МӨНГӨ, МӨНГӨНИЙ ТҮҮХ /мөнгөний үүсэл хөгжил, зоос, цаасан мөнгө гэх мэт/

Оюунлаг үйлсийг дэмжигч
“ГЭЛЭГ-ХӨГЖИЛ” сан

Мөнгөний түүх
Санхүү мөнгөний онол хичээл
Багш А.Гэлэгжамц

2009 он

МУ-ын ирээдүй болсон
оюунлаг оюутан залууст
энэхүү хичээлийг зориулав.

Хүндэтгэсэн: Адилбишийн Гэлэгжамц

Оюунлаг үйлсийг дэмжигч:

“ГЭЛЭГ-ХӨГЖИЛ” сан
Веб сайт: www.gelegjamts.com
Е-майл: gelegee_5@yahoo.com

Ганц хүний эдийн засаг

Арилжаа хийх
шаардлагагүй

Мөнгө
шаардлагагүй

Мөнгө – арилжааны хэрэгсэл

Мөнгөний үүсэл хөгжлийг
судлахын тулд юуны өмнө өртөг
болон хөдөлмөрийн хуваарийн
өөрчлөлтүүдийг авч үзэх нь
зүйтэй. Өртөг нь дараах гурван
хэлбэрийг дамжин хөгжиж иржээ.
Үүнд:
1. Тохиолдлын буюу энгийн хэлбэр
2. Дэлгэрэнгүй хэлбэр
3. Түгээмэл хэлбэр

Түүхэн хөгжлийнхөө явцад мөнгө
нь дараах хэлбэрүүдийг дамжин
хөгжиж иржээ.
•Эд зүйлсэн мөнгө
•Металл мөнгө
•Зоосон мөнгө
•Цаасан мөнгө
•Жиралл /хуурмаг/ буюу дансны мөнгө
•Компьютерын мөнгө

Бартер – бүтээгдэхүүн – тоо
хэмжээнд суурилах нь
Батбаатар
Өндөг

Гэлэг

Дорж

Арилжааны арга
Батбаатар

Гэлэг

Дорж

Таваарын мөнгө

Нийгэм хөгжиж, үйлдвэрлэлийн харилцаа гүнзгийрэхийн хирээр мөнгөний
гүйцэтгэх үүрэг улам бүр нэмэгдэж ирсэн нь Монголын хөгжлийн түүхээс
тодорхой харагддаг. Эрт үеэс мөнгөний үүргийг бод мал, хонь гүйцэтгэж
байжээ. Оросын Монгол судлаачэрдэмтэн И.М6Майскийн тодорхойлсноор 1919
онд дараахь эквивалентыг ардууд өөрсдийн худалдаанд ашиглаж байсан
байна.

1 гүү = 12 төлөг
1 морь = 15 төлөг 1 шар = 32 төлөг

Анхны зоосны нэг: МЭӨ 561 он

Хоёр мөрний соёлт Шумерчууд
буудайг, хүрлийн үе дэх газрын дундад
тэнгисийн дорнод эргийн ард түмнүүд
зэсийг, ливи дэх эртний кроэс (Croesus
of Lybia)-ын хаант улс төмөр гулдмайг
мөнгөний нэгж болгон хэрэглэж
байжээ. Ийнхүү, мөнгө нь нэг төрлийн
бараа, үйлчилгээг өөр төрлийн бараа
үйлчилгээгээр солилцдог бартерийн
худалдааны тогтолцоог халсан байна.

Мөнгө гэж юу вэ?
“Мөнгөний шинж чанар нь юунд оршдог вэ?
гэвэл мөнгө нь эд зүйлс биш харин нийгмийн
харилцаа болдогт оршдог.”
К.Маркс

Үүнээс авч үзвэл мөнгөний үүргүүдийг гүйцэтгэж чадаж байгаа тэр
бүх зүйлсийг мөнгө гэж ерөнхийлөн дүгнэж болох нээ. Гэхдээ уг зүйл
нь мөнгөний үүргийг гүйцэтгэж, бүгдэд хүлээн зөвшөөрөгдөхийн тулд
дараах шинжүүдийг өөртөө зайлшгүй агуулсан байх ёстой.

