या pPT मध्ये भूगोल म्हणजे काय ही संकल्पना अभ्यासता येईल.

1. भूगोलाचे स्वरूप
प्रा. डॉ. विलास भानुदास बंडगर.
उमा शिक्षणिास्त्र महाविद्यालय (बी. एड) पंढरपूर.
vilasbandgar@gmail.com.

2. प्रास्ताववक
•कालानुरूप स्त्िरूप बदलत गेले.
•बदल ननसगााचा ननयम.
•िास्त्रीय दृष्टिकोनातून अभ्यास.
•आधुननकतेकडे िािचाल.

3. भूगोलाचे स्वरूप

4. भूगोलाचे स्त्िरूप 4 प्रकारे स्त्पटि करता येईल.
1. िणानात्मक स्त्िरूप.
2. वितरणातत्मक स्त्िरूप.
3. कायाकारण भािाचे स्त्िरूप.
4. आधुननक स्त्िरूप. अ) ननसगािाद / अिक्यतािाद. ( Determinism)
ब) मानितािाद / संभििाद. ( Possiblism)
क) थांबा ि जा ननसगािाद. ( Stop & Go Determinism)

5. 1. वर्णनात्मक स्वरूप.
• भूगोलाची प्राथममक अवस्था वर्णनात्मक होती.
• भूपृष्ठावरील पवणत, पठारे, नद्या, शहरे, मैदाने याांची जांत्री म्हर्जेच भूगोल असे
सांबोधण्यात येत.
• पुढील कालखांडात ववववध प्रवासवर्णने प्रमसद्ध होती.
• या काळात अनेक भूगोल तज्ाांनी प्रवास करून जे – जे ददसेल त्याचे वर्णन करून
ठेवण्याचा प्रयत्न.
• प्रवास वर्णन यामुळे अनेक भौगोमलक दृश्याची मादहती ममळाली.
• या काळात अनेक प्रवासवर्णने ननमाणर् झाली.

6. • दुसरी भूगोलाची अवस्था म्हर्जे ववतरर् / वाटप होय.
• वर्णनाच्या मादहतीवरून आणर् दठकार्ाची मादहती प्राप्त झाली.
• या मादहतीच्या आधारे गुर्धमाणचे एकत्रीकरर् करण्यात आले.
• एखादा पवणत, नदी, पठार कोर्त्या भागात अथवा कोर्त्या देशात आहे.
• भौगोमलक वैमशष््य गुर्धमण याांचा ववचार क
े ला.
• उदा: काही देश ताांदळासाठी, काही देश खननज या साठी, काही देश
2. ववतरर्ात्मक
स्वरूप.

7. 3. कायाकारण भािाचे
स्त्िरूप
• कायणकारर् भाव हा शास्त्रीय ववषयाांना लागू पडतो.
• भूगोलामध्ये एखाद्या दठकार्ी ववमशष्ट पाश्वणभूमी व तेथे तशी
पररस्स्थती का ननमाणर् झाली याची कारर्े शोधता येतात.
• उदा: पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर दाट लोकवस्तीचे प्रदेश कोठे आहेत? व ते
तेथेच का आढळतात? अशा अनेक प्रश्नाांची उत्तरे शोधल्या ने ववववध
घटना व घटक, स्थळ व काळ, कायण व कारर् यामधील तार्क
ण क सांबांध
प्रस्थावपत करता येऊ लागला.

8. 4. आधुननक स्त्िरूप
• कोर्त्याही ज्ानशाखेत मध्ये – ववशेषीकरर्ला महत्त्व.
• भूगोल देखील त्यास अपवाद नाही.
• भूगोल अध्ययनात नैसर्गणक आणर् मानवननममणत घटकाांचा
समावेश होतो.
• याच अनुषांगाने तीन प्रकारे भूगोलाचे आधुननक स्वरूप आपर्ा
स्पष्ट करता येईल.

9. अ) ननसगणवाद/ अशक्यतावाद (
Determinism)
• मानवाच्या सभोवतालच्या प्रदेशाचा अभ्यास भूगोलात क
े ला जातो.
• पवणत, पठारे, मैदानी, मशखरे, नद्या, सरोवरे, प्रार्ी, वनस्पती, घरे, रस्ते शेती
दळर्वळर्ाची साधने, पार्ीपुरवठा इत्यादी.
• या घटकाचा ववचार एकत्रत्रत क
े ला जातो.
• यामधूनच ननसगणवाद ही सांकल्पना उदयास आली.
• या सांकल्पनेचा मुख्य उद्देश हा – या पृथ्वीतलावर ननसगण श्रेष्ठ आहे हाच होता.
• रेटझेल, सॅम्पल, हादटांगटन – समथणक होते.

10. ब मानितािाद/ संभििाद. (Possiblism)
•ववसाव्या शतकात मानव श्रेष्ठ झाला.
•बुद्धीच्या जोरावर ननसगाणवर अनतक्रमर् करण्याचा प्रयत्न
क
े ला.
•ननसगण पेक्षा मानव श्रेष्ठ आहे असे मत माांडर्ा्या
ववचारवांताांमध्ये वव. दा. ला. ब्लाश, जीन भ्रूर्, हाटणशोन
याांनी समथणन क
े ले.

11. क) थाांबा व जा ननसगणवाद. (Stop & Go Determinism)
•ननसगणवाद व मानव वाद या दोन्हीचा मध्य
साधण्यासाठी काही वेळेस मानव आणर् ननसगण नमते
घ्यावे.
•योग्य वेळी आपली प्रगती साधावी हा उत्तम उपाय
आहे.

12. Thank you...