1. Шинжлэх ухааны 3-р хувьсгал
лекц. 5
Шинжлэх ухааны III-р хувьсгал
Байгаль шинжлэлд дэх сэтгэлгээний диалектик аргын хөгжил
Иммануил Кант (1755-1804)
1755 он “Байгалийн түгээмэл түүх ба тэнгэрийн онол”- нарны системийн түүхэн үүслийг
тайлбарласан философич.
Кант
ертөнцийн үүслийн талаар:
Хоорондоо таталцах чадвар бүхий хэлбэр дүрсгүй мананцараас нарны аймгийн тогтолцоо
үүссэн. Энэхүү таталцааны нөлөөгөөр сансарт зарим бодисын бөөгнөрөл явагдаж, улмаар
таталцлын төвүүд бий болжь эдгээрийн нэгнээс нар үүсчь түүний эргэн тойронд мананцар
хэлбэрээр бодисууд тархажь аажмаар тойрон эргэх болсон.
Манай галактикаас гадагш орчлонгийн Их галактик байдаг гэсэн таамаглалыг ч дэвшүүлж,
түлхэлт, үрэлтийн улмаас дэлхийн хоногийн эргэлт удааширдаг. –XYIIIзууны дундад үеийн
ШУ-ны ололт байсан.
Пьер Симон Лаплас
(1749-1827)
1796 он-”Ертөнцийн системийг тайлбарлах нь”:
- Эхлээд Нарны эргэн тойронд атмосфер шиг хийн масс байсан. Энэхүү атмосфер нь
бүх гаригуудын тойрог замаас халисан тийм агуу том үргэжилсэн.
- Энэ бүх масс нь Нартай хамт эргэж ь дараа нь хөрөлтийн улмаас насрны экваторын
хавтгайд хийн цагираг бий болж, тэдгээр нь бөмбөрцөг хэлбэртэй хэсгүүд болон хцваагдаж
хожим нь нарны эргэн тойрох чиглэлийн дагуу эргэлдэн хөдлөх гаригуудын үр хөмрөл болсон.
- Энэ хөрөлтөөс цөм үүсч, гаригуудын хийн төлөвөөс шингэндь дараа нь гадаргуунаас
эхлэн хатуурч эхэлсэн гэж үзсэн байдаг.
- Кант-Лапласын орчлонгийн гарал үүслийн тухай космологийн таамаглал
XIX зуунд байгалийг диалектик сэтгэлгээний байрнаас: байгаль шинжлэлийн шу –
геологи, биологи
Манай гарийн түүхийг:
- Катастрофизм – сүйрлийн онол
- Эволюционизм- хувьслын онол
Катастрофизм-манай гариг дээр цаг зуурын байдлаар явагдаж байсан сүйрэлтэй
холбон тайлбарлах оролдлого хийж эхэлсэн.
Катастрофизм - ертөнцийн юмс үргэлж аажмаар хувьсан өөрчлөгдөж байдаг.
- бичнээс хүн үүссэн- Археологийн олдворуудаас

2. Жорж Кювье
(1769-1832) Франц.
1832 онд хэвлүүлсэн “Дэлхийн гадаргуу дахь эргэлтийн тухай”
Дэлхийн түүхэн дэх томоохон үе шатуудад тивүүд дээшээ гарч, эсхүл доошоо суух, үер
болох, газар хөдлөх зэргээр дэлхийн сүйрлээр дуусч байсан.
Үүний үр дүнд ургамал, амьтан устаж, тэдгээрийн оронд шинэ нөхцөлд, шинэ төрөл
зүйлүүд үүсэж бий болсон.
Одоо үеийн геологийн нөхцөл болон амьд байгалийг төлөөлсөн бүх зүйл өмнө байснаас
тэс өөр гэсэн тайлбарыг өгсөн.
–Кювье болон Катастрофын санааг дэмжигчдийн онолыг эсэргүүцэх Эволюцийн
онол гарч ирсэн.