• Бүх нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх
• Залгамж шинж чанартай байх
• Мөнгөний нийлүүлэлтийг төр зохицуулах
• Тоологдохуйц, авч явахад хялбар
• Нэг төрлийн байх

Мөнгө бий болсоноор

Овор хэмжээ бага

Үнэ цэнийг бий
болгосон

Мөнгөний дараагийн...
Ховор
металл

Эртний зоос
Чингис хааны мөнгөн зоос
1220 оны үед Афганистанд анх цутган хийсэн.
Зоосны нүүрэн талд "Сүсэгтний удирдагч", дотор
талд "Агуу их Чингис хаан" гэж бичсан байдаг.
(Их Британы музейгээс зургийг хуулбарлав.)

Их хааны мөнгөн зоос

1240 онд Баруун хойт Перст цутгасан. Зоосны нүүрэн талд
"Аллахаас өөр сахиулсан үгүй. Мухамед бол Аллахын зарц
мөн", зоосны дотор талд "Хаан бол үнэн мөн" гэжээ. Зураг
дээрхи нум сумны зураг нь Монголчуудын эрх хүчний билэгдэл
юм. (Их Британы Ботасын Хүрээлэнгийн эх хувиас хуулбарлав).

Мөнх хааны мөнгөн зоос
1252-1261 оны хооронд Тбилист хийлгэж гүйлгээнд
гаргасан байжээ. Нүүрэн талд нь "Аллахаас өөр
сахиулсан үгүй. Түүн лүгээ зүйрлэх зүйл үгүй", дотор
талд нь "Мөнх хаан дээд бүгд зөв" гэж бичсэн байна.
(Их Британы музейн үзмэрээс хуулбарлав).
Эх сурвалж: Монголбанк

МУ-ын зоос
1925 онд гаргасан зоосон мөнгө
Энэ оны мөнгө "соёмбо" сүлдтэй 15 он гэж Монголоор бичигдсэн
онтой, энэ нь 1911 онд Монгол улс Манж хятадын дарлалаас
чөлөөлөгдөж, Богд хаант Монгол улсыг тунхаглаж "олноо өргөгдсөн"
гэсэн шинэ оны цолыг эхэлснээс хойших 15 дугаар он буюу шинэ
тооллоор 1925 он юм. Энэ оны мөнгийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ.1970
онд албан ёсоор гүйлгээнээс хассан боловч үнэн хэрэгтээ 1950-иад
оноос гүйлгээнээс татагдсан байна.

1970, 1977, 1980, 1981 онуудад гаргасан
зоосон мөнгө
1970, 1977 онуудын мөнгийг БНАГУ-д, 1980,
1981 онуудын мөнгийг БНМАУ-ын Зоос гоёлын
зүйлийн үйлдвэрт үйлдвэрлэжээ.
Эдгээр оны мөнгөнүүд нь 1960 оны үндсэн
хуулиар батлагдсан сүлтэй юм.


Цаасан мөнгө

Чөлөөтэй
хөрөвдөг

Анхны цаасан мөнгө

Морь унаж сэлэм барьсан баатар
эрийн дүрстэй цаасан мөнгөн
тэмдэгтийг Чингис хаан 1227 онд
гүйлгээнд гаргаж байсан тухай
баримт бий. Иймд цаасан мөнгийг
Монголчууд дэлхийд анх удаа
гаргасан гэж үзэх үндэстэй юм.

МУ-ын цаасан дэвсгэрт
1925 оны мөнгөн тэмдэгт
Энэ оны мөнгөн тэмдэгт 1924 онд батлагдсан манай улсын анхны
үндсэн хуулийн дагуу "соёмбо" сүлдтэй монгол үсгээр бичигдэн
хэвлэгдсэн байна.

Эдгээр оны мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д үйлдвэрлэжээ. Энэ оны
мөнгөн тэмдэгтийг 1966 онд гүйлгээнээс албан ёсоор хассан
боловч үнэн хэрэгтээ 1940-өөд оноос гүйлгээнээс бараг хасагдсан
байна.

1966, 1981, 1983 онуудын мөнгөн тэмдэгт
1966 онд 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 төгрөг, 1981 онд 3, 5, 10, 50, 100 төгрөг, 1983
онд 1, 3 төгрөгийн дэвсгэртүүд тус тус гарсан байна. Эдгээр оны мөнгөн
тэмдэгтүүдийг зураач Ц.Минжүүр, Д,Цэрэнпил нарын зургаар 1966 онд
батлагдсан шинэ сүлдтэйгээр хийжээ. Эдгээр мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д
үйлдвэрлэжээ.

