdy, banki i targi przybytkami
prosperity, gmach sejmu domem modlitwy wyznaw-
ców parlamentaryzmu, wreszcie pomniki wielkich
ludzi – kaplicami i ołtarzami kultu idei patriotycznej.
Nie są to sensy naddane, wykreowane przez ów-
czesne szablony dziennikarskie, ale rzeczywista
zawartość ideowa budynków publicznych, wyra-
żona za pomocą ich architektonicznej formy. Język
architektury sakralnej rozprzestrzenia się i przenika
w sferę profanum. W jaki sposób kościół ma prze-
kazać, iż jest przybytkiem Pana, jeśli przekrzykuje
go otoczenie o czysto świeckim charakterze? To jest
niewątpliwie podstawowy problem architektury sa-
kralnej XIX, XX i XXI w.
Przełom XIX i XX w. jest naznaczony przez nową
falę poszukiwań indywidualnej pobożności oraz jej Szkoła beurońska – nurt w sztuce
plastycznego obrazu. Nie brak tutaj głosu o znacze- sakralnej, który rozwinął się w 2. poł.
niu ogólnoeuropejskim: Czechy stały się drugą ojczy- XIX w. na bazie benedyktyńskiej teologii.
zną benedyktyńskiej wspólnoty szkoły beurońskiej, Zgodnie z hasłem „powrotu do korzeni”,
która usiłowała wypracować nową sztukę religijną szkoła beurońska inspirowała się sztuką
w oparciu o duchowe archetypy. Jednocześnie jed- wczesnochrześcijańską i bizantyńską oraz
nak charakterystycznym zjawiskiem przełomu wieku sztuką archaicznej Grecji i Egiptu. Prefero-
jest coraz silniejszy antyklerykalizm. Państwo austro- wała formy czytelne, linearne, hieratyczne.
węgierskie było odbierane jako katolickie, podczas Najbardziej reprezentacyjnym dziełem
gdy Masarykowa idea czechosłowackiego państwa szkoły beurońskiej jest wystrój kaplicy
wywodziła St. Maurus im Felde koło Beuron.
tożsamość narodową z tradycji reformacji.
Za najświetniejszy okres czeskich dziejów uważa-
no husytyzm, zaś barokową rekatolizację uznawa-
no za okres największego niewolnictwa i ucisku
narodu. Symbolicznym wydarzeniem dla powstania
12

4. nowej Czechosłowacji było obalenie mariańskie-
go słupa na rynku Starego Miasta, jakie miało
miejsce w Pradze 3 listopada 1918 r. Tradycyjne
hasło „Rzymowi – nie!” otrzymało nowe, narodowe
znaczenie, które z kolei dobrze oddaje inne hasło:
„Ani Wiedeń, ani Rzym”. Na zjeździe katolickich
księży reformowanych na początku roku 1920
powstał Kościół Czechosłowacki, późniejszy
Husycki Kościół Czechosłowacki, opierający się
na tradycji cyrylo-metodiańskiej oraz husyckiej.
W 1910 r. jeszcze 94,8% mieszkańców deklaro-
wało przynależność do Kościoła katolickiego, na-
tomiast już w roku 1921 nowy kościół zrzeszał 525
tys. wyznawców, a w latach 30. – ponad 800 tys.
(w 1921 r. Republika Czechosłowacka liczyła 13
613 172 mieszkańców). W ten sposób architektura
sakralna zyskała nowego inwestora. W środowisku
protestanckim i katolickim panował wówczas
styl zakotwiczony w historyzmie,
który nie tracił zwolenników, Kościół Czechosło-
wacki natomiast, znajdując się na rozdrożu mię-
dzy tradycją a współczesnością, wybierał raczej
współczesność. Jednocześnie to właśnie budynki
wznoszone na użytek tej wspólnoty w okresie
13

