प्रस्तावना वसाहतीचे प्रकार ग्रामीण वसाहती (Rural Settelment) ग्रामीण वसाहतीच्या स्थानावर परिणाम करणारे घटक ग्रामीण वसाहतीचे प्रकार वसाहतीचे प्रारूपानुसार प्रकार ग्रामीण वसाहतीची कार्ये ग्रामीण वसाहतींची वैशिष्टे नागरी वस्ती/ वसाहती नागरीकरण भारतातील नागरीकरण स्थिती नगरीकरणाचे परिणाम शहरी वसाहतीची कार्ये

1. वसाहती
प्रा डॉ एम. एन. सुरवसे
मा श्री अण्णासाहेब डाांगे कॉलेज हातकणांगले जज. कोल्हापूर

2. प्रस्तावना
• ननवारा ही मानवाची मूलभूत गरज
• थंडी, ऊन वारा व पाऊस यांच्यापासून सुरक्षित
राहण्यासाठी घराची गरज
• जंगली प्राणी, ित्रू इ पासून संरिण
• संरिणाच्या व सुरक्षिततेच्या दृष्टीने सामूहहक पद्धतीने
घरे
• अन्न, पाणी, वस्त्र व ननवारा या मूलभूत गरजा पूणण
होऊ शकणार्या भागात मानवी वसाहतीची ननर्मणती
• वसाहत हे मानवाचे ववश्ांती स्थान
• कमववलेल्या साधन संपत्तीचे जतन करण्यासाटी
उपयुक्त
• साधन संपत्तीचा संग्रह करण्यासाठी
• मानवी वसाहत: सामाजजक दृष््या एकत्रत्रत येऊन
बांधलेल्या घरांचा समूह
• अडचणीच्या वेळी एकमेकांना मदत
• सामाजजक सहजीवन
• घरांच्या संखेला मयाणदा नाही
• ननवर्याच्या संखेवरून वसाहतीचा आकार
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

3. वसाहतीचे प्रकार
वेगवेगळ्या आधारावर वसाहतीचे अनेक प्रकार पडतात
• बांधकामासाठी वापरण्यात येणारी सामग्री
• वसाहतीची काये
• वसाहतीची रचना
• वसाहतीचा आकार
• वसाहतीचे स्वरूप
अस्थायी व स्थायी असे दोन मूळ प्रकार
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

4. 1. अस्थायी वसाहत
 नेहमी भटकत राहहल्याने कायमची वस्ती नाही
 झोपडीवजा/ तंबू बांधून तात्पुरते वास्तव्य
 उपजीववके साठी भटकं ती करणारे लोक
 पशुपालन करणारे लोक
 भटक्या जमाती
 हंगामी कामगार
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

5. 2. स्थायी वसाहत
 उपजीववके ची साधने उपलब्ध असणार्या भागात
कायमची वस्ती
 ववववध व्यवसाय व त्याननर्मत्ताने होणारी वस्ती
 शेतकरी- शेताजवळ, कोळी- मासेमारी िेत्रात,
गगरणी कामगार- गगरणीजवळ, खान कामगार-
खाणीजवळ इ.
 घरे साधी, मातीची, कौलारू, ववटा, र्समेंट, इ
सहाय्याने बांधलेली
 आसपासच्या िेत्रात उपलब्द असणार्या साधन
सामग्रीचा वापर करून बांधकाम
 वस्ती ननयर्मत व अननयर्मत आकाराची
 अननयर्मत आकाराच्या वस्तीत रस्ते
अव्यवजस्थत व अरंद
 ननयर्मत आकाराच्या वस्तीत रस्ते योजनाबद्ध
 भटक्या जमतीच्या वसाहती वगळता बहुतेक
लोकांच्या वसाहती स्थायी स्वरपाच्या
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