1981 онд 20 төгрөгийн мөнгөн тэмдэгтийг анх удаа зураач Р.Алтанхуягийн
зургаар ЗХУ-д үйлдвэрлэн гаргасан байна. 20 төгрөгийн дэвсгэрт гарсантай
холбогдон 1966 онд үйлдвэрлэгдсэн 25 төгрөг нь албан ёсоор гүйлгээнээс
хасагдаагүй боловч 1981 оноос гүйлгээнээс татагдаж эхэлсэн байна.


Чингэс хаан улаан гахай жил буюу 1227 онд анх удаа цаасан
мөнгийн хэвлэн гаргасан тухай хятадын эрдэмтэн Фэн син
вей, Японы эрдэмтэн Е.Кого (Дорнод Азийн мөнгөний
диллоги бичиг 1938) нар батлан бичжээ.
Монгол улс түүхэнд анх удаа цаасан
мөнгө хэрэглэж эхэлсэн нь хүн
төрөлхтний нийгэм эдийн засгийн
харилцаанд үндсэн эргэлт гаргасан
юм. Алт, мөнгө, адуу малыг цаасан
мөнгөөр солино гэдэг тухайн үедээ
гайхалтай хувьсгалт зүйл байлаа”
гэжээ. Чингэс хааны залгамжлагч
хөвгүүд нь их хэргийг үргэлжлүүлж
байсны дотор 1236 оны 1-р сараас
эхлэн Өгөөдэй хааны зарлигаар
цаасан мөнгийг дахиж хэвлэн
гаргажээ.
http://www.mongolbank.mn/web/guest/banknotes/history_mn

МУ-ын МӨНГӨНИЙ түүх - дээрхи вэб сайт дээр дарна уу

Цаасан мөнгө

Чөлөөтэй
хөрөвдөггүй

Reincarnated Lama Ruler Defacto Ruler
Jabzandamba Hutagt Bogd Khanum Dondogulam
Gegeen Ezen Haan
3.2.1921 - 20.5.1924 3.2.1921 - 20.5.1924

MONGOLIAN GOVERNMENT TREASURE
6% Bond, 20.11.1921

P.A3 10, 25, 50, 100 Dollars (monochrome) /10, 25, 100 Dollars-ийн зураг олдоогүй болно./

Reincarnated Lama Ruler Chairmen of the Presidium of
Jabzandamba Hutagt Bogd the State Little Hural
Gegeen Ezen Haan Peljidiyn Genden
3.2.1921 - 20.5.1924 29.11.1924 - 15.11.1927

STATE TREASURY NOTES, 1924, Not Issued

үргэлжлэл...

EPS

Чек

Дундад зууны үед
Италийн
худалдаачид чекийг
хэрэглэж байжээ.

Мөнгөний үүргүүд

Арилжааны хэрэгслийн үүрэг

Тооцооны хэрэгслийн үүрэг

Хуримтлалын хэрэгслийн үүрэг

Төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг

Дэлхийн мөнгөний үүрэг

Мөнгө нь хөрвөх чадвараар
хамгийн өндөрт тооцогддог.

ХӨРВӨХ ЧАДВАР ГЭДЭГ НЬ
НӨӨЦ БАЯЛАГ, ҮНЭ ЦЭНЭЭ
АЛДАГДАЛГҮЙГЭЭР ӨӨР БУСАД
ХЭЛБЭРТ ШИЛЖИХ ЧАДВАРЫГ
ХЭЛНЭ.

Анхны зоосны нэг. МЭӨ 640 он
Грек болон
Энэтхэгт хэрэглэж
байсан

2000 жил
худалдаанд
хэрэглэгдэж
байлаа

Голдсмитын банк 1633-1672 он

Goldsmith Note:
Smith has
2 ounces of
gold in our
custody

Монгол хүн Монгол улсын ирээдүй ...

Бид хамтдаа хөгжлийг
бүтээнэ...
Танд амжилт хүсье...

Хүндэтгэсэн: Адилбишийн Гэлэгжамц

Хичээлийг бүрэн эхээр
нь
www.gelegjamts.com-
-оос татаж авна уу!

МӨНГӨ, МӨНГӨНИЙ ТҮҮХ /мөнгөний үүсэл хөгжил, зоос, цаасан мөнгө гэх мэт/

More Related Content

What's hot

Viewers also liked

More from Adilbishiin Gelegjamts

МӨНГӨ, МӨНГӨНИЙ ТҮҮХ /мөнгөний үүсэл хөгжил, зоос, цаасан мөнгө гэх мэт/