Cursus literatuurgeschiedenis

1. 29 Liberal
humanism
Literatuur en moderniteit
Inleiding Literatuurgeschiedenis
Thomas Vaessens

2. 2

3. 3
The sea is calm tonight.
The tide is full, the moon lies fair
Upon the straits; on the French coast the light
Gleams and is gone; the cliffs of England stand,
Glimmering and vast, out in the tranquil bay.
Come to the window, sweet is the night-air!
Only, from the long line of spray
Where the sea meets the moon-blanched land,
Listen! you hear the grating roar
Of pebbles which the waves draw back, and fling,
At their return, up the high strand,
Begin, and cease, and then again begin,
With tremulous cadence slow, and bring
The eternal note of sadness in.

4. 4
The sea is calm tonight.
The tide is full, the moon lies fair
Upon the straits; on the French coast the light
Gleams and is gone; the cliffs of England stand,
Glimmering and vast, out in the tranquil bay.
Come to the window, sweet is the night-air!
Only, from the long line of spray
Where the sea meets the moon-blanched land,
Listen! you hear the grating roar
Of pebbles which the waves draw back, and fling,
At their return, up the high strand,
Begin, and cease, and then again begin,
With tremulous cadence slow, and bring
The eternal note of sadness in.
Matthew Arnold
(1822-1888)

5. Matthew Arnold
(1822-1888)
Culture and Anarchy (1869)

6. Anarchy ?

7. 7

8. The whole scope of the essay is to recommend culture as the great help out of our
present difficulties; culture being a pursuit of our total perfection by means of
getting to know, on all the matters which most concern us, the best which has been
thought and said in the world; and through this knowledge, turning a stream of
fresh and free thought upon our stock notions and habits, which we now follow
staunchly but mechanically.
Matthew Arnold (1874) – Culture and Anarchy
Matthew Arnold

9. 9
F.R. Leavis Kees Fens Michael ZeemanMatthew Arnold
Liberal humanism

10. 10
F.R. Leavis Kees Fens Michael ZeemanMatthew Arnold
Liberal humanism
Zygmunt Bauman, Legislators and Interpreters (1989).
Liberal humanism maakt cultuur tot de ideologie van
de intellectuelen
• Mens is van nature onaf; moet gehumaniseerd worden
• Humanisering is kwestie van cultuur
• Cultuur = in aanraking komen met Grote Kunstwerken
(The Best…)

11. 11
F.R. Leavis Kees Fens Michael ZeemanMatthew Arnold
Liberal humanism
Zygmunt Bauman, Legislators and Interpreters (1989).
Liberal humanism maakt cultuur tot de ideologie van
de intellectuelen
• Mens is van nature onaf; moet gehumaniseerd worden
• Humanisering is kwestie van cultuur
• Cultuur = in aanraking komen met Grote Kunstwerken
(The Best…)
De intellectueel als ‘legislator’ en poortwachter

12. 12
F.R. Leavis Kees Fens Michael ZeemanMatthew Arnold
Liberal humanism
Het ‘leesgrage’ liberal humanism is een ‘epistolaire
cultuur’
Peter Sloterdijk, Regeln für den
Menschenpark (1999).
“De macht van de leermeesters en de sleutelrol van de
filologen berustte op hun bevoorrechte kennis van de
auteurs die als afzender van gemeenschapstichtende
geschriften in aanmerking kwamen’
Het liberal humanism was “niets anders dan de
volmacht de jeugd de klassieken op te dringen”

13. 13
In any period it is upon a very small minority that the discerning appreciation of art
and literature depends: it is only a few who are capable of unprompted, first-hand
judgment. They are still a small minority, though a larger one, who are capable of
endorsing such first-hand judgment by genuine personal response. The minority
capable not only of appreciating Dante, Shakespeare, Donne, Baudelaire, Hardy (to
take major instances) but of recognising their latest successors constitute the
consciousness of the race at a given time. Upon this minority depends our power of
profiting by the finest human experience of the past; they keep alive the subtlest
and most perishable parts of tradition.
F.R. Leavis (1930) – Mass Civilization and Minority Culture
1930

14. 14
1930
In any period it is upon a very small minority that the discerning appreciation of art
and literature depends: it is only a few who are capable of unprompted, first-hand
judgment. They are still a small minority, though a larger one, who are capable of
endorsing such first-hand judgment by genuine personal response. The minority
capable not only of appreciating Dante, Shakespeare, Donne, Baudelaire, Hardy (to
take major instances) but of recognising their latest successors constitute the
consciousness of the race at a given time. Upon this minority depends our power of
profiting by the finest human experience of the past; they keep alive the subtlest
and most perishable parts of tradition.
F.R. Leavis (1930) – Mass Civilization and Minority Culture

