1. HV-Midden-Holland
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 7 januari 2014
Inleider:
Peter de Wit
Venster
Centraal Europees Humanisme
Tijdsperiode
Rond 1900
Thema
Optimistisch Europa tot WO I
van een optimistisch naar een militant humanisme ?
Doorkijkjes op
Thomas Mann:
Stefan Zweig:
de eeuwige menselijk vragen en de brandende vragen
het oude Europa van vóór WO I
1

2. HV-Midden-Holland
Agenda
1. Het voorafje
2. Het venster
Centraal Europees Humanisme rond 1900
3. Excursie – de context
Philipp Blom 2008: De duizelingwekkende jaren 1900
4. Doorkijk
Thomas Mann 1924: De Toverberg
PAUZE
5. Hoe houdbaar na twee wereldoorlogen
Mann 1935: Let op, Europa - militant humanisme
Mann 1950: Mijn tijd – naar een eigentijds humanisme ?
6. Bas Heijne
2011: Militant humanisme – actief tegen intolerantie
7. Afsluiting
de relevantie
2

3. HV-Midden-Holland
Het voorafje
Het namenrondje
3

4. HV-Midden-Holland
Het voorafje
De Canon
35 Vensters
geschied
geschiedenis en actualiteit
le
verder lezen
‘Het’ humanisme
ligt nergens vast
is historisch veranderlijk
Attentie
de thema’s
o zijn belangrijk in de geschiedenis van het humanistisch denken
MAAR: het georganiseerd humanisme
o kan zich de thema’s uit de Canon niet toe-eigenen
o elk thema kan ook in andere levensbeschouwingen voorkomen
 impliciet en expliciet humanisme
4

5. HV-Midden-Holland
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
1. uitgangspunt:
2. streven:
3. ideaal:
kritisch denken – denken vanuit menselijke vermogens
een politiek-moreel streven - sociale rechtvaardigheid
ontplooiing van het individu
Eigentijds Humanisme
Drie pijlers van het HV-humanisme
HVde combinatie van deze drie hoofdlijnen
o zelf denken
o samen leven
o persoonlijke ontplooiing
5

6. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
De Oostenrijk-Hongaarse Dubbelmonarchie
- opgericht in 1870; tot 1914 - WO I
Optimisme, hoop en vertrouwen
o toene
toenemende welvaart
o democratiseringsprocessen
o kunst en literatuur bloeien
het hoogtep
hoogtepunt van de geschiedenis
o vert
vertrouwen in een verlichte
i
internationale gemeenschap:
kosmopolitisch
Stefan Zweig
nog nooit was Europa sterker, rijker e n mooier geweest
Wenen begin 1900
o koffiehuizen: paradijzen voor polemiek
o kranten en tijdschriften kwamen van over de hele wereld
de wete
wetenschap, 'deze aartsengel van vooruitgang', verrichtte wonderen
o nog nooit had het vaster geloofd in een toekomst die nog beter zou zijn
o een ongekende technische vooruitgang met een even snelle morele ontwikkeling
6

7. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
Koffiehuiscultuur
Wenen, Praag, Budapest
Wenen: Cafe Griensteidl, 1896
Kaffeehausliteratur
van invloed o p literat uur en kunst
o een hele generatie schrijvers kwam er
o een hele gen
bijeen
Stefan Zweig
paradijzen voor polemiek
o
o ‘men zat er urenlang te discussiëren,
te schrijven of te kaarten,
o men ontving er zijn post,
o men kon er
o men kon er vooral een onbegrensd
aantal kranten en tijdschriften van
kra
over te de hele wereld tot zich nemen.'
7

8. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
Koffiehuiscultuur
Wenen, Praag, Budapest
Budapest : New York Café
Het New York Cafe (1894)
o het mooiste koffiehuis van
Budapest
o jugendstil, cla
classicisme,
renaissance, f
fantasiegotiek
o het ontmoetingspunt
o het ontmo
voor de litera
voor de literaire en culturele
fine fleur van
fine fleur van Hongarije
Stefan Zweig
o ‘Het was ei
eigenlijk een soort
democratisch
democratische, voor iedereen
tegen een goedkoop kopje koffie
toegankelijke club’
8

9. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
De cultuurtuin Europa-1
- internationaal
internat
Schilders
Edgar Degas
Vincent van Gogh
Egon Schiele
9

10. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
De cultuurtuin Europa-2
- internationaal
Schrijvers – opkomst van het realisme
Gustave Flaubert
George Eliot
Lev Tolstoj
Fjodor Dostojevski
+ 1820-1880
+ 1820-1880
+ 1820-1880
+ 1820-1880
+ 1830-1910
+ 1820-1880
- Madame Bovary
Mad
- Middelmarch
- Oorlog en vrede
-- De broers Karamazov
De
- Frankrijk
- Londen
- Rusland
- Rusland
10

11. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
De cultuurtuin Europa-3
Wenen: seculier joods gekleurd humanisme
(van links naar rechts)
Stefan Zweig
+ 1880-1940
Gustav Mahler
+ 1860-1910
Arnold Schönberg + 1875-1950
Ludwig Wittgenstein + 1890-1950
schrijver
componist
componist
filosoof
11

12. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
De eeuw van de vooruitgang
- internationaal
Vooruitgangsfilosofen
John Stuart Mill
+1
+ 1805-1875
John Stuart Mill
o politiek liberalisme: vrijheid van het individu
o in de traditie van de Verlichting: m.b.v. de rede
 een zo goed mogelijk systeem van samenleven
Auguste Comte
+ 1800-1855
o de sociologie: de wetten die de sociale werkelijkheid doorgronden
o de wet van de vooruitgang als de wet van de drie stadia
 verklaren met bovennatuurlijke krachten (god)
 verklaren met abstracte begrippen (rede, ziel)
 positieve stadium: relaties met andere verschijnselen zoeken
Georg Wilhelm Hegel
+ 1770-1830
o ‘Tegenstelling is de bron van alle beweging en vitaliteit.’
 links-hegelianen: omvorming van de maatschappij
 rechts-hegelianen: verzet tegen revolutie, conservatief
12

13. HV-Midden-Holland
De eeuw van de vooruitgang
De wereldtentoonstellingen
EERSTE: 1851 Londen
1873 Wenen
1889 Parijs
Motto: cultuur en industrie
Bezoekers: 6 miljoen
Kunst en opvoeden
7 miljoen (i.p.v. 20 ivm cholera)
100 jaar Franse Revolutie
6 miljoen
Cristal Palace
(afgebrand in 1936)
Rotunde in het Prater
(afgebrand in 1937)
Eifeltoren
13

14. HV-Midden-Holland
De duizelingwekkende jaren 1900-1914
Niet alleen een Belle Epoque -1
Een tijd van onzekerheden
angsten én verwachtingen
Frankrijk
vrees vo de toekomst
or
o 187 de oorlog tegen Duitsland verloren
0:
o Frankrijk raakte achterop t.o.v. Duitsland
óók verwachtingen
ve
o nieuwe technologieën (reusachtige dynamo’s)
Oostenrijk-Hongarije - Wenen
een wereld van schone schijn
o humanistische opleiding voor de bourgeoisie
o tegenover grote armoede en sociale hiërarchie
Freud, Schiele, Kokoschka, Klimt
o opzoek naar nieuwe elementaire principes
 het onzegbare zichtbaar maken
14

15. HV-Midden-Holland
De duizelingwekkende jaren 1900-1914
Niet alleen een Belle Epoque -2
Duitsland
respect voor uniformen, militair gedrag
o 1870: Pruisische generaals verslaan Frankrijk
onde
onderwijs aan het Gymnasium
o respect voor een totale hiërarchie
resp
drill
o drillen: gehoorzaamheid oefenen
Thomas Mann
o poli
politiek: de horizon was de klassieke opvoeding
Inter
Internationale Vredesconferentie Den Haag
1907: geen van alle voor vrede
allen
Burgerlijke moraal
Hegel: de geschiedenis is een dialectische strijd
geschiede
sociaal darwinisme
sociaal darwinisme volgens de natuurwetten
o het sterkere volk legt zijn cultuur op
o oorlog is n
noodzakelijk voor vooruitgang
15

16. HV-Midden-Holland
De duizelingwekkende jaren 1900-1914
Vermaak in Wenen rond 1900
De schone schijn
een groot rijk met veel verschillende etnische volken
o problemen, zowel intern als met andere landen
vasthouden aan ti jden van weleer
o de 'Ringstrasse' (+ 1860)
'Ring
neo-gotisch, neo-barok, neo-renaissance
in het theater de schone schijn van de operette
o romantiek en dubbele moraal
in de Bierstubbe deed iedereen waar hij zin in had
o problemen vergeten en het er goed van te nemen
het Prater: 24 uur amusement
o vanaf 1866: 6 km2 park
o 1873 – Wereld Tentoonstelling
Reu
o 1897 – Reuzenrad
16

