ป่าสาคูลดภาวะโลดร้อน

1. มหัศจรรย์
ป่าสาคู
หนังสืออ่านเพิ่มเติม
กันทิมา จารุมา
โรงเรียนสวัสดิ์รัตนาภิมุข
สำ�นักงานเขตพื้นที่การศึกษามัธยมศึกษา เขต 13

2. มหัศจรรย์ป่าสาคู
108
ป่าสาคูกับภาวะโลกร้อน
ภาวะโลกร้อน (Global Warming) หรือ ภาวะภูมิอากาศเปลี่ยนแปลง
(Climate Change) คือการที่อุณหภูมิเฉลี่ยของโลกเพิ่มขึ้น จากผลของภาวะเรือนกระจก
หรือที่เรารู้จักกันดีในชื่อว่า Greenhouse Effect จัดเป็นภัยคุกคามจากธรรมชาติซึ่ง
ครอบคลุมไปทั่วโลก แต่ละประเทศจะได้รับผลกระทบมากบ้างน้อยบ้างแตกต่างกันไป
ก๊าซเรือนกระจก เช่น ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ ก๊าซมีเทนจะกักเก็บความร้อนบาง
ส่วนไว้ในโลกไม่ให้สะท้อนกลับสู่บรรยากาศทั้งหมด การเผาไหม้ของเชื้อเพลิง การทำ�
อุตสาหกรรมส่งผลให้เกิดก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์สูงขึ้นมาก จึงกักเก็บความร้อนไว้มาก
จนเกิดเป็นภาวะโลกร้อน
ดังนั้น สาคูพืชหลักทางภาคใต้ใช้ประโยชน์ตั้งแต่รากจนถึงปลายยอดและ
ช่วยอนุรักษ์ดิน น้ำ�สภาพแวดล้อมรวมทั้ง สร้างแป้งได้ปริมาณมากกว่าข้าวในพื้นที่ต่อไร่
ด้วยการสังเคราะห์ด้วยแสง จึงน่าจะเป็นทางเลือกอีกประเด็นหนึ่ง ที่น่าสนใจในการส่ง
เสริมปลูกเพื่อลดภาวะโลกร้อน
แสดงภาพโลกของเรา
ที่มา : อินเตอร์เน็ต

3. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
109
แสดงภาพ กองขยะเป็นที่มาของก๊าซมีเทน
แสดงภาพ ขยะในแม่น้ำ� ประเทศอินโดนีเซีย
แสดงภาพ กองขยะที่ประเทศเซเนกัล
ที่มา http://blog.eduzones.com/bluesky/24966
ภาวะโลกร้อน ซึ่งมีต้นเหตุจากการที่มนุษย์ได้เพิ่มปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์
จากการเผาไหม้เชื้อเพลิงต่างๆ, การขนส่ง และการผลิตในโรงงานอุตสาหกรรม นอกจาก
นั้นมนุษย์ยังได้เพิ่มก๊าซ กลุ่มไนตรัส-ออกไซด์ (N2
O) และคลอโรฟลูออโรคาร์บอน (CFCS
)
เข้าไปอีกด้วยพร้อมๆ กับการที่เราตัดไม้ และทำ�ลายป่า จำ�นวนมหาศาลเพื่อสร้างสิ่ง
อำ�นวยความสะดวกให้แก่มนุษย์ทำ�ให้กลไกในการดึงเอาก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ออก
ไปจากระบบบรรยากาศ ถูกลดทอนประสิทธิภาพลง และในที่สุดสิ่งต่างๆ ที่เราได้กระทำ�
ต่อโลกได้หวนกลับมาสู่เราในลักษณะของภาวะโลกร้อนนำ�ไปสู่การเปลี่ยนแปลงของ
ปริมาณฝน ระดับน้ำ�ทะเล และมีผลกระทบอย่างกว้างขวางต่อพืช สัตว์ และมนุษย์

4. มหัศจรรย์ป่าสาคู
110 110
“ปรากฏการณ์เรือนกระจก” (Greenhouse Effect) คือปรากฏการณ์ที่โลกมีอุณหภูมิสูงขึ้น
เนื่องจากพลังงานแสงอาทิตย์ ในช่วงความยาวคลื่นอินฟราเรดที่สะท้อนกลับถูกดูดกลืนโดย
โมเลกุลของไอน้ำ� คาร์บอนไดออกไซด์ (CO2
) มีเทน (CH4
) และ CFCs ไนตรัสออกไซด์
(N2
O) ในบรรยากาศทำ�ให้โมเลกุลเหล่านี้ มีพลังงานสูงขึ้นมีการถ่ายเทพลังงานซึ่งกันและ
กันทำ�ให้อุณหภูมิในชั้นบรรยากาศสูงขึ้น
การถ่ายเทพลังงานและความยาวคลื่นของโมเลกุลเหล่านี้ต่อๆกันไปในบรรยากาศ
ทำ�ให้โมเลกุลเกิดการสั่น การเคลื่อนไหวตลอดเวลา และมาชนถูกผิวหนังของเรา ทำ�ให้เรา
รู้สึกร้อน ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์(CO2
)เป็นก๊าซที่สะสมพลังงานความร้อนในบรรยากาศ
โลกไว้มากที่สุดและมีผลทำ�ให้ อุณหภูมิของโลกสูงขึ้นมากที่สุดในบรรดาก๊าซเรือนกระจก
ชนิดอื่นๆ
(ภาพบน) ภาพถ่ายปริมาณน้ำ�แข็งบริเวณอาร์กติกเซอร์เคิล โดยดาวเทียมเทอราเมื่อปี ค.ศ. 1979
(ภาพล่าง) ภาพถ่ายปริมาณน้ำ�แข็งบริเวณอาร์กติกเซอร์เคิล โดยดาวเทียมเทอราเมื่อปี ค.ศ. 2003
ที่มา : http://www.artsmen.net/content/show.php?Category=warmingboard&No=4199

5. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
111111
CO2
ส่วนมากเกิดจากการกระทำ�ของมนุษย์ เช่น
- การเผาไหม้เชื้อเพลิง
- การผลิตซีเมนต์
- การเผาไม้ทำ�ลายป่า
ก๊าซที่ก่อให้เกิดปรากฏการณ์เรือนกระจก
• คาร์บอนไดออกไซด์ (CO2
) เกิดจากการเผาไหม้ต่าง ๆ
• มีเทน (CH4
) ซึ่งส่วนใหญ่เกิดจากการสลายตัวของอินทรียวัตถุ เช่น ขยะ
มูลฝอยที่ย่อยสลายได้ ของเสีย อุจจาระ
• CFCs เป็นสารประกอบสำ�หรับทำ�ความเย็น พบในเครื่องทำ�ความเย็น
ต่างๆ เป็นสิ่งที่อยู่ร่วมกับฟรีออน และยังพบได้ในสเปรย์ต่าง ๆ อีกด้วย
• Nitrous Oxide (N2
O) เป็นก๊าซมีพิษที่เกิดจากเครื่องยนต์ การเผาถ่านหิน
และใช้ประกอบในรถยนต์เพื่อเพิ่มกำ�ลังเครื่องยนต์
ก๊าซเหล่านี้เช่น CFCs จะทำ�ปฏิกิริยากับรังสีอัลตราไวโอเลต และแตกตัวออก
เป็นโมเลกุลคลอลีนและโมเลกุลต่างๆอีกหลายชนิด ซึ่งโมเลกุลเหล่านี้จะเป็นตัวทำ�ลาย
โมเลกุลของออกซิเจนชนิดพิเศษหรือO3
บนชั้นบรรยากาศโอโซนทำ�ให้รังสีอัลตราไวโอเลต
และอินฟาเรดส่องผ่าน ลงมายังพื้นโลกมากขึ้น ในขณะเดียวกันก๊าซเหล่านี้ก็กันรังสีไม่ให้
ออกไปจากบรรยากาศโลก ด้วยรังสีเหล่านี้เป็นพลังงานพวกมันจึงทำ�ให้โลกร้อนขึ้นได้แก่
• ก๊าซไฮโดรฟลูโรคาร์บอน HFCS
)
• ก๊าซเปอร์ฟลูโรคาร์บอน (CFCs)
• ก๊าซซัลเฟอร์เฮกซ่าฟลูโอโรด์ (SF6
)
ก๊าซเหล่านี้สมควรที่จะต้องลดการปล่อยออกมา ซึ่งผู้ที่จะลดการปล่อยก๊าซเหล่านี้
ได้ก็คือ มนุษย์ทุกคน
สมาคมวิทยาศาสตร์แห่งชาติของสหรัฐฯ ได้สรุปแจ้งผลการทบทวนรายงานทาง
วิทยาศาสตร์ภูมิอากาศต่อรัฐสภาว่า “อุณหภูมิของโลกเมื่อปี 2549 ได้อุ่นขึ้นอย่างไม่เคย
ปรากฏมาก่อนในรอบระยะเวลาไม่ต่ำ�กว่า 400 ปีและอาจจะนานเป็นเวลาหลายพันปีก็ได้
อันเป็นผลมาจากฝีมือของมนุษย์เป็นส่วนใหญ่อุณหภูมิเฉลี่ยที่ผิวพื้นโลกในซีกโลกเหนือ
สูงขึ้นอีกประมาณ 0.5 องศาเซลเซียส”

6. มหัศจรรย์ป่าสาคู
112 112
ดังนั้น กรมส่งเสริมคุณภาพสิ่งแวดล้อม กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและ
สิ่งแวดล้อม จึงได้จัดทำ�คู่มือ 80 วิธีหยุดโลกร้อน เพื่อแจกจ่ายให้กับประชาชนทั่วไป เนื่อง
ในวันสิ่งแวดล้อมโลก ประจำ�ปี 2550 ไว้
ดังตัวอย่าง
· ลดการเผาป่าหญ้า ไม้ริมทุ่ง และต้นไม้ชายป่า เพื่อกำ�จัดวัชพืชและเปิดพื้นที่
ทำ�การเกษตรเพราะเป็นการปล่อยคาร์บอนไดออกไซด์ออกสู่บรรยากาศ
จำ�นวนมากนอกจากนั้นการตัดและเผาทำ�ลายป่ายังเป็นการทำ�ลายแหล่งกักเก็บ
ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ที่สำ�คัญ
· ปลูกพืชผักให้หลากหลายและปลูกตามฤดูกาลในท้องถิ่น เป็นการลดการปลูก
พืชผักนอกฤดูกาลที่ต้องใช้พลังงานเพื่อถนอมอาหาร และผ่านกระบวนการบรรจุ
เป็นอาหารกระป๋อง
· รวมกลุ่มสร้างตลาดผู้บริโภค-ผู้ผลิตโดยตรงในท้องถิ่น เพื่อลดกระบวนการขนส่ง
ผ่านพ่อค้าคนกลาง ที่ต้องใช้พลังงานและน้ำ�มันในการคมนาคมขนส่งพืชผักผล
ไม้ไปยังตลาด
· ลดการใช้สารเคมีในการเกษตรนอกจากจะเป็นการลดปัญหาการปลดปล่อย
ไนตรัสออกไซด์สู่บรรยากาศโลกแล้วในระยะยาวยังเป็นการลดต้นทุนการผลิต
และทำ�ให้คุณภาพชีวิตของเกษตรกรดีขึ้นโปรดปรึกษาและเรียนรู้จากกลุ่ม
เกษตรกรทางเลือกที่มีอยู่เป็นจำ�นวนมากในประเทศไทยและอื่นๆ อีกมากมาย
หลายประเด็น ฯลฯ
· หรือ กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่าและพันธุ์พืช กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและ
สิ่งแวดล้อม จัดทำ�โปสเตอร์ ในประเด็น “ โลกร้อน....บรรเทาได้ด้วยมือเรา ” มา
ช่วยกันเพิ่มพื้นที่สีเขียว เพื่อปรับสมดุลธรรมชาติ ดังรายละเอียด ดังนี้
· ภาวะโลกร้อน ก๊าซเรือนกระจกที่มีอยู่ในชั้นบรรยากาศของโลกธรรมชาติ เปรียบ

7. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
113113
เสมือนกระจกที่ปกคลุมผิวโลก ประกอบด้วยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ มีเทน และ
ไนตรัสออกไซด์ช่วยดูดกลืนความร้อนจากดวงอาทิตย์ทำ�ให้เกิดภาวะสมดุลทาง
อุณหภูมิ ทำ�ให้โลกอบอุ่นเหมาะสมต่อสิ่งมีชีวิต ปริมาณก๊าซเรือนกระจกที่เพิ่ม
มากขึ้นจากกิจกรรมต่างๆของมนุษย์ เช่น การนำ�เชื้อเพลิงฟอสซิลที่เกิดจากการ
ทับถมของซากพืชซากสัตว์มาใช้อย่างมหาศาล การลดลงของป่าไม้ การผลิตทาง
อุตสาหกรรม การเพิ่มขึ้นของประชากรและปริมาณของเสียต่างๆที่เพิ่มมากขึ้น
ทำ�ให้โลกดูดกลืนความร้อนไว้มากขึ้นโลกจึงปรับตัวจนส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลง
สภาพภูมิอากาศ ที่รุนแรงขึ้น อุณหภูมิสูงขึ้น วัฏจักรของน้ำ� เปลี่ยนแปลงรวดเร็ว
และทำ�ให้ระบบนิเวศเปลี่ยนแปลงไป ส่งผลกระทบต่อทุกชีวิตบนโลกใบนี้
· โลกจะเย็นลงได้อย่างไร การบรรเทาปัญหาโลกร้อน ต้องช่วยกันลดปริมาณก๊าซ
เรือนกระจกให้ลดลงจนเข้าสู่ภาวะสมดุล ด้วยการลดการใช้พลังงานเชื้อเพลิง
ฟอสซิลที่ปลดปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์สู่บรรยากาศ ลดการใช้พลังงาน
ไฟฟ้า ลดปริมาณขยะ และดำ�เนินชีวิตตามหลักพอเพียง
· สิ่งสำ�คัญในการรักษาสมดุลธรรมชาติ คือ การเพิ่มพื้นที่สีเขียว หรือ การปลูก
ต้นไม้เพื่อเพิ่มแหล่งเก็บกักก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ให้มากที่สุด นอกจากนั้น
พื้นที่ป่าไม้ช่วยรักษาสมดุลวัฏจักรของน้ำ� และการปลูกต้นไม้ยังช่วยปรับสภาพ
แวดล้อมให้มีความร่มรื่นและสวยงาม เป็นแหล่งอาศัยของสัตว์นานาชนิดด้วย
· ต้นไม้ช่วยเรื่องลดโลกร้อนได้อย่างไร พื้นที่ ที่มีต้นไม้ใหญ่หนาแน่น 1 ไร่ ดูด
ซับก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ได้ 150 กิโลกรัม/ชั่วโมงและคายก๊าซออกซิเจน
100 กิโลกรัม/ชั่วโมง
ดังนั้น การศึกษาขยายพันธุ์เพิ่มประชากรต้นสาคูและขยายพื้นที่ปลูกสาคู
เพื่อช่วยลดภาวะโลกร้อนจัดเป็นประเด็นที่น่าสน ด้วยสาคูเก็บสะสมสารอาหาร
ประเภทคาร์โบไฮเดรตที่ได้จากการสังเคราะห์ด้วยแสง (Photosynthesis) ไว้ใน
รูปของแป้งในส่วนที่เป็นไส้ของลำ�ต้น ปริมาณแป้งสาคู 1 ต้นประมาณ 150 -
500 กิโลกรัม
ดัง สมการการสังเคราะห์ด้วยแสง คือ

8. มหัศจรรย์ป่าสาคู
114
พลังงานแสง
6CO2
+ 12 H 2
O C 6
H 12
O6
+ 6H 2
O + 6O 2
คลอโรฟิลล์
แสดงภาพ พืชสร้างอาหารด้วยกระบวนการสังเคราะห์ด้วยแสง
(ข้อมูลจากอินเทอร์เน็ต)
จากสมการการสังเคราะห์ด้วยแสงต้นสาคู สามารถตรึงก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์
CO2
จำ�นวน 6 โมเลกุล รวมกับน้ำ� 12 โมเลกุล จะได้น้ำ�ตาลกลูโคส (C6
H12
O6
) จำ�นวน
1 โมเลกุล
หากสาคู 1 ต้นสร้างแป้งได้ 100 - 500 กิโลกรัม นั่นย่อมหมายถึง ต้นสาคูจะต้องใช้
ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ ผลิตกลูโคสซึ่งเป็นน้ำ�ตาลโมเลกุลเชิงเดี่ยว (Monosaccharide)
รวมตัวกันเป็นน้ำ�ตาลโมเลกุลเชิงคู่(Disaccharide)และ กว่าที่น้ำ�ตาลโมเลกุลเชิงคู่รวมตัว
เปลี่ยนแปลงไปเป็นคาร์โบไฮเดรตเชิงซ้อน ( Polysaccharide ) คือแป้งทั้งหมด
ย่อมแสดงว่า ต้นสาคูต้องตรึงก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์เป็นจำ�นวนหลายร้อยล้าน
โมเลกุลหรือหลายร้อยกิโลกรัมเช่นกัน
ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคู
ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคู อำ�เภอนาโยง จังหวัดตรัง ประกอบด้วยคณะกรรมการ

9. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
115
เมื่อต้นสาคูให้ผลผลิตแป้งมากกว่าข้าวและมันสำ�ปะหลังดังงานวิจัยที่
ค้นพบย่อมหมายถึงการเพิ่มประชากรต้นสาคูต่อพื้นที่เป็นการช่วยลดปริมาณก๊าซ
คาร์บอนไดออกไซด์เป็นจำ�นวนมหาศาล น่าจะนำ�ไปสู่ข้อสรุปที่ว่าการปลูกต้นสาคูช่วย
ลดภาวะโลกร้อนได้ดีกว่าพืชชนิดอื่นๆเป็นเรื่องที่ควรจะทดลองทำ�วิจัยอย่างเร่งด่วน
นอกจากสาคูจะเป็นพืชที่ใช้ประโยชน์ได้ทุกส่วนแล้วยังเป็นพืชช่วย
อนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมแบบยั่งยืนรวมทั้งช่วยลดปริมาณก๊าซ
คาร์บอนไดออกไซด์ซึ่งหมายถึงการลดภาวะโลกร้อนด้วย แสดงภาพ ระบบนิเวศป่าสาคู
สามารถช่วยลดภาวะโลกร้อน
แสดงภาพ ระบบนิเวศป่าสาคู สามารถช่วยลดภาวะโลกร้อน

10. มหัศจรรย์ป่าสาคู
116
จากหน่วยงานต่างๆ โดยมีวัตถุประสงค์ ดังนี้
- ประการแรก เพื่อส่งเสริมให้ชุมชนเรียนรู้ ตระหนักถึงคุณค่าของป่าสาคู
เพื่อที่จะเกิดการอนุรักษ์ฟื้นฟูและจัดการอย่างยั่งยืน
- ประการที่สอง เพื่อจัดการป่าสาคูให้อุดมสมบูรณ์ มีความหลากหลาย
ทางชีวภาพเป็นแหล่งน้ำ�ธรรมชาติและเกิดความมั่นคงทางอาหารของชุมชน
- ประการที่สาม เพื่อส่งเสริมให้เกิดอาชีพที่เกี่ยวเนื่องกับป่าสาคู
- ประการที่สี่ ส่งเสริมให้เกิดหลักสูตรท้องถิ่นในเรื่อง “สิ่งแวดล้อม”
ในโรงเรียน
- ประการที่ห้า เพื่อให้เกิดองค์กรที่เข้มแข็งมีความสามัคคี ความร่วมมือ
ระหว่างสมาชิก เพื่อปกป้องป่าสาคูและขยายแนวความคิด
ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคูอำ�เภอนาโยง จังหวัดตรัง
ด้วยวัตถุประสงค์ของชมรมอนุรักษ์ป่าสาคูดังกล่าวจากป่าสาคูที่เหลืออยู่น้อยมาก
เมื่อเปรียบเทียบกับในอดีตอันเกิดจากความไม่รู้ และไม่เข้าใจของประชาชน ประกอบกับ
การเน้นการส่งเสริมการปลูกพืชเพื่อส่งออก เช่นยางพารา ปาล์มน้ำ�มัน
ดังนั้นคนไทยทุกคนควรทำ�ความรู้จักพืชสาคูเพื่อการฟื้นฟูให้เป็นพืชทางเลือก
สำ�หรับการบริโภคและช่วยอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืนก่อน
ที่จะสายเกินไป และจากการร่วมมือช่วยกันพัฒนาชุมชนของชมรมอนุรักษ์ป่าสาคู อำ�เภอ
นาโยงทำ�ให้ชนะการประกวดผลงานรางวัลลูกโลกสีเขียวครั้งที่ 9 ประจำ�ปี 2550 ประเภท
ชุมชน
ดังตัวอย่าง
ประเภทชุมชน (ชุมชน ชุมชนเมือง เครือข่ายชุมชน)
ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคูอำ�เภอนาโยง

11. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
117
ฟื้นคืนสายธาร ผูกโยงสายใยชีวิต
โดย สุภาภรณ์ วรพรพรรณ คณะทำ�งานส่วนกลาง
“สาคู”ไม้พื้นถิ่นของพื้นที่ชุ่มน้ำ�ภาคใต้และมีบทบาทในวัฒนธรรมของผู้คนมานาน
เป็นพืชซับน้ำ� รากสาคูที่โค้งเหนือผืนดินก่อให้เกิดทางน้ำ�สายเล็กสายน้อย กลายเป็นแอ่ง
ให้สัตว์น้ำ�ขนาดเล็กได้อุบซ่อนตัว ช่วยชะลอแรงน้ำ�ไม่ให้ไหลเร็วลงสู่ทะเล ทำ�ให้ผู้คนมีน้ำ�
ใช้ตลอดปี แต่เมื่อมีการส่งเสริมเกษตรกรรมแผนใหม่ มีการพัฒนาแหล่งน้ำ� การขุดลอก
คลองและการจัดระบบชลประทาน ก็มีการทำ�ลายป่าสาคู โดยเฉพาะในบริเวณแม่น้ำ�
ปะเหลียน ทำ�ให้เกิดความร่วมมือระหว่างชาวบ้าน 9 ชุมชนในนามของ “ชมรมอนุรักษ์ป่า
สาคูอำ�เภอนาโยง”
หมู่บ้านหลายแห่งในอำ�เภอนาโยงมีชื่อนำ�หน้าว่า “นา” ก็เพราะว่า ในอำ�เภอนาโยง
จังหวัดตรัง มีพื้นที่นาเป็นส่วนมาก และ เป็นนาที่มีความอุดมสมบูรณ์ที่สุดของจังหวัดตรัง
พื้นที่ลุ่มน้ำ�แห่งนี้มีลำ�คลองหลายสายที่เกิดจากเทือกเขาบรรทัดเช่น คลองนางน้อย คลอง
ลำ�ลุง คลองลำ�ชาน เป็นต้น
ในความหลากหลายของพรรณพืชในพื้นที่ชุ่มน้ำ�“สาคู”Sagopalm (Metroxylon
sagus Rottb) ซึ่งเป็นพืชเฉพาะถิ่นในภาคใต้ มีบทบาทสำ�คัญ ในฐานะพืชหลักของพื้นที่ชุ่ม
น้ำ� สาคูขึ้นกระจัดกระจายตามชายฝั่ง คลอง หนอง พรุ มีการกระจายพันธุ์ตามธรรมชาติ
สาคูใช้ประโยชน์ได้ทั้งด้านอาหาร รายได้ ยารักษาโรค และมีบทบาทในวัฒนธรรม มีการใช้
สาคูในพิธีกรรม ในสถาปัตยกรรมท้องถิ่น บ้านสมัยก่อนใช้สาคูมุงหลังคา และใช้เป็นส่วน
ประกอบย่อยอื่นๆ ซึ่งเหมาะสมกับสภาพภูมิอากาศในท้องถิ่น สาคูช่วยรักษาระบบนิเวศ
ด้วยความที่เป็นพืชซับน้ำ� และช่วยอนุรักษ์ดิน
รากสาคูปูดขึ้นมาเหนือดิน กลายเป็นกำ�แพงที่ทำ�ให้เกิดธารน้ำ�เล็กๆ ชาวบ้าน
ได้เคยอาศัยธารน้ำ�ที่แยกสาขาเหล่านี้ในการทำ�นาสาคูที่ขึ้นขนานฝั่งคลองทั้งสองฟาก
ช่วยบังแดดบังลม ทำ�ให้น้ำ�ระเหยช้า ลักษณะรากสาคูที่มีความแน่น แตกหน่อ แตกกอ

12. มหัศจรรย์ป่าสาคู
118
ได้ตลอด ช่วยกั้นทางน้ำ�ไม่ให้ไหลลงทะเลเร็วเกินไป ในภาคใต้ที่มีพื้นที่แคบลำ�น้ำ�มักจะ
มีขนาดสั้น พื้นที่มีความลาดชันสูง ทำ�ให้น้ำ�จากภูเขาไหลลงทะเลอย่างรวดเร็ว สาคูจึง
เป็นเสมือนฝายหรือเขื่อนธรรมชาติช่วยเก็บน้ำ� สมัยก่อนชาวบ้านสร้างระบบชลประทาน
พื้นบ้านเป็นทำ�นบดิน เหมือนดิน หรือคลองไส้ไก่ เพื่อผันน้ำ�จากลำ�คลองขึ้นไปใช้ในการ
ทำ�นา ระบบที่เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นนี้สัมพันธ์กับลักษณะคลองและป่าสาคูที่ขึ้นทั่วไปใน
คลอง การมีต้นสาคูยังเป็นตัวซับน้ำ� จนคนใต้มีคำ�กล่าวว่า “ที่ไหนมีป่าสาคูที่นั่นไม่ขาดน้ำ�”
ป่าสาคูยังเป็นที่ซ่อนตัวของสัตว์น้ำ�หลากหลายพันธุ์ที่มีขนาดไม่ใหญ่มากนัก
“ตัวการ”ทำ�ลายป่าสาคู
นโยบายที่มุ่งเน้นการเติบโตทางเศรษฐกิจด้วยการส่งเสริมเกษตรกรรมแผนใหม่ที่มี
การพัฒนาแหล่งน้ำ�ด้วยวิธีขุดลอกคลองการจัดระบบชลประทาน โดยใช้แผนงานที่เหมือน
กันหมดทั้งประเทศ โดยไม่ได้ให้ความสำ�คัญต่อบริบทของระบบนิเวศพื้นถิ่นเป็นสาเหตุของ
การตัดป่าสาคูหายไปถึงร้อยละ70 (อาจารย์สมนึก โออินทร์-ประธานชมรมอนุรักษ์ป่า
สาคูอำ�เภอนาโยง) คลองธรรมชาติหลายแห่ง กลายเป็นคลองระบายน้ำ� เมื่อถึงหน้าแล้ง
ฤดูแล้งน้ำ�แห้งขอด นายเอิบ จันทร์ฝาก อดีตกำ�นันตำ�บลโคกสะบ้า เปรียบเทียบจนเห็น
ภาพว่า “หน้าแล้ง เอาเสื่อปูบนท้องคลอง นอนได้สบาย” ส่วนน้ำ�ในนา ที่เคยมีเมื่อฝนตก
ชุกในเดือนแปดก็กลับไปไหลลงคลองที่ขุดใหม่ แล้วไหลลงแม่น้ำ�ตรังกับแม่น้ำ�ปะเหลียน
อย่างรวดเร็ว นาส่วนใหญ่จึงต้องเริ่มช้า คือไปเริ่มในช่วงเดือนสิบ บางปีก็ช้ากว่านั้น หรือ
ช้าเกินไปสภาพปัญหาเช่นนี้ทำ�ให้นาหรือแหล่งน้ำ�บางแห่งกลายเป็นดอนน้ำ�แห้งชาวบ้าน
จึงเปลี่ยนมาทำ�สวนยางพารา หรือปลูกพืชเศรษฐกิจอื่น อย่างบ้านทุ่งแก่เจ้ย ตำ�บลนาข้าว
เสีย และบ้านไสขัน ตำ�บลโคกสะบ้า อำ�เภอนาโยง เคยมีพื้นที่ชุ่มน้ำ�ประมาณ 1,300 ไร่ ก็
เปลี่ยนมาเป็นสวนยางพารา สวนปาล์ม และพืชเศรษฐกิจอื่นๆ จำ�นวน 605 ไร่ และมีแนว
โน้มจะสูญเสียพื้นที่ชุ่มน้ำ�อย่างถาวรเพิ่มขึ้นทุกปี
ฟื้นฟูป่าสาคู...ฟื้นฟูชีวิต
ตั้งแต่ช่วงทศวรรษ 2530 เป็นต้นมา ชาวบ้านบางกลุ่มที่ประสบปัญหา การทำ�ลาย
ป่าสาคูเริ่มพูดคุยกัน ในการดำ�รงชีวิตและมีประสบการณ์เคยใช้ประโยชน์จากป่าสาคู

13. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
119
มาก่อนเริ่มคิดถึงคลองแบบเดิม คิดถึงป่าสาคู โดยคิดว่าหากป่าสาคูยังอยู่ พวกเขาคง
ไม่ตกอยู่ในสถานการณ์เช่นนี้ กลุ่มผู้หญิงเป็นกลุ่มแรกที่เริ่มวิตก เพราะต้องรับผิดชอบ
เรื่องการหาอาหาร จึงมีการตั้งกลุ่มข้าวซ้อมมือ และเมื่อมาทำ�กิจกรรมด้วยกัน ก็มีการพูด
ถึงป่าสาคูมากขึ้น และร่วมกันคิดหาวิธีการต่างๆ เพื่อให้คนในชุมชนเห็นคุณค่าของสาคู
นำ�ไปสู่ความเคลื่อนไหวเพื่อฟื้นฟูป่าสาคู โดยสมาคมหยาดฝน เข้ามาทำ�งานเชื่อม
ประสานผู้คนกลุ่มต่างๆ โดยร่วมทำ�งานกับกลุ่มผู้หญิง ชักชวนผู้หญิงจากหมู่บ้านอื่นเข้า
มาร่วมกลุ่มมากขึ้น จนสามารถจัดตั้งกลุ่มผู้หญิงขึ้นเป็นทางการในชื่อ “กลุ่มผู้หญิงป่า
สาคูร่วมใจ” มีกิจกรรมการแปรรูปอาหารและขนมจากแป้งสาคูสามารถขยายเครือข่าย
ไปสู่ผู้ชาย ทำ�ให้เกิด “ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคูอำ�เภอนาโยง” ในเดือนมิถุนายน 2543 นับเป็น
องค์กรหลักของภาคประชาชนที่ผลักดันให้เกิดการเรียนรู้และสร้างกิจกรรมการอนุรักษ์
และฟื้นฟูป่าสาคูอย่างเป็นรูปธรรมกลุ่มคนที่เข้าร่วมชมรมฯ ประกอบด้วยกำ�นัน ผู้ใหญ่บ้าน
สมาชิกองค์การบริหารส่วนตำ�บล ผู้อำ�นวยการโรงเรียนทุกแห่งในเขตพื้นที่ อดีตครู อดีต
กำ�นัน ผู้อาวุโสที่รู้เรื่องป่าสาคู และชาวบ้านทั่วไปที่ให้ความสนใจ รวมแล้วเป็นพื้นที่การ
ดำ�เนินงานของชาวบ้านจาก 9 หมู่บ้าน ในตำ�บลนาข้าวเสีย และตำ�บลโคกสะบ้า ด้วยการ
เชื่อมประสานของสมาคมหยาดฝน
ต่อมา ชมรมฯ ได้เชื่อมโยงกับกลุ่มองค์กรที่เคลื่อนไหวด้านทรัพยากรในจังหวัด
ตรังที่มีบทบาท เช่น กลุ่มอนุรักษ์ป่าต้นน้ำ� กลุ่มอนุรักษ์ป่าชายเลน เครือข่ายการจัดการ
ทรัพยากรชายฝั่งทะเลและเครือข่ายลุ่มน้ำ�ปะเหลียนซึ่งทำ�ให้เกิดการฟื้นฟูป่าสาคูในระดับ
วงกว้าง และส่งเสริมการสร้างผลิตภัณฑ์ป่าสาคูขึ้นอย่างแพร่หลายในพื้นที่ ชมรมอนุรักษ์
ป่าสาคูอำ�เภอนาโยง ได้เริ่มทำ�การศึกษาระบบนิเวศป่าสาคูและภูมิปัญญาท้องถิ่นในการ
จัดการป่าสาคู การใช้ประโยชน์จากป่าสาคูในอดีต โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อส่งเสริมให้เกิด
การเรียนรู้ สร้างความตระหนักถึงคุณค่าป่าสาคู เพื่อเกิดการอนุรักษ์ ฟื้นฟู และการจัดการ
อย่างยั่งยืน ทั้งทางด้านความมั่นคงทางอาหารของชุมชน ความมั่นคงทางด้านอาชีพ การ
ศึกษา และเกิดองค์กรที่เข้มแข็ง เกิดความร่วมมือระหว่างสมาชิก และขยายแนวความคิด
ดังกล่าวสู่สังคมภายนอก
ผังแสดงแนวทางการจัดการเพื่อฟื้นฟูป่าสาคู
“4 ร่วม” สู่ความยั่งยืน

14. มหัศจรรย์ป่าสาคู
120
ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคูอำ�เภอนาโยง ใช้หลักการทำ�งานที่เรียกว่า “4 ร่วม” ได้แก่

15. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
121
ร่วมคิด : การรวมกลุ่มของแกนนำ�ชุมชนพื้นที่ลุ่มน้ำ�จืดป่าสาคู ร่วมเรียนรู้เกี่ยวกับระบบ
นิเวศของป่าสาคู และการจัดการทรัพยากรธรรมชาติของท้องถิ่น จนเกิดแผนงานในการ
จัดการและการใช้ประโยชน์ของทรัพยากร
ร่วมทำ� : จัดทำ�โครงการอนุรักษ์ป่าสาคูปลูกเสริมฟื้นฟูในคลองลำ�ชานช่วงไหลผ่านตำ�บล
นาข้าวเสียและตำ�บลโคกสะบ้า อำ�เภอนาโยง จังหวัดตรัง เกิดกิจกรรมแต่งสางทางน้ำ�
มีการปล่อยปลา และสัตว์น้ำ�จืดแหล่งอนุรักษ์เพาะพันธุ์สัตว์น้ำ� และมีการร่วมกันสำ�รวจ
ข้อมูลด้านความหลากหลายทางชีวภาพของคลองลำ�ชานอีกด้วย
ร่วมรับประโยชน์ : ฟื้นฟูระบบนิเวศป่าสาคูให้มีความอุดมสมบูรณ์ด้วยความหลากหลาย
ทางชีวภาพ และได้เอื้อประโยชน์ให้ชุมชนที่อาศัยอยู่ใกล้ป่าสาคู และบริเวณใกล้เคียง
ร่วมติดตามและประเมินผล : จัดการประชุมแกนนำ�ชุมชนเพื่อพูดคุยถึงแนวทางและ
งานเครือข่ายด้านการจัดการเช่น การประชุมเชิงปฏิบัติการการจัดการและการใช้
ประโยชน์ป่าสาคูอย่างยั่งยืน ประชุมเครือข่ายผู้หญิงเพื่อการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ
อย่างยั่งยืน จังหวัดตรัง วิธีทำ�งานของชมรมฯ ใช้คนท้องถิ่น มีการรวมกลุ่มพูดคุยทั้ง
เป็นกลุ่มใหญ่และกลุ่มย่อยตามพื้นที่และสนับสนุนแต่ละกลุ่มย่อยให้มีการพูดคุยและนำ�
เสนอกิจกรรมของตนประสานงานขอทุนจากภายนอกทั้งหน่วยราชการและภาคเอกชน
พยายามดึงองค์การบริหารส่วนตำ�บลให้มีส่วนร่วมเรียนรู้ เพื่อนำ�ไปกำ�หนดเป็นนโยบาย
การอนุรักษ์ฟื้นฟูป่าสาคู สำ�หรับพันธมิตรจากภายนอกชมรมฯ ให้ความสำ�คัญ 4 ด้าน
ด้านแรกคือการเสริมสร้างความรู้เพิ่มเติมแก่ชาวบ้านทั้งในรูปการวิจัยแบบมีส่วนร่วม
การจัดเวทีเรียนรู้ให้แก่ชาวบ้านเพิ่มเติม ด้านที่สองการนำ�ความรู้เกี่ยวกับป่าสาคูที่
เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตของชาวบ้าน การเผยแพร่เรื่องป่าสาคูแก่สาธารณะทั้งในรูปงานวิจัย
รายงานทางวิชาการ ข่าวและบทความในหน้าหนังสือพิมพ์ รายการวิทยุโทรทัศน์ เป็นต้น
ด้านที่สามคือกิจกรรมต่างๆ เพื่อให้เห็นความสำ�คัญของนิเวศป่าสาคูเช่น การเรียน
การสอนในชั้นเรียน การประชุมสัมมนา การกำ�หนดนโยบายสนับสนุนของหน่วยงานและ
องค์กรที่เกี่ยวข้อง เป็นต้น ด้านที่สี่คือการสนับสนุนงบประมาณให้แก่เครือข่ายของชาวบ้าน

16. มหัศจรรย์ป่าสาคู
122
ในการทำ�กิจกรรมเพื่ออนุรักษ์และฟื้นฟูป่าสาคูสานสร้างเครือข่ายการทำ�งาน
ลำ�พังย่อมไม่อาจขยายผลชมรมฯตระหนักความจริงข้อนี้จึงเข้าร่วมเป็นเครือข่าย
“กัลยาณมิตรเพื่อจัดการทรัพยากรอย่างยั่งยืน” ในลุ่มแม่น้ำ�ตรัง และลุ่มแม่น้ำ�ปะเหลียน
มีเป้าหมายเพื่อจัดการทรัพยากรอย่างยั่งยืนจากภูเขาถึงทะเลเป็นการประสานความ
ร่วมมือในแต่ละระบบนิเวศเชื่อมโยงทั้งลุ่มน้ำ� เครือข่ายนี้ประกอบด้วย ชมรมอนุรักษ์
ทรัพยากรป่าต้นน้ำ� ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคูอำ�เภอนาโยง เครือข่ายป่าชายเลนชุมชน และ
การจัดการทรัพยากรทางทะเล นอกจากนี้ ยังมีสถาบันและหน่วยงานต่างๆ มาร่วมเป็น
เครือข่ายเพื่อสนับสนุนการฟื้นระบบนิเวศป่าสาคู ชมรมฯ ยังรุกเข้าในกลุ่มเยาวชน โดย
ขยายเครือข่ายสู่โรงเรียนทุกแห่งในพื้นที่ในเบื้องต้นมีเป้าหมายให้มีการเรียนการสอน
เรื่องป่าสาคูในมิติต่างๆ เพื่อให้เด็กๆ รู้จักความสำ�คัญของพืชสาคู และนำ�สารไปบอกต่อ
ในครอบครัว วิธีการของชมรมฯ คือ ขอพูดคุยกับผู้บริหาร ครู และนักเรียน กลุ่มผู้หญิง
จะเข้าไปทำ�ขนมเลี้ยงเด็กนักเรียน เมื่อโรงเรียนให้ความสนใจ ก็จะพานักเรียนไปศึกษาใน
พื้นที่ป่าสาคู ชาวบ้านก็ได้มีโอกาสเป็นวิทยากร หลายโรงเรียนได้จัดทำ�โครงการพิเศษเพื่อ
รณรงค์ป่าสาคู อาทิ การจัดทำ�โครงการชุมนุมอนุรักษ์ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม เข้าร่วม
กิจกรรมแต่งสางกลางคลอง การปลูกป่าสาคู การเก็บขยะในคลองป่าสาคู การเดินรณรงค์
ไม่ทิ้งขยะในแม่น้ำ�ลำ�คลอง การเดินสำ�รวจหาต้นน้ำ� การจัดทำ�โครงการเยาวชนนักสืบ
สายน้ำ�การพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่นอย่างบูรณาการเป็นเป้าหมายต่อไป รณรงค์ให้มีการ
สอนเรื่องป่าสาคูทุกเนื้อหาวิชา เช่น วิทยาศาสตร์ คณิตศาสตร์ ภาษาอังกฤษ ศิลปศึกษา
ดนตรี การจัดทำ�หลักสูตรท้องถิ่นนำ�มาสู่การจัดกิจกรรมร่วมกันระหว่างชุมชนกับท้องถิ่น
อย่างกว้างขวาง อาทิ
ชาวบ้านมาเป็นครูสอนในโรงเรียน นักเรียนลงไปเรียนกับชาวบ้าน เกิดภาพการ
ทำ�งานร่วมกันระหว่างรัฐ ราษฎร์ วิชาการ การฟื้นป่าสาคู ไม่ได้เป็นเพียงการฟื้นฟูระบบ
นิเวศพื้นที่ชุ่มน้ำ�ของเมืองตรังเท่านั้นแต่ยังเป็นการผูกโยงสายใยชีวิตของผู้คน บนสายธาร
ที่พันธุ์ไม้ท้องถิ่นนี้ได้ก่อกำ�เนิดอีกด้วยสาคู.....พืชในพื้นที่ชุ่มน้ำ�
กิจกรรม
· ศึกษาระบบนิเวศป่าสาคู และฟื้นฟูภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูและและใช้

