Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүйгээр боловсруулах үйлдвэрт тушаахын тулд түүхий арьс ширэнд хийгдэх нэмэгдэл боловсруулалтыгЧАНАР ХАМГААЛАХ АНХАН ШАТНЫ АЖИЛЛАГАА гэнэ.

1. Арьс ширэн материалын
үйлдвэрлэл

2. Арьс ширэн түүхий эдийн чанарын
хамгаалалт
• Арьс ширний анхны чанарыг бууруулахгүй-гээр боловсруулах
үйлдвэрт тушаахын тулд түүхий арьс ширэнд хийгдэх нэмэгдэл бо-
ловсруулалтыг чанар хамгаалах анхан шат- ны ажиллагаа гэнэ.
• Чанар хамгаалах ажиллагаанд арьс ширийг нидэрч
цэвэрлэх,хатаах,хөлдөөх,давслах а-жиллагаанууд орно.

3. Түүхий эдийн чанар хамгаалах
• Арьс ширэнд наалдсан цус,мөс,цас,өөх мах хэвийн хэмжээнээс
хэтэрсэн ус чийгийг цэ-вэрлэх ажиллагааг нидэрлэгээ гэнэ.
• Үүнийг хатаах,хөлдөөх,давслахын өмнө хий- нэ.
• Арьсыг зохих түвшинд хийгээгүйгээс,арьсны цэвэр жинг тогтооход
бэрхшээл учруулах,бү-тээгдэхүүний чанарын хамгаалалтын ажил-
лагаанд хортой нөлөө үзүүлнэ.

4. Хөлдөөх
• Нойтон арьсыг ялзарч гэмтэхээс хамгаала-хын тулд байгалийн
хүйтэнг ашиглан хийх арга ажиллагааг хөлдөөлт гэнэ.
• Хөлдөөхдөө нойтон арьсыг гадаа арьс ши-рийг тус бүрд нь
стандартын тодорхой хэл-бэр дүрсэд оруулна.
• Хөлдөөх хугацаа 6-24 цагийн хооронд бай-на.

5. Хатаах
• Нойтон арьс ширийг байгалийн мөн дулаал-гатай байрны
дулааныг ашиглан ялзарч гэм-тэхээс хамгаалахыг хатаалт гэнэ.
• Арьсыг нарны шууд тусгалаас хамгаалсан тусгай саравчинд эсвэл
түр зуур сүүдэрлэгд-сэн байранд хатаана.
• Хатаах хугацаа дулааны улиралд 36-72 цаг
• Хатаасны дараа нойтон арьсны талбай 10% хүндийн жин 60%
багасна.Чийг 8-12% болно

6. Давслах
• Хоолны давсны үйлчилгээгээр нойтон арь-санд явагдаж болох
уургийн бодисуудын задралтын явцыг түр саатуулан түүний анх-
ны чанарыг хамгаалахын тулд хийгдэж буй нэмэгдэл ажиллагааг
давсалгаа гэнэ.
• Давслах олон арга байдаг,Үүнд:Нойтон дав-салгаа,гандаж
давслах,давсалж хатаах,хү-чил давсны холимгоор давслах.

7. Нойтон давсалгаа
• Нойтон арьсыг зориулалтын вандан дээр хөрсийг нь дээш
харуулан дэлгэж үүрмэг давс цацна.
• Нэг нэхийд түүний жингийн 35-40%-тай тэн-цэх давс орно.
• Давслах хугацаа 5 хоног,байрны температур 15С.Гүйцэд
давслагдсан нэхийн хөрс цайж 46-48% чийгтэй болно.

8. Гандах давсалгаа
• Нойтон нэхийг хоолны давсны ханасан уус-малд дүрж давслах
арга юм.
• Давсалгаанд уусмалын концентрац,темпе-ратур,шингэний
коэффициент,механик хө-дөлгөөн нөлөөлнө.
• Хоолны давсны ханасан уусмал нь 100л ус, 35кг давс,75г цахиур

9. • Нэгж жинтэй нэхийд ноогдох уусмалын хэм-жээг шингэний
коэффициент гэнэ.
• ШК=3 байх нь хамгийн тохиромжтой
• Гандах хугацаа 12 цаг,уусмалын температур 15С байна.

10. Давсалж хатаах
• Нэхийг нойтон давсалгааны аргаар чанарын хамгаалалт хийж
дараа нь хатаана.
• Давсны орц түүхий эдийн жингийн 20%, давслах хугацаа гурав
хоног.
• Хатаасны дараа арьсны жин 50%,чийгийн хэмжээ 18-20%,хөрсөнд
шингэсэн давсны хэмжээ 17-19% тус тус болно.

11. Хүчил давсны холимгоор давслах
• Үслэг түүхий эдийн чанарыг хамгаална.
• Түүхий эдийн жингийн 40%-тай тэнцэх хо-лимгийг хоолны давс
85%,хөнгөн цагаан калийн цөр 7,5%,хлорт аммони 7,5% орно.
• Холимгийг 2-3см зузаан цацаж нэг вандан дээр 100 орчим арьсыг
давхарлан давслах бөгөөд давслах хугацаа 5-7 хоног
• Нэхийний чийг 38-42%,хөрсөнд шингэсэн давсны хэмжээ 17-
18%,усан хандны рН=4.