15. Leavis’ model
Culturele elite
Bemiddelende
instituties
Educatie en
culturalisering
Consument

16. Merlyn (Fens)

17. Merlyn (Fens)

18. 18
Michael Zeeman bij Fens’ overlijden (2008):
… de beste poëzie-criticus, de beste poëzie-lezer, de beste
poëzie-docent …
… zijn vermogen om te bewonderen was misschien zijn
opvallendste karaktertrek …
… de biografie, de Britse schrijversbiografie voorop, las hij, zoals
middeleeuwers heiligenlevens lazen. Hij nam de grote Engelse
schrijvers ten voorbeeld, spiegelde zich aan hen, verlustigde
zich aan hen – en, vrees ik, geselde zichzelf soms met hen …
… de literatuur had hem een kans geboden, een kans die hij met
alles wat in hem was heeft omhelsd. Hij had zich tegelijkertijd
bevrijd en verrijkt: dat verklaart wellicht ook zijn trouw, aan
auteurs, aan opvattingen, aan het boek …

19. 19
Michael Zeeman bij Fens’ overlijden (2008):
Maar ook:
… onze tijd zag hij als een tijd van verval …
… toen hij het eenmaal tot hoogleraar had gebracht, maakten
zich een zekere somberheid en ontgoocheling van hem meester.
De universiteit bleek een boekhoudmachine …
… zijn fundamentele behoefte te bewonderen werd [aan de
universiteit] in toenemende mate als iets potsierlijks gezien. Dat
heeft hem diep teleurgesteld …

20. The general public has now not even a glimpse of the living interest of modern
literature, is ignorant of its growth and so prevented from developing with it. And
the critical minority to whose sole charge modern literature has now fallen is
isolated, disowned by the general public and threatened by extinction.
Q.D. Leavis (1932)
Liberal humanism en cultuurpessimisme

21. Liberal Humanism & literatuurwetenschap
• Het veronderstelde belang van het object rechtvaardigt de literatuurwetenschap
• Literatuurwetenschap is pr-bureau van de literatuur
• De functie van de literatuurwetenschapper wordt gedefinieerd in termen van
• Connaisseur-schap
• Poortwachter
• Gids
• Het fenomeen van de ‘specialist’

22. 22
Universiteit Utrecht, medio jaren 1980…
• 200 eerstejaars studenten Nederlands
• Titels van colleges bevatten bijna altijd auteursnaam
• Object stond centraal, het fenomeen ‘benadering’ was suspect
• Specialisten

23. 23
Hermans Nijhoff Bordewijk De Vijftigers Achterberg
• 200 eerstejaars studenten Nederlands
• Titels van colleges bevatten bijna altijd auteursnaam
• Object stond centraal, het fenomeen ‘benadering’ was suspect
• Specialisten
Universiteit Utrecht, medio jaren 1980…

24. 24
Hermans Nijhoff Bordewijk De Vijftigers Achterberg
• 200 eerstejaars studenten Nederlands
• Titels van colleges bevatten bijna altijd auteursnaam
• Object stond centraal, het fenomeen ‘benadering’ was suspect
• Specialisten
• Vakbeoefening staat in dienst van ‘begrijpen’ van een oeuvre
• Publieke taak: nader tot de auteur
Universiteit Utrecht, medio jaren 1980…

25. 25
• Marxistische literatuurkritiek
• Cultural studies
• Poststructuralisme
• Literatuursociologie
1991: uitdaging van het liberaal humanisme

26. 26
Hedendaagse literatuurwetenschap en liberal humanism?
“Fear of Fiction: Literature, Autofiction,
Therapy”
“Seks in de nationale verbeelding.
Culturele representaties van seksuele
emancipatie”
“The representations of happiness in
modern literature. Which emotional
repertoires are referred to in
contemporary novels?”

27. 27
Hedendaagse literatuurwetenschap en liberal humanism?
“Fear of Fiction: Literature, Autofiction,
Therapy”
“Seks in de nationale verbeelding.
Culturele representaties van seksuele
emancipatie”
“The representations of happiness in
modern literature. Which emotional
repertoires are referred to in
contemporary novels?”
• Andere veronderstelde effecten
van literatuur
• Functionalistisch perspectief
• Bewustzijn van verschillende
interpretatieve
gemeenschappen
• ‘Kwaliteit’ van het object is
geen uitgangspunt of
noodzakelijke voorwaarde

28. Liberal humanism en de moderne
literatuurwetenschap
• Het specifiek moderne literatuurbegrip hangt nauw samen met de traditie
van het liberal humanism, waarin de ‘smaak’ en het ‘connaisseurschap’ van
poortwachters als maatgevend geldt
• De moderne literatuurwetenschap deelt de uitgangspunten van het liberal
humanism waar zij het object ziet als rechtvaardiging voor de
vakbeoefening en waar zij het ‘begrijpen’ van schrijvers/oeuvres als doel
stelt
• De huidige tendens in de literatuurwetenschap, om de kwaliteit van het
object niet als uitgangspunt of noodzakelijke voorwaarde te zien, staat met
het liberal humanism op gespannen voet