17. HV-Midden-Holland
Stefan Zweig
1891-1942
De wereld van gisteren
- postuum 1944
Herinneringen van een Europeaan
geschreven om gelezen te worden na z
geschreven om gelezen te worden na zijn dood
o gericht op de toekomstige generati
o gericht op de toekomstige generaties
na de nationaalsocialistische nacht
een weemoedige waarschuwing
o wie had aan het einde van 'de gouden
o wie had aan het einde van 'de goud eeuw van
de zekerheid' de barbarij kunnen voorspellen
Pleegde samen met zijn vrouw zelfmoord i n Brazilië
De schaaknovelle
Reis naar het verleden
17

18. HV-Midden-Holland
Thomas Mann
(1875-1955)
De Toverberg - 1925
Strijd tussen humanisme en nihilisme
hoofdpersoon Castorp
o verblijft lange tijd een Zwitsers sanatorium
o is hij niet op de vlucht voor het leven?
Bildungsroman
o de innerlijke ontwikkeling van de jonge held
vrijblijvendhei
o overwint de nihilistische vrijblijvendheid of de wijsheid?
kiezen tussen de verschillende stemmen van zijn tijd
o de erotiek van een onweerstaanbaar charmante vrouw
o de genoegens van het leven (o.a. kaartspelen)
o een Italiaanse Verlichtingshumanist
humanistische
o een fanatieke Jezuïet, tegen de humanistisc beschavingsidealen
De ‘queeste’ van Castorp loopt op niets uit
verstrooiing,
o hij laat zich meesleuren in lusteloze verstrooii kaartspel en spiritisme
o de eerste WO maakt hem wakker – hij moet onder de wapenen
18

19. HV-Midden-Holland
Centraal Europees Humanisme
De Eerste Wereldoorlog
Grondige verandering in het Europese zelfbeeld
hoe heeft de barbarij plaats kunnen vinden ?
kun
o een cultuur met hooggestemde humanistische idealen
hooggest
 redelijkheid, vrijheid en gelijkheid
Het humanisme te argeloos?
zijn de aannamen wel juist?
hangen kennis en cultuur wel m moraliteit samen?
met
o twijfel en gevoel van vervreemding
Afscheid van de humanistische vooruitgangsdroom
o
o
o
T.S. Eliot
Franz Kafka
Sigmund Freud
o Thomas Mann
1922: The Waste Land
wanhoop over de neergang westerse cultuur
1925: Het Proces
strijd tegen een ondoorgrondelijk rechtssysteem
1930: Das Unbehagen in der Kultur – cultuur en schuldbesef
1924: De Toverberg
zoektocht naar inz ichten in de kern van het leven
 hoofdpersoon kiest niet !! het leven gebeurt
19

20. HV-Midden-Holland
Thomas Mann
(1875-1955)
Ontwikkeling politieke stellingname -1
Rob Riemen – Nexus Instituut
Thomas Mann 1918: Betrachtung eines Unpolitischen
de Duitse (Weimar) cultuur wordt bedreigd
o inzet: de persoonlijke vorming door Bildung
o vrijheid is primair innerlijke vrijheid
 het gaat om de persoonlijke ethiek
 niet om de sociale instituties
o geluk is géén politiek probleem
 politici geloven in de perfecte maatschappij
 politiek mag ons geen geluk beloven
Rob Riemen
Mann stelt hier cultureel conservatisme gelijk aan politiek conservatisme
o geestelijk erfgoed = bestaande maatschappelijke orde
PdW
contemplatief > < maatschappelijk humanisme
20

21. HV-Midden-Holland
Thomas Mann
(1875-1955)
Ontwikkeling politieke stellingname -2
Rob Riemen – Nexus Instituut
1922: Von Deutscher Republik
steunt wat hij eerder had bestrede de republiek
bestreden:
pu
o oorlog is bloed, verderf en pure slechtheid
o het menselijk bestaan mag niet louter of geestelijk
be
of maatschappelijk zijn
1924: De Toverberg
twijfel,
twijfel, een zoektocht tussen actuele meningen
o blijft deze cultuur wel bestaan ?
bli
Jaren ‘30
ziet een toenemende haat tegen de grote Duitse
d
geesten
o het volk wil een collectieve roes
o geen individuele verantwoordelijkheid
 1933: Let op, Europa !
21