12. Арьс ширний үйлдвэрлэл
• Арьс ширэн түүхий эд боловсруулах үйлд-вэрлэлийн технологи
ажиллагааг:
1.Идээлгэнд бэлтгэх
2.Идээлэх
3.Өнгө янзлах

13. Идээлгэнд бэлтгэх
• Энэ ажиллагааны зорилго нь арьсны дерма давхаргыг бусад
давхаргаас салгаж,идээлэх процесст бэлтгэхэд чиглэгдэнэ.
• Идээлгэнд бэлтгэх ажлыг зөв хийснээр идээ арьсанд зөв жигд
тархаж чанар сайтай бү-тээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг
бүрдүүл-нэ.

14. • Бэлтгэх ажиллагааны гол дамжлагуудад: Дэвтээх,угаах,суларсан
үсийг авах,шохой-дох,шохой арилгах,зөөлрүүлэх,нэвчлэх,тос
авах,хуваах дамжлагууд орно.
• Бэлтгэл ажиллагаанд:Баркас,ган,барабан,
шнёкийн аппарат зэрэг тоног төхөөрөмж хэрэглэгдэнэ.

15. Дэвтээх
• Дэвтээлгийн зорилго бол түүхий эдийн ча-нарын хамгаалалтын
үед алдагдсан чийг авахуулж анхны нойтон байдалд оруулан,
хатсан уусамтгай уургийг зайлуулж,хөрсний ширхэгт бүтцийг
сийрэгжүүлнэ.
• Чанарын хамгаалалт хийсэн аргыг харгал-зан гадаргуугийн
идэвхжүүлэгч бодис сон-гон,тохирсон технологиор явуулна.

16. • Дэвтээх хугацаа түүхий эдийн төрөл,усны халуун,хүйтэн,дэвтээгч
бодисын хэмжээ,ме-ханик үйлчлэл,чанар хамгаалсан аргаас ха-
маарч нойтноор давсалсан арьсанд 12-24 цаг,хатаасан арьсанд
24-48цаг байна.
• Дэвтээлгийн усны халуун 18-20С байна.
• Баркасын сэлүүр,барабаны эргэх хөдөлгөөн дэвтээх ажиллагааг
идэвхжүүлж хурдасгана.

17. • Гадаргуугийн идэвхжүүлэгч,дэвтээлгийг түр-гэтгэгч бодисуудад
үхрийн арьсанд сульфит натри,хонь,ямааны арьсанд цахиурт
фторт натри хэрэглэнэ.
• Дэвтээсний дараа арьс 70-80%-ийн чийгтэй болно.

18. Үс сулруулах ажиллагаа
• Арьс ширэн түүхий эдийн үс ноосыг авах зо-рилгоор үс сулруулах
ажиллагааг хийдэг.
• Үс сулруулна гэдэг нь дерма давхаргаас эпи-дермисийг салгана
гэсэн үг.
• Үс сулруулах ажиллагааг:
1.Түрхэх арга
2.Ферментийн үйлчлэлээр
3.Шохойдлогоор

19. Түрхэх арга
• Энд хүхэрт натрийн зуурмагийг шохойтой хольж шар махан талд
нь түрхэнэ.
• Түрхлэгийн үйлчлэлээр үсний булцууны уур-гууд задарч үс
сулран,шохой өнгөн ба, бор давхаргын заагт оршдог мукоидуудыг
уус-гана.
• Түрхлэг түрхсэн арьсаа голоор нь нугалан 30-35см өндөр
давхарлан хурааж 16цаг байлгахад үс бүрэн суларна.

20. • Арьсны шар махан талаас шүршсэний дараа камерт 45-60мин
хэвтүүлэн байлгахад арьсны үс бүрэн суларна.
• Дараа нь үс авах машинд шилжүүлнэ.
• Шүршигч 50 сек зайтайгаар 2 удаа шүршилт хийх ба ажиллагааг
идэвхжүүлэхийн тулд ка-мерийн температурыг 35-40С,харьцангуй
чий-гийг 70-75% тогтмол байлгана.
• Энэ агрегат үс сулруулах хугацааг 5-7 дахин ба-гасгана

21. Ферментийн үйлчлэлээр үс сулруулах
• Энэ ажиллагаа нь арьсыг урьдчилан сульфи-тээр боловсруулах ба
ферментийн нэвчил-тийг түргэсгэж,нүцгэн арьсны нэвчүүлэх чад
варыг дээшлүүлсний дараа ферментийн уусмалд 16 цаг байлгаж
үсийг сулруулна.
• Фермент хэрэглэсэн ноосыг бүрэн ашиглах боломжтой.Хонины
арьсны үс сулруулна

22. Шохойдлого
• Энэ дамжлага үсэн бүрхүүлийг салгахаас гадна,дермийн бүтцийг
өөрчилж бэлэн бү-тээгдэхүүнд шаардагдах шинж чанарыг бий
болгоно.
• Шохойн уусмал коллагены ширхэглэгүү-дийн хоорондох
уургуудыг уусгаж,дермийг хөөлгөнө.Шохойн хөөлт хуваах арьсанд
их ач холбогдолтой.