6. स्थायी वसाहतीचे प्रकार
• स्वरूप वेगवेगळे
• लहान मोठा आकार
• ववकासात फरक
• ग्रामीण वस्ती व नागरी वस्ती असे दोन प्रकार
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

7. ग्रामीण वसाहती (Rural Settelment)
• शेती हा ग्रामीण जीवनाचा मुख्य आधार
• यामुळे ग्रामीण भागात मुख्यात शेतकरी लोक
राहतात
• शेती व शेतीशी सांबधधत व्यवसायातील लोक
ग्रामीण भागात राहतात
• स्थाननक भागात उपलब्ध असणार्या सामुग्रीचा
वापर करून घराची बाांधणी
• घराची रचना पारांपररक पद्धतीची
• अरांद रस्ते
• घरे एकमेकाांना लागून
• घरात प्रकाश व हवा कमी
• पाणीपुरवटा, सांरक्षण, सोई याांचा पररणाम
• ग्रामीण वस्तीचे अजस्तत्व प्राचीन काळापासून
• शेतीस सुरवात झाल्यापासून स्थायी वसाहनतस
सुरवात
• एका ठिकाणी राहून सुखी व सांरक्षक्षत जीवन
जगण्यास सुरवात
• अस्थायी अवस्थेतून स्थायी वसाहनतस सुरवात
व त्याचा ववकास
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

8. ग्रामीण वसाहतीच्या स्थानावर पररणाम करणारे घटक
• ववववध प्रकारच्या ग्रामीण वसाहती
ननमाणण होण्यास अनेक घटक आणण
पररजस्थती जबाबदार असते.
• (1) भौनतक वैर्शष््ये- भूप्रदेश, उंची,
वातावरण आणण पाणी उपलब्धता,
भुपृष्ट, पाणीपुरवटा, जमीन,
हवामान
• (2) आगथणक, सांस्कृ नतक आणण
धार्मणक घटक - साधन सामुग्री,
उपलब्ध सोई सुववधा, रोजगारची
साधने सामाजजक संरचना, जात
आणण धमण
• (3) सुरिा घटक – आरोग्य,
संरिण, चोरी आणण
लूटमायाांववरद्ध संरिण.
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

9. ग्रामीण वसाहतीचे प्रकार
• ग्रामीण वस्तीचे रचनेनुसार तीन प्रकार पडतात
१. ववखुरलेली वसाहती
२. दाट वसाहती
३. पुंजके दार वसाहती
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

10. ववखुरलेली वस्ती (Scattered Settlement)
• घरे दूर दूर अांतरावर
• घराांची सांख्या कमी
• घरे एकाकी
• पववतीय भाग, पिारावर, जांगलात, वाळवांटी
भागात जास्त प्रमाण
• घरे एकमेकापासून अललप्त
• शेती क्षेत्रातही याचे जास्त प्रमाण
• घरे साधी, कच्ची ककां वा सीमेंटची
• वेगवेगळ्या भागात वेगवेगळी कारणे
• वेगवेगळे व्यवसाय ही यास करणीभूत
• मासेमारी, लाकू डतोड, शेती इ.
• जमीन मोठ्या प्रमाणावर उपलब्द असल्यास
शेतात घरे बाांधून राहण्याचे प्रमाण जास्त
ववखुरलेल्या वस्तीचे गुण- दोष
गुण: १. व्यवसाय क्षेत्राजवळ राहत असल्याने
जास्त काम २. वेळ व पैशाची बचत ३.
व्यवसायची जास्त प्रगनत ४. घरातील
व्यक्तीची व्यवसायात मदत ५. वाद-
वववडापासून मुक्त ६. उत्तम आरोग्य
दोष: १. गावातील लोकाांशी कमी सांपकव २.
सामाजजक जीवन ववस्कळीत ३. सुरक्षक्षततेचा
प्रश्न
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