17. L a b S c h o o l P r o j e c t
มหัศจรรย์ป่าสาคู
123
ประโยชน์ป่าสาคูในอดีต
· ส่งเสริมความร่วมมือ และสร้างเครือข่ายความร่วมมือในการจัดการทรัพยากรน้ำ�
โดยเป็นเครือข่าย “กัลยาณมิตรเพื่อจัดการทรัพยากรอย่างยั่งยืน” ในลุ่มแม่น้ำ�
ตรัง และลุ่มแม่น้ำ�ปะเหลียน
· ร่วมเรียนรู้ระบบนิเวศป่าสาคูและความสัมพันธ์กับแหล่งน้ำ� เพื่อก่อให้เกิดองค์กร
ชุมชนที่เข้มแข็ง ในการจัดการน้ำ�และใช้ประโยชน์ป่าสาคูอย่างยั่งยืน จนได้เกิด
การก่อตั้งชมรมอนุรักษ์ป่าสาคู และกลุ่มอาชีพของสตรีในชุมชนต่างๆ
· ร่วมอนุรักษ์ ฟื้นฟู และการจัดการป่าสาคูอย่างยั่งยืน ด้วยกิจกรรมต่างๆ อาทิ
การแต่งสางทางน้ำ� คลองลำ�ชาน กิจกรรมสืบทอดภูมิปัญญา วัฒนธรรมท้องถิ่น
เพื่อใช้ประโยชน์จากสาคูอย่างเหมาะสม
· เริ่มสร้างเครือข่ายอนุรักษ์สาคูและน้ำ� เป็นงานสร้างเครือข่ายการจัดการและการใช้
ประโยชน์ป่าสาคูอย่างยั่งยืนในระดับจังหวัด ด้วยความร่วมมือของนักวิชาการ
หน่วยงานราชการ และองค์กรพัฒนาเอกชน
· โรงเรียนในพื้นที่ร่วมเป็นเครือข่ายจำ�นวน 40 แห่ง มีการจัดทำ�หลักสูตรท้องถิ่น
อย่างบูรณาการเกี่ยวกับพืชสาคู
ผลการดำ�เนินการ

18. มหัศจรรย์ป่าสาคู
124
· พื้นที่ 2 ตำ�บล ได้แก่ ตำ�บลโคกสะบ้า และตำ�บลนาข้าวเสีย อำ�เภอนาโยง กลาย
เป็นแบบอย่างในการอนุรักษ์ป่าสาคูและขยายผลแนวคิดไปสู่จังหวัดใกล้เคียง ซึ่ง
เป็นความภาคภูมิใจของชาวบ้าน หน่วยงานรัฐเห็นคุณค่าและนำ�ไปจัดทำ�แผน
พัฒนาองค์การบริหารส่วนตำ�บลถือเป็นการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชุมชนให้มี
ความรับผิดชอบร่วมกัน และนำ�ไปสู่การสร้างชุมชนเข้มแข็ง
จากการที่ชมรมอนุรักษ์ป่าสาคู อำ�เภอนาโยง จังหวัดตรัง ได้ขยายผลงานและ
เครือข่ายกัลยาณมิตรจนเป็นที่รู้จักจึงมีสื่อมวลชนหลากหลายเข้ามาศึกษาเรียนรู้และช่วย
ประชาสัมพันธ์เรื่องป่าสาคูให้เป็นที่รู้จักและตระหนักถึงคุณค่าของทรัพยากรธรรมชาติ
และสิ่งแวดล้อมที่มีอยู่ในท้องถิ่นเฉพาะภาคใต้เท่านั้น ซึ่งน่าจะถือเป็นโอกาสดีที่ทำ�ให้
ทุกคนมองเห็นคุณค่า รู้จักพืชประจำ�ถิ่นภาคใต้ของประเทศไทยมากยิ่งขึ้น ด้วยการศึกษา
และวิจัยในเรื่องสาคูยังมีค่อนข้างน้อยดังคำ�เสนอแนะของ ธนิตย์ ยิ้มหนู