Жан Батист Ламарк (1744-1829). Францын байгаль шинжээч
1809 он “Амьтан судлалын философи”
Хүрээлэн буй орчинд явагдаж буй хувьсгал органик ертөнцийн хувьслын хөдөлгөгч хүч
болдог санааг дэвшүүлсэн.
Орчны өөрчлөлт нь амьтанд хувьсан өөрчлөгдөх хэрэгцээг төрүүлнэ. Эндээс амьтадын
амьдрал үйл ажиллагаа өөрчлөгдөж байдаг.
Нэг эрхтны хувьсал гарахад тухайн эрхтэнд удамшлийн өөрчлөлт бий болдог. Идэвхитэй
байвал уг өөрчлалт хадгалагдан үлдэж, дасгалжуулахгүй бол удамшлийн өөрчлөлт сулардаг.
- Ийнхүү шинэ эрхтнүүд үүсэж, хуучин нь устаж үгүй болдог.
Ийнхүү гадаад орчны нөлөөгөөр амьд организм бий болсон өөрчлөлтүүд удамшиж,
улмаар шинэ төрөл үүсэх шалтгаан болдог байна.
Гэвч ямар учраас удамшдагийг Ламарк болог үзлийг дэмжигчид нотолж чадаагүй.
ШУ-ны бүхэл системтэй хувьслын онолыг бий болгосон явдал гол гавьяа нь юм.
Чарьлз Лайель (1797-1875) – Английн байгаль шинжээч
1830-1833 он “Геологийн үндэс” 3 боть – түүхийн урт хугацаанд гарсан бүх өөрчлөлтүүд
эдүгээ хүртэл үйлчилж буй хүчин зүйлүүдийн нөлөөн дор үүссэн. – Дэлхий асар их урт
хугацааны туршид оршин тогтож ирснийг л хүлээн зөвшөөрөхөд хангалттай.
Чарльз Роберт Дарвин
(1809-1882)
1859 “Байгалийн шалгарлаар дүрс үүссэн нь”
Органик ертөнц нь өөрийн хөгжлийн жам ёсоор хөгждөг. Органик хөгжлийн үйл явц
тасралтгүй явагддаг.
Байгалийн шалгарлын хууль- дүрс бүр өөр өөрийн амьдралын нөхцөл бүхий гүйцэгдэшгүй
зохиролоор байгаль дээр оршдог.
Энэ утгаар дүрсүүд нь оршин тогтнохын төлөө тэмцэж, ашигтай чанаруудыг шилж сонгох
болон хуримтлуулах явцад харьцангуй зүй зохистой бүтэцтэйгээр үүссэн буюу үүссэр байдаг.

3. Хүн сармагчнаас төстэй амьтнаас үүсэлтэй гэсэн санаа нь сүмийхнийг эгдүүцүүлсэн
бөгөөд атеизмын (бурхангүй) үзлийн үндэс болсон.
Эсийн бүтцийн тухай онол
(XIX зууны 30-аад он)
Матиас Яков Шлейден (1704-1881).
- ургамал эсээс тогтдог.
Теодор Шванн (1810-1882)
- “Эст ургамлын анги зөвхөн эсээс бүтдэг” – Амьтдын хувьд мөн олон янзын эсээс
бүтдэг, гэхдээ бүр ургамлын эстэй төстэй байдаг.
- Ургамал, Амьтан нь эсийн бүтэцтэй гэдэг онолыг нээснээр байгаль үүсэхээсээ эхлээд
органик нэгдэлтэй гэдгийг баталжээ.
Энерги хадгалагдах хувирах хууль (XIX зууны 40-өөд он)
Жеймс Прескотт Джоуль (1818-1889 он)
Туршилтын үндсэн дээр цахилгаан соронзонг ашиглан механик ажлын тусламжтайгаар
дулааныг үүсгэж болно гэсэн дүгнэлт хийжээ.
