1. Халдвар, халдварын процесс,
түүнд нөлөөлөх хүчин
зүйлүүд, үе шат, халдвар
дамжих замууд.

2. 


Õàëäâàð нь (infectio)- õàëäâàðëóóëàõ, áîõèðäóóëàõ
ãýñýí утгатай ëàòèí үг юм.
Áèå ìàõáîäèä ò¿¿íèé õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíû äîòîîä
òýíöâýðèéã àëäóóëàõ, ººð ëºõ àäâàðòàé ýìãýã
òºðºã áè èë áèåòýí íýâòðýí îðæ ºñ ¿ðæèõýä èëýð
áóé ýìãýã ïðîöåññûã õàëäâàð áóþó õàëäâàðò ïðîöåññ
ãýíý.
Õàëäâàðò ïðîöåññèéí õàìãèéí ýöñèéí èëðýë íü
õàëäâàðò ºâ èí þì. Õàëäâàðò ºâ èí íü áóñàä
ºâ í¿¿äýýñ äîîðõè ç¿éëñýýð ÿëãààòàé.

4. Õàëäâàðò ºâ èí íü ººðèéí ºâºðìºö ¿¿ñãýã òýé áàéíà.
 Õàëäâàðò ºâ èí íýãýýñ íºãººä äàìæèí õàëäâàðëàäàã
 Õàëäâàðò ºâ íººð ºâ èëñºí õ¿íä äàðõëàà òîãòîíî, ýñâýë
õýò ìýäðýìòãèé áîëíî.
 Íèéòëýã øèíæ¿¿äòýé áàéíà: õàëóóðíà,ñóóëãàíà
 Òîäîðõîé ¿å øàòòàé ÿâàãäàíà.Ýïèäåìèÿ, ïàíäåìèÿ
Õàëäâàðò ºâ èí ¿¿ñýõ , ò¿¿íèé ÿâö