11. दाट वस्ती (Compact/ Agglomerated Settlement)
• घरे जवळ जवळ
• सांखेने जास्त
• के जरित स्वरूपाची वसाहत
• एकत्रत्रत घरे
• सामाजजक, धालमवक अथवा आधथवक हेतूने
लोक एकत्रत्रत
• घरे एकमेकाांना लागून व गल्ल्या फारच
अरांद
• अधून मधून थोडीसी जागा
• वस्तीचे क्षेत्र वाढत जाते
• हळू हळू वस्तीचे ववकें िीकरण
• अनेक कारणाांनी काही भागात दाट लोकवस्ती
• योग्य भुपृष्ट, अनुकू ल हवामान, कृ वषयोग्य
जमीन, मुबलक पाणीपुरवटा, खाणीजाांचे
उत्खनन, व्यापार, उपजीववके ची अरय साधने,
दळणवळण इ प्रमुख कारणे
• सांरक्षण, आरोग्य, लशक्षण, सामाजजक
यासािीही दाट लोकवस्ती
दाट लोकवस्तीचे गुण- दोष
गुण: 1. सांरक्षण 2. एकमेकाना मदत 3.
सामाजजक जीवन
दोष: 1. घरे एकमेकाांना लागून असल्याने
मोकळ्या हवेचा अभाव 2. रोग व आजारचा
जास्त प्रसार 3. भाांडण व वादडॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

12. पुांजके दार वसाहती (Nucleated/ Clustered Settlement)
• काही भागात अश्या वसाहती
• पाण्याची टंचाई असणार्या भागात
• घरे जवळ जवळ
• घरांची रचना पुंजके दार
• संरिणसाठीही अशी वसाहत
• इतर सोई सुववधाच्या नजीक ही अश्या प्रकारची वस्ती
• पुंजके दार वसाहतीचे गुण- दोष
गुण: १. सरंिण २. सामाजजक जीवन ३. पाणी व सोई सुववधा नजीक
दोष: १. आरोग्याचे प्रश्न २. भांडणे व वाद
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

13. वसाहतीचे प्रारूपानुसार प्रकार
• भौगोर्लक घटकांचा वसाहतीच्या प्रारूपावर मोठा
प्रभाव
• भूपरष्ट, जमीन, हवामान, नद्या, सरोवरे, समुद्र
ककनारे यांचा ग्रामीण वसाहतीच्या आकारावर
पररणाम
• रास्ते, कालवे इ संस्कृ नतक घटकांचाही यावर
पररणाम
• प्रारपाच्या आधारावर वसाहतीचे पुढील प्रकार
रेषाकृ ती वसाहत (Linear Settlement)
• मुख्यत रस्त्याच्या बाजूला, नदी काठावर,
कालव्याच्या बाजूला, समुद्र ककनार्यावर, ककं वा
डोंगर पायथ्याशी
• घरे एका रेषेत बांधलेली
• अधून मधून दुकाने
• घरे शक्यतो जवळ जवळ
• घराची दारे एकाच बाजूला
• ववस्तार रेषीय पद्धतीने
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

14. तारासदृश्य वसाहत (Star Pattern)
• ज्या हठकाणी अनेक रस्ते येऊन र्मळतात त्या हठकाणी
• बाजारपेठाच्या हठकाणी
• रस्त्याच्या दोन्ही बाजूस घरे
• आकार तार्यासारखा
• मधील गल्ल्या एकमेकास समांतर
• रस्ते र्मळणार्या हठकाणी दुकाने व व्यापारी कें द्रे
बाणाकृ ती वस्ती (Arrow Pattern)
• समुद्रात घुसलेल्या जर्मनीच्या लांब अश्या उंच भागात
• मासेमारी, व्यापार, नौका नयन इ प्रमुख काये
• याचा सवणसाधारण आकार बाणासारखा
• समुद्राकडे याचा आकार ननमुळता होत गेलेला
• ननमुळत्या भागात घरे लहान तर मागील बाजूस तुलनेने
मोठी
• मागील बाजूस वाहतुकीच्या जास्त सोई
• बांधाराच्या/ व्यापारी शहराच्या स्वरपात ववकास
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

