या व्हिडिओमध्ये आपणास भूगोल अध्यापनासाठी वापरण्यात येणारी प्रयोगशाळा पद्धत या विषयी माहिती मिळेल.

1. अध्यापन पद्धती - प्रयोगशाळा
पद्धती
प्रा डॉ विलास भानुदास बंडगर
उमा शशक्षणशास्त्र महाविद्यालय पंढररपरर.
vilasbandgar@gmail.com.

2. प्रस्त्ताविक
• विज्ञानात – प्रयोगशाळा पद्धतीचा मोठ्या प्रमाणात िापर.
• भूगोल विशेष शास्त्र असल्यामुळे – भूगोलात देखील प्रयोगशाळा पद्धतीचा
िापर.
• भूगोलातील अनेक घटक या अध्यापन पद्धती द्िारे अध्यापन करता येतील.
• उदा: प्राकृ ततक भूगोल, खगोलशास्त्र, हिामान शास्त्र आणण भूगभभशास्त्र या
शाखेशी संबंधधत घटकाचे अध्यापन करता येऊ शकते.
• भूगोलाचे प्रयोगशाळा – पृथ्िी.
• विज्ञान विषया स्त्ितंर प्रयोगशाळा.

3. • स्त्तरानुसार भूगोल विषयासाठी स्त्ितंर प्रयोगशाळा.
• प्रयोगशाळा पद्धत- विद्यार्थी क
ें द्रित.
• प्रयोगाची मांडणी, कृ ती, तनरीक्षण, तनष्कषभ, आणण अनुमान इत्यादी बाबीचे
ज्ञान विद्याथ्याभकडून ममळणे अपेक्षक्षत.
• या पद्धतीच्या माध्यमातून विद्याथ्याांनी तनष्कषभ अनुमान आणण नोंदी
स्त्ितः कराव्यात.
• तनरीक्षणाची सिय.
• मशक्षण प्रश्नाद्िारे तनष्कषभ ि अनुमान विद्याथ्याभकडून अपेक्षक्षत.

4. प्रयोगशाळा अध्यापन पद्धतीचे विभाग
• दोन विभाग.
1) मशक्षक क
ें द्रित विभाग.
2) विद्यार्थी क
ें ि विभाग.
• शशक्षक क
ें द्रित विभाग:
• या विभागात मशक्षक विद्यार्थी प्रयोग करतात.
• मशक्षक प्रयोगाची कृ ती करतात.
• विद्यार्थी तनरीक्षण, नोंदी ि अनुमान काढतात.

5. 2. विद्यार्थी क
ें िीत विभाग
• विद्यार्थी गटिार प्रयोग करतात.
• मशक्षकाची भूममका मागभदशभकाची.
• प्रत्येक विद्यार्थी स्त्ितः प्रयोग करतो.
• विद्यार्थी नोंदी, तनष्कषभ आणण अनुमान इत्यादी स्त्ितंर कामे प्रत्येकाला िाटून
द्रदलेली असतात. याला गटिार प्रयोगशाळा म्हणतात.
• विद्यार्थी स्त्ितः प्रयोगाची मांडणी, कृ ती, तनरीक्षण, नोंदी, तनष्कषभ इत्यादी ची
माद्रहती घेता येते.
• उदा: पर्भन्यमापक, तापमापक इ.

6. प्रयोगशाळा पद्धतीच्या पाय्या

7. 1. प्रयोगपूिभ काम.
2. प्रत्यक्ष प्रयोग चालू असतानाचे काम.
3. प्रयोग झाल्यानंतरचे काम.

8. 1. प्रयोग पूिभ काम
• या पायरीत घटक तनिडल्यानंतर िगभ, िगाभतील प्रयोगासाठी लागणारी
सुविधा.
• लाईट िरचा प्रयोग असेल तर लाईटची सोय.
• प्रयोगाची तनिड िगाभतील सिभ विद्याथ्याांना प्रयोगाची कृ ती द्रदसेल असे
तनयोर्न.
• साद्रहत्याची मांडणी क्रमिार करािे.
• मोठे टेबल, स्त्टँड इ बाबीचे तनयोर्न करािे.

9. 2. प्रत्यक्ष प्रयोग चालू असताना
• प्रयोग पूिभ कामाचे तनयोर्न – प्रयोग यशस्त्िी.
• प्रयोगाचे साद्रहत्य व्यिस्स्त्र्थत आणािे ि टेबलिर की डाव्या बार्ूस ठेिािे.
• प्रयोग सुरू झाल्यानंतर प्रयोगाचे साद्रहत्य उर्व्या बार्ूस आले पाद्रहर्े.
• प्रयोग यशस्त्िी झाल्यानंतर विद्याथ्याभसोबत त्यांनी क
े लेल्या तनरीक्षणात
संदभाभत चचाभ करािी.
• घेतलेल्या नोंदीिरून विद्यार्थी
• तनष्कषभ काढतील.

10. 3. प्रयोग झाल्यानंतरचे काम
• चचेच्या माध्यमातून तनघालेले तनष्कषभ अनुमान विद्यार्थी स्त्ितः र्िळ
ठेितील.
• प्राप्त आकड्यािरून तक्ते, आलेख तयार करतील.
• प्रयोग िहीत – प्रयोगाची कृ ती, साद्रहत्य, उद्देश आणण कायभपद्धती यांची
माद्रहती मलहतील.

11. प्रयोगशाळा पद्धतीचे फायदे
1. प्रयोग सद्रहत्याची तनिड ि साद्रहत्याची क्रमिार मांडणी करता येते.
2. प्रयोग साद्रहत्याची हाताळणी व्यिस्स्त्र्थत करता येते.
3. भौगोमलक तनयमानुसार प्रयोग करता येतो.
4. पायऱ्या नुसार तनरीक्षणाच्या नोंदी.
5. नोंदीच्या आकडेिारीिरून आलेख आणण तक्ता तयार करता येतात.
6. तनष्कषभ ि अनुमान काढता येते.
7. विद्यार्थी प्रयोगाची कायभपद्धती, साद्रहत्य, उद्देश, तनरीक्षणे, तनष्कषभ
आणण उपयुक्तता ज्याचे क्रमिार लेखन करतो.
8. विद्याथ्याभची आकलनक्षमता िाढण्यास मदत.

12. प्रयोगशाळा पद्धतीच्या मयाभदा
1. सिभच घटकाचे या पद्धतीद्िारे अध्यापन करता येत नाही.
2. भूगोलाचे प्रयोगशाळा सिभच माध्यममक शाळांमध्ये असेलच असे नाही.
3. या पद्धतीने अध्यापन करताना प्रयोग एका तासात पूणभ होईल असे नाही.