23. Шохойдлого
• Шохойдлогын үед уусмалын температур,ху-гацаа,механик
үйлчлэлүүд нөлөөлнө.
• Температур дермийн хөөлтийн хэмжээ, кол-лагены задрал,бэлэн
бүтээгдэхүүний чанарт нөлөөлнө.Температур 20-25С байна.
• Хугацаа улны ширэнд 72-96 цаг,хромонд 10-20 цаг
• Шохойдлого буруу хийвэл хөндийрөх,ним-гэрч сийрэгжих,өнгө
татах гэмтлүүд үүснэ.

24. Шохой арилгах
• Шохойдлогын үед хөрсний уургууд шохой-той химийн нэгдэлд
орж уурагт кальцийн давс үүсгэнэ.
• Нүцгэн арьсанд бий болсон кальцийн дав-сыг арилгах,шохойн
шүлтийг саармагжуулах зорилгоор шохойн арилгалт хийнэ.
• Шохойг арилгахад хүхэр хүчлийн аммонийн давс хэрэглэнэ.

25. • Шохой арилгах хугацаа түүхий эдийн төр-лөөс хамаарч 30мин-
6цаг,температур нь 25-30С.
• Шохой арилсныг хөрсөнд зүсэлт хийж,фе-нолфталейн дусааж
шалгахад улаан ягаан өнгө үүсгэхгүй бол арилсанд тооцно.
• Шохой гүйцэд арилсан арьс уян зөөлөн,ху-руугаар дарахад
хурууны ором нь арилах-гүй байдаг.

26. Зөөлрүүлэх
• Зөөлрүүлэхэд фермент хэрэглэнэ.Энэ нь хөрсний үлдэгдэл өөх
тосыг эмульслэж,хөрс сийрэгжүүлнэ.
• Зөөлрүүлэгчээр амьтан ургамал,бичил бие-тэн,мөөгөнцрийн
гаралтай технологийн зо-риулалтаар хэрэглэгддэг фермент юм.
• Зөөлрүүлгийн температур 32-38С
• Горим зөрчвөл уян биш хөрстэй барзгар бу-даг харагдана.

27. Нэвчилгээ
• Арьсыг хүчиллэгжүүлж,идээлэхэд бэлтгэх, хөрсийг
чийгүйжүүлэх,ширхэгт бүтцийг хэл-бэржүүлэн тогтоох зорилгоор
хүчил,давсны уусмалд боловсруулахыг нэвчилгээ гэнэ.
• Нэвчилгээг 18-20С-т,хугацаа нь 30мин-2цаг
• Нэвчлэгчээр хүхэр хүчлийн аммоны давс, хоолны давс хэрэглэнэ.
• Нэвчлэх уусмалын хагасыг асгаад үлдсэн дээр хромын уусмал
нэмж идээлгийг хийнэ.

28. Тос авах
• Хонины арьс,гахайн шир зэрэг тослог ихтэй түүхий эдийн
тослогийг багасгах зорилгоор уг ажиллагаа хийгдэнэ.
• Өөх,тосны бодисууд арьсны талбайн байр зүйн хэсгүүдэд
харилцан адилгүй хэмжээ-гээр агуулагдана.

29. • Тос авах хэд хэдэн арга байдаг.
1.Механик арга:Хусах,халимлах
2.Химийн арга:Органик уусгагчаар
• Хонь,гахайн тос авалтыг нэвчлэх ажиллагаа- тай хамт хийнэ.
• Түүхий эдийн тос их байвал зөөлрүүлсний дараа дахин тос
авалтыг хийдэг.
• Гарсан тосоор цавуу хийхэд ашиглана.

30. Хуваах
• Хуваах ажиллагааг хүнд жингийн ширний зузаан стандартад
заагдсан хэмжээнээс и-лүү байгаа нөхцөлд хийдэг.
• Бодын ширийг гутлын ширний зориулал-таар боловсруулахдаа
зохих зузаантай хөн-гөн хэсэг ба хуулдас болгон хуваана.
• Хуулдсыг гутлын дотор,илэг болгохоос гад-на хиймэл өнгө тавьж
боловсруулна.

31. • Хуулдсыг бүтээгдэхүүн болгон ашиглах нь түүхий эдийн хаягдлыг
багасгах,бүтээгдэ-хүүний нэр төрлийг олшруулах,үйлдвэрлэ-лийн
эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх асар их ач холбогдолтой юм.
• Чанар муутай,жижиг талбайтай хуулдсаар цавуу хийж ашиглана.