15. गोलाकार वस्ती (Cerculer Pattern)
• सरोवराभोवती ककं वा इतर हठकाणी
• वतुणळाप्रमाणे गोल रचना
• पशुपालन करणार्या जमातीही या प्रकारात घरे बांधतात
• मध्यभागी जनावरांची जागा व भोवताली मानवी वस्ती
• घराची दारे मध्यभागाकडे
चौकोनी ककां वा िोकळाकृ ती वस्ती (Block Pattern)
• ववर्शस्ट भागात या प्रकारची वसाहत
• वावटळ ककं वा वादळा पासून संरिांसाठी या प्रकारची वसाहत
• चोरांचा उपद्रव होणार्या भागातही या प्रकारची वसाहत
• अश्या वस्तीला चारी बाजूने कुं पण के लेले असू शकते
• प्राचीन ककल्ल्याच्या स्वरपात
• अशी वस्ती उंच हठकाणी
• गल्ल्या समांतर
• रास्ते काटकोनात िेदनारे
• व्यापारी कें द्रे म्हणून ही ववकर्सत
• कुं पनामुळे संपती सुरक्षित
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

16. • आयतकृ ती वस्ती ( Rectanguler Pattern)
• सवणसाधारणपणे आयतकार आकार
• काही वेळेस जाणीवपूवणक
• तर काही वेळेस आपोआप असा आकार
• अंतगणत रचना अननयर्मत
• रस्ते व घरचा क्रम नाही
• नवीन वसवलेल्या वसाहतीची रचना ननयोजनबद्ध
त्रत्रकोणाकर वस्ती (Trangular Pattern)
• काही वस्त्यांना त्रत्रकोणी आकार
• भूपरष्टरचना व इतर घटकाचा पररणाम
• दोन नदयाच्या संगमावर
• एका बाजूस रंद व एका बाजूस ननमुळती
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

17. ववसखळीत वस्ती (Scattered Pattern)
• कृ वष योग्य भूर्मजवळ
• पावसाचे प्रमाण जास्त असणार्या भागात
• घरे दूर दूर अंतरावर
• संरिण नाही
दाट वस्ती (Compact Pattern)
• घरे जवळ जवळ
• अननयर्मत आकार
• रस्ते कमी रंदीचे
• घरांना ववर्शस्ट आकार व हदशा नसते
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

18. ग्रामीण वसाहतीची काये
शेती मासेमारी खानकाम
लाकू डतोड पशुपालन व्यापार
शासकीय कायेधार्मणक कायेसामाजजक सेवा डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

19. ग्रामीण वसाहतींची वैर्शष्टे
 लहान आकार
 लहान घरे
 स्थाननक उपलब्ध साधनाचा
बांधकामात वापर
 ननयोजनाचा अभाव
 संरिण कें द्रभागी
 रास्ते कमी रंदीचे
 शेतीजवळ घरे
 जनावरचे गोटे नजीक
 शेती मासेमारी लाकू डतोड इ
व्यवसाय
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

20. नागरी वस्ती/ वसाहती
• शहरे: आकाराने मोठ्या असणार्या वसाहती
• यातील लोक मोठ्या प्रमाणावर द्ववतीय व
तृतीय व्यवसायावर आधाररत
• व्यापार, सेवा व उद्योगधंदे यावर आधाररत
लोक
• ज्या वसाहतीची लोकसंख्या घनता दर चौ
कक. ४०० हून अगधक असते व द्ववतीयक व
तृतीयक व्यवसाय करणार्या लोकांचे प्रमाण
७५ % हून जास्त असते त्याला नगर असे
म्हणतात.
• १ लाखापेिा जास्त लोकसंखेच्या नगरला
शहर असे म्हणतात.
• १० ते ५० लाखाच्या लोकवस्तीला महानगर
असे म्हणतात
• ५० लाखापेिा जास्त लोकवस्तीला
मॅगेलोपोलीस असे म्हणतात
• कॅ नडा मध्ये १००० हून जास्त लोकवस्तीला
शहर म्हणतात
• डेन्माकण , स्वीडन, कफनलंड मध्ये अवघ्या २५०
पेिा अगधक लोकवस्तीला शहर म्हणतात
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