“Цахилгаан соронзны дулаан эффект ба дулааны механик эффетийн тухай” (1843 он )
“...Механик хүч зарцуулагдаж буй бүх тохиолдолд дулааны нарийвчилсан
эквалент хэмжээний тоо үүснэ” гэжээ.
- Амьтдын дулаан нь тэдгээрийн бие организмд явагдах хиймийн хувиралтын үр дүнд
үүсч бий болно хэмээн энэхүү санааг дахин нотолжээ.
Цахилгаан соронзон орны
тухай (XIX зуун)
Андре Мари Ампер (1775-1836)
Байгальд ямар нэгэн цахилгаан болон соронзон шингэн (эерэг, сөрөг хэлбэрээр)
байдаггүй болохыг нотолжээ.
Цахилгаан соронзон буюу соронзон орныы сургаалд шингэний тухай натурфилософийн
ойлголтуудыг оруулсан нь физикийн аливаа асуултуудыг шийдвэрлэхийн тулд субстанциуд
болон тэдгээрийн хоорондох энгийн хүчнүүдийн үйлчлэлээр шийдвэрлэхийг оролдож байсан
нь механик үзэл баримтлалд нийцэж байсан юм.
XIX зууны II хагасын ертөнцийн диалектик- материалист үзэл
Карл Маркс “Капитал”
Энгельс “Дюрингийн эсрэг”. 1876-1878 он
Е. Дюрингийн материалист философийн онол бүтээх гээд бүтэлгүйтэн метафизик
материализм, позитивизм, кантч үзлийг хольж хутгасан үзлийг байгаль нийгмийн олон
асуудалтай холбон шүүмжлэхийн сацуу ертөнцийн диалектик-материалист үзлийг
дэвшүүлжээ.
Д. И. Менделеев. (1834-1907) Оросын химич

4. “Элементүүдийн атом жин химийн ижил төстэй шинж дээр тулгуурласан системийн
туршлага”
Химийн элементүүдийн хооронд тэдгээрийн шинж болон атом жингийн үелэлээс
хамаарсан зүй тогтолт холбоо байдаг учраас элементүүд өөрчлөгдөнө гэжээ.
Химийн элементүүдийг ямар төрөл гэдгээс нь хамааруулан байгалийн систем болгон
жагсаан байрлуулжээ.
XIX зууны II хагас ертөнцийн диалектик материалист зураглал
XIX зууны 70-80-аад онд К.Маркс, Ф. Энгельс нар бүтээжээ. Байгаль шинжлэлийн
ололтуудыг материалист философийн үүднээс нэгтгэн дүгнэх шаардлага зайлшгүй гарч ирэв.
К.Маркс, Ф. Энгельс нар математик болон байгаль шинжлэлийн асуудлыг сонирхдог,
техникийн болон хавсарга шинжлэх ухааны асуудлыг сайн мэддэг байжээ. Энгельс
Дюрингийн эсрэг бүтээлдээ ертөнцийн талаархи диалектик материалист сургааль
боловсруулжээ.
Философийн түүх, байгаль шинжлэл дахь материйн тухай ойлголтын эволюци. Матери
бол объектив бодит байдал мөн.
Эртний Грекийн философи дахь субстанциллаг ойлголт. Фалес, Анаксимандр
Мэдрэхүйгээр хүртэж болшгүй, төгсгөлгүй, тодорхйгүй зүйл. Анаксимандр
Шинэ үеийн механик материалист ойлголт. Цул үргэлжлэх чанар, үл нэвтрэх, инерци,
масс гэх мэт
XIX зуунд масс. Харин цахилгаан, эфир нь жингүй учир матери биш.
XIX зууны шинжлэх ухааны нээлтүүд бодис бол материйн цорын ганц төрөл биш гэдэг нь
тодорхой болжээ. М.Фарадей цахилгаан соронзон орон гэсэн ойлголтыг бий болгожээ. Энэ
нь ертөнцийн талаархи механик зураглал нуран унах эхлэлийг тавьсан. Бодис материйн нэг
төрөл болоод зогсохгүй орон ч нэг төрөл болох нь ойлгомжтой боллоо.