22. HV-Midden-Holland
Thomas Mann
(1875-1955)
Ontwikkeling politieke stellingname -3
1933: Let op, Europa !
Europe
het gaat om het Europese beschavingsideaal
o het cultuurverlies in Europa is ingetreden met de
technologische vernieuwingen
o de Eerste Wereldoorlog heeft het alleen
o de Eerste Werel
bespoedigd en verscherpt
v
“Is het Europese humanisme onmachtig
“Is het Europese humani
tot een strijdbare we
tot een strijdbare wedergeboorte van zijn ideeën,
is het Europese humani
is het Europese humanisme niet meer in staat zich de
eigen ziel strijdlustig en
eigen ziel strijdlustig en met frisse kracht bewust te
maken,
o dan zal het te gronde gaan,
o dan zal er een Eur
o dan zal er een Europa komen dat zijn naam
alleen nog om puur historische redenen zal
dragen.”
22

23. HV-Midden-Holland
Thomas Mann
(1875-1955)
Ontwikkeling politieke stellingname -4
1950: Mijn tijd
beseft het einde van het burgerlijk humanisme
e
er is een nieuw humanisme nodig
o ontvankelijk voor de adel van de geest
ontvankeli
Ontvlucht zijn land voor de 2e keer
roept Amerika en Rusland op tot vrede
o beschuldigd van sympathie voor het communisme
sym
kunst kan de menselijke zi el bevrijden van angst en haat
o kan de mens helpen
o kan de mens helpen op zijn levensreis
o kan een troost zijn,
o kan een troost zijn, deelt onze vragen en gevoelens
o kan geen reddende
o kan geen reddende waarheid bieden
Deze tijd: GERECHTIGHEID
de liberale democratie van de burgerlijke revolutie
moet een sociale democratie worden
23

24. HV-Midden-Holland
Bas Heijne
(geb. 1960)
Militant humanisme
Socrateslezing 2011
Humanisten maken zich zorgen
1. religieus fundamentalisme en populistisch nationalisme komen terug
p
2. geen streven naar beschaafde vorm ing, maar naar consumentisme
de filosofen van de Verlichting dachten dat de godsdienst in het niets zou oplossen
Ve
o irrationele systemen en verlangens (God en de Groep) horen bij de mens
abstracte idealen le
leggen het af
o het humanisme van universele broederschap
o staat tegenover het lokale: de groep, de eigenheid, het ras, de club
Militant humanisme
niet: een verheven pleidooi voor broederschap, democratie en universele gelijkheid
o ook niet: de wereld willen veranderen
wel: in de lokale context niet lijdzaam toezien bij intolerantie en onderdrukking
o een morele discussie aangaan op de plek waar het speelt
24

25. HV-Midden-Holland
De rode draad
Optimisme > < pessimisme
Het 18e eeuwse Verlichtingsdenken
o oordelen baseren op wetenschappelijke bevindingen
wetenschapp
> < op religieuze aannamen
Het 19e eeuwse vooruitgangsgeloof
evoluti
o theorieën over evolutionaire stadia in de maatschappelijke ontwikkeling
> < fin de siècle gev
gevoel
Het nihilisme rond 1950
staat tot barbarij – nu, net als vroeger
o de mensheid is in s
Boodschap van dit venster
vens
optimisme: er is ontwikkeling in de humaniteit in de wereld
ontwikk
moei
zie de moeizaam bevochten emancipatie van grote groepen mensen
pessimisme: emancipatie wordt voortdurend bedreigd
de barbarij in de wereld is van alle tijden
25

26. HV-Midden-Holland
Afsluiting
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
Centraal Europees Humanisme Optimisme – hoop – vertrouwen
- van rond 1900
Philipp Blom
Stefan Zweig
Thomas Mann
Bas Heijne
toenemende welvaart en democratisering
De duizelingwekkende jaren 1900
angst en verwachtingen
Internationale cultuur
koffiehuizencultuur: redelijkheid, vrijheid, gelijkheid
Pleitbezorger van humaniteit
van burgerlijk humanisme – liberale democratie
naar militant humanisme – sociale democratie
Militant humanisme
niet lijdzaam toezien bij intolerantie en onderdrukking
Een vrijwillige bijdrage van 2 euro
stellen we zeer opprijs
pdw/jan. 2014
26