21. नागरीकरण
• नागरी हठकाणे तुलनेने जास्त सुववधा
उपलब्ध असणारी हठकाणे
• उद्योगधंदे, व्यापार, व्यवसाय यामुळे
रोजगाराच्या चांगल्या संधी
• वाहतूक, आरोग्य, र्शिण, शासकीय
कायाणलये, बाजारपेठा, बँका इ मुळे
शहराचे आकषणण
• ग्रामीण भागातून शहराकडे त्याचबरोबर
लहान शहरकडून मोठ्या शहराकडे
लोकांचे स्थलांतर होण्याचे प्रमाण जास्त
• आगथणक व इतर गरजा पूणण करण्यासाठी
शहरांना प्राधान्य
• त्यामुळे नागरीकरणात मोठी वाढ
• एक लाखापेिा जास्त लोकसंख्या
असणारी नगरे
• इ. स. १८०० मध्ये ५० नगरे
• १९५० मध्ये ९०० नगरे
• इ. स. २०१४ मध्ये जगाची नागरी
लोकसंख्या ५३.६ %
• २०५० मध्ये हे प्रमाण ६६ % होऊ
शकते
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

22. भारतातील नागरीकरण जस्थती
• भारतात राहणार्या शहरी लोकसंखेत मोठी भर
• सन १९७१ मध्ये १९.९ %, १९८१ मध्ये २३.३ %, १९९१ मध्ये २५.७ % २००१ मध्ये
२७.८% व २०१४ मध्ये ३२.४% इतकी शहरी लोकसंख्या
• शहरात मोठी वाढ
• लोकांचा ओघ ग्रामीण भागाकडून शहरकडे
• शहरातील सोई सुववधांवर तान
• शहरी लोकसंख्यावाढीबरोबरच शहरांचा ववस्तारही खूप मोठ्या प्रमाणावर
• गरीब लोकांच्या झोपडप्टी आश्यामुळे वाढत्या झोपडप्टीची समस्या
• आरोग्य व राहणीमनावर पररणाम
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

23. नागरीकरणावर पररणाम करणारे घटक
• नगरीकरणावर पुढील काही घटकाचा पररणाम जाणवतो
१. औद्योगगकीकरण: रोजगाराच्या संधी, आगथणक िमतेत वाढ, कौशल्य ववकासास संधी, आगथणक
समृद्गध, सामाजजक प्रगनत, आधुननकता इ
२. सामाजजक घटक: शहराचे आकषणण, राहणीमनाचा व जीवनमानाचा दजाण, शैिणणक व वैद्यकीय
सुववधा इ.
३. नोकरीच्या संधी: शैिणणक व तांत्रत्रक सोई, ग्रामीण अननछ्नयत रोजगारपेिा शहरातून जास्त
कमाई, जास्त पगार
४. आधुननकता: आधुननक सुववधा, उत्तम पायाभूत सुववधा, दळणवळण, वाहतूक सुववधा, आरोग्य
सुववधा यामुळे जीवन सुखकर
५. लोकसंख्या वाढ: शहरात व ग्रामीण भागात वाढणारी लोकसंख्या, दरवषे जगत ९० दशलि
बालकांचा जन्म, ववकसणसील देशात मोठी वाढ, वाढत्या लोकसंखेमुळे मूलभूत गरजा ची पूतणता
करण्यात मोठी ऊजाण, शेतीवर तान, प्रदूषण
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