Хөдөлгөөний метафизик- механик ойлголтоос диалектик материалист ойлголтод
шилжсэн нь
Хөдөлгөөн бол материйн орших арга. Материгүй хөдөлгөөн, хөдөлгөөнгүй матери байхгүй.
Энгельс хөдөлгөөнийг:
Нийгмийн /дээд хэлбэр/
Биологийн
Химийн
Физикийн
Механик /доод хэлбэр/ хэмээн ангилсан. Материйн хөдөлгөөний дээд хэлбэрүүд нь доод
хэлбэрүүдээ багтаахын хамт өөрийнхөө онцлогийг хадгалахын хамт хэзээ ч доод хэлбэр
болон хувирч ухрах ёсгүй гэсэн санааг илэрхийлдэг.
Философийн түүх, байгаль шинжлэл дахь орон цагийн тухай ойлголт
Орон: Материаллаг объектуудын үргэлжлэн, харилцан зэрэгцэн орших чанар.
Цаг: юмс үзэгдлийн ээлж дараалан солигдох чанар.

5. Орон цаг нь 3 хэмжээстэй. Орон нь эргэлт буцалттай шинжтэй харин цаг нь нэг
хэмжээстэй бөгөөд эргэлт буцалтгүй шинжтэй.
Германы философич Кант материаллаг ертөнцийг оршин байгааг эргэлздэггүй авч орон,
цаг объективоор оршин байгаад эргэлзэж байлаа.
Орон цаг бол хүний толгой дахь мэдрэхүй бясалгалын материаллаг агуулгагүй априори
хэлбэр юм.
Орон цагийн тухай төсөөлөл хүнд төрөхөөс нь өмнө /туршлагаас өмнө/ угаасаа байдаг.
Тэрээр Евклидийн геометр ын аксиом нэгэнт мөнх тогтоогдсон, түгээмэл, зайлшгүй үнэн
гэдгийг жишээ болгон авсан байдаг. Орон цагийн тухай бидний эргэцүүлэл туршлагаас бус,
ухаан бодлоос эхтэй.
Цаашид Евклидын геометр Лобачевский, Риман нарын нээсэн геометрээр няцаагдсан
байна.
Орон цаг бол материаллаг ахуй, оюуны ахуйн оршин байгаагийн илрэл болсон тоо
томшгүй юм үзэгдлийн оршин байгаа байдал, хоорондын харилцаа, харилцан үйлчлэлийн
хэлбэр ажээ.
XX зуунд харьцангүй онол нээгдсэнээр орон цагийг хувиршгүй бөгөөд хөдөлгөөнөөс
хамаардаггүй субстанци гэсэн үзлийг шинээр тайлбарлахыг шаардсан билээ.
Орон цаг материйн харьцааны талаар субстанцийн ба реляцийн баримтлалууд
Атомист сургааль ёсоор орон цаг бол материтай зэрэгцэн түүнээс хамаарахгүй оршдог
бие даасан субстанци ажээ. Ньютон орон цагийн объектив шинжийг хүлээн зөвшөөрч байсан
ч юмс үзэгдэлтэй ямар ч холбоогүй гэж үзэж байлаа.
Орон гэдэг нь хоосон агуулах мэт харин матери түүнийг дүүргэж байдаг.
Цаг бол ямар нэгэн цэвэр үргэлжлэх чанарлаг зүйл. Цаг материаллаг үйл явц, оронгоос үл
хамаарч өөрөө л урсаж байдаг.
XVII зуунд Лейбниц орон цагийн реляцийн үзэл баримтлалыг гаргажээ. Энэ үзэл ёсоор
орон цаг нь обьектуудын хоорондох өвөрмөц харьцаа, үйл явц.