5. międzywojennym pokazują, że nie szuka się tu tyl-
ko architektonicznego wyrazu, lecz bardziej tego,
co ma być przez architekturę wyrażane.
Przemiany społeczne i cywilizacyjne w XIX
i XX w. miały silny wpływ na architekturę sakralną
tego czasu; ukazuje to np. zagadnienie kremacji.
Od czasów renesansu chrześcijańska Europa tylko
epizodycznie wykazywała zainteresowanie tą an-
tyczną, a później germańską tradycją, jednak wraz
ze wzrostem dbałości ze strony władz o utrzymanie
higieny w rozrastających się miastach sytuacja ule-
gła zmianie. Wskutek jej popularyzacji dochodziło
nawet do zamykania cmentarzy na terenie miast,
co na ziemiach czeskich było wyraźnie związane
z józefińską sekularyzacją. Bulla papieża Leona
XIII z roku 1889 zakazała kremacji, wobec czego
pogrzeby kilku ważnych przedstawicieli czeskiego
życia narodowego w niemieckich krematoriach
nabrały znaczenia
deklaracji światopoglądowej:
były manifestacją postępowej, antyklerykalnej posta-
wy. Po powstaniu Czechosłowacji problem kremacji
stał się tematem narodowej debaty. W roku 1919
została uchwalona ustawa o spopielaniu zwłok;
wkrótce zaczęto pospiesznie budować krematoria,
urnowe gaje i kolumbaria, stanowiące również swo-
iste manifestacje niezależności i dystansu wobec
Kościoła rzymskokatolickiego. Następuje kolejny
okres poszukiwania nowych form budownictwa i ob-
rzędowości, nowej symboliki. W krematorium łączy
się nowoczesną, w zasadzie przemysłową produkcję
z rytuałem godzenia się ze śmiercią, realizuje się Funkcjonalizm, z racji swej „fabrycznej” wymowy
ideę swojego rodzaju ateistycznego sanktuarium. w odbiorze współczesnych, wykluczał możliwość
W epoce przymusowego milczenia architektury przekazywania wyższych treści ideowych. Zesta-
sakralnej, między 1948 i 1989, obok krematoriów wienie dwóch katolickich kościołów oraz zboru
pojawił się drugi typ obiektów: sale obrzędowe dla Husyckiego Kościoła Czechosłowackiego w praskiej
tzw. pogrzebów świeckich. Te dwa rodzaje budynków dzielnicy Vinohrady z początku lat 30. minionego wie-
zastąpiły w tym okresie architekturę sakralną. ku pokazuje najdoskonalsze realizacje tych założeń.
W miarę, jak upraszczają się gramatyka Wyrażają one sacrum za pomocą własnych form, ale
i składnia języka architektury współczesnej oraz dokonują tego w sposób paradoksalny – wykraczając
sekularyzuje się jej kontekst społeczny i kulturowy, poza nie i negując swoje ramy stylistyczne.
zanika umiejętność artykulacji sacrum. Jeśli spojrzeć W rozwoju nowoczesnej architektury sakralnej
na sytuację całościowo, można stwierdzić, że w XX- w Czechach, na Morawach i na Śląsku brakuje całej
wiecznych Czechach świątynie i zbory wszystkich połowy XX w. Jałowa autosakralizacja i prymitywny
wyznań stanowią ważną część architektury, w od- konsumpcjonizm komunistycznego reżimu osłabiły
różnieniu jednak od wcześniejszych stuleci, rola samą potrzebę sacrum. Czeskie społeczeństwo
budownictwa sakralnego jest już wyłącznie bierna. należy dzisiaj do
14

6. najbardziej ateistycznych na świecie.
Podczas ostatniego spisu ludności 59% obywateli
zadeklarowało się jako osoby bez wyznania (naj-
więcej w okręgu ústeckim: 77,2%, najmniej w okręgu
zlínskim: 36,9%; z wierzących 88,9% zadeklarowało
przynależność do Kościoła katolickiego). Liczba bu-
dynków sakralnych powstałych po upadku reżimu
nie odpowiada tym danym, zbudowano i buduje się
niemało – jednak jakość powstających obiektów,
poza nielicznymi wyjątkami, boleśnie dowodzi
utraty ciągłości czeskiej architektury sakralnej.
Przeważają kalki zachodnioeuropejskich kościołów
z lat 50. i 60. XX w., ignoruje się rodzimą tradycję,
często panuje bezguście, ba, rozprzestrzenia się
kicz współczesnej, komercyjnej produkcji budow-
lanej. Typowym obiektem architektonicznym XIX w.
były bank czy dom handlowy przypominające swym
kształtem kościół; czy oznacza to, że dla naszych
czasów charakterystyczną budowlą ma być kościół
podobny do banku lub hipermarketu? Kościół nie
jest, w odróżnieniu od pozostałych budynków, wy-
łącznym odzwierciedleniem stanu społeczeństwa,
które go zbudowało. Dopiero to, co wykracza poza
kategorie społeczne, może z budynków uczynić
kościoły. Na ziemiach Korony Czeskiej na nowy
kościół na razie jeszcze czekamy.
tłum. emiliano ranocchi
15