24. नगरीकरणाचे पररणाम
• नगरीकरणामुळे पुढील मुख्य समस्या
ननमाणण होतात
१. वाहतुकीच्या समस्या:
२. जीवनावश्यकय वस्तूंची टंचाई
३. कचरा व्यवस्थापनाची समस्या
४. सांडपाण्याची समस्या
५. सावणजननक सोयीचा तुटवडा
६. प्रशासकीय सोईंचा अभाव
७. पाणी पुरव्याची समस्या
८. जागेचा प्रश्न
९. ननवसाचा प्रश्न
१०. महागाई
११. सावणजननक सोई सुववधांवर तान
१२. शैिणणक सुववधांनवर तान
१३. प्रदूषण
१४. सामाजजक समस्या
१५. नैनतकतेची घसरण
१६. गरीबी व दाररद्र्य
१७. उपासमार
१८. रोग व आजारचा प्रसार
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

25. शहरी वसाहतीची काये
• सभोवताल च्या उत्पादनावर शहरातील उद्योग / व्यापार आधाररत
• शहरातील जास्तीत जास्त लोक कोणत्या प्रकारचे व्यवसाय करतात
त्यावर त्या शहराचे कायण आधाररत
• शहराचे कायण व त्यानुसार पडणारे प्रकार पुढीलप्रमाणे
१. औद्योगगक नगरे: ववववध फरकाचे उद्योग, लोहपोलाद, सूती
कापड उद्योग, अर्भयांत्रत्रकी उद्योग, इ. जमशेदपूर, र्भलाई,
ग्लासगो, मुंबई, ओसाका, बेलापुर, प्रवरानगर, इचलकरंजी इ.
२. व्यापारी नगरे: बाजारपेट, वाहतूक व दळणवळणाची कें द्रे इ.
मुंबई, कोलकाता, लंडन, टोककयो, होंकोंग, नुयाकण , र्शकागो,
मास्को, शांघाय इ
३. खानकाम नगरे: खाणीच्या िेत्रात वसलेल्या वसाहतीचे कालांतराने
शहरात रूपांतर, कोळसा िेत्रात वपटस्बगण (संयुक्त
संस्थाने)हहर्याच्या खाणीमुळे जोहन्स्बगण (द. आकिका) सोन्याच्या
खाणीमुळे कु लगारडी- कालगुरडी (ऑस्रेर्लया) लोह- कोळसा
खाणीमुळे र्भलाई, जमसेदपूर, असनसोल इ.
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले

26. ४. संरिण कें द्रे: संरिण साधनाची ननर्मणती व सैननकाना
प्रर्शिण देणारी कें द्रे, डेहराडून, खडकवसला, नागपुर,
अंबाला, महू, देवळाली इ
५. प्रशासकीय नगरे: मध्यवती हठकाणी, प्रशासकीय कायाणलये,
राष्रीय कायाणलये, बँका, आरोग्य कें द्रे, ववत्त संस्था,
करमणूक कें द्रे, पोर्लस ठाणे इ सुववधा असणारीिेत्रे
६. शैिणणक नगरे: नालंदा, तािशीला, ही प्राचीन कें द्रे,
ऑक्सफडण, कें त्रिज, हावणडण पुणे, कोलकता, अर्लगाड,
वाराणशी, मुंबई, बेंगलोर इ
७. धार्मणक नगरे: मक्का, रोम, जेरस्लेम, अमृतसर,
वाराणशी, उज्जैन, मधुराई पंढरपूर इ
८. पयणटन व आरोग्य कें द्रे: थंड हवेची हठकाणे: र्शमला,
श्ीनगर, माथेरान, महाबळेश्वर, ऊठी, इ एनतहार्सक
वस्तु, लेण्या, ककल्ले, गड, राजवाडे, समुद्रककनरे,
आरोग्य कें द्रे, संस्कृ नतक कें द्रे
डॉ एम.एन.सुरवसे, डांगे कॉलेज,
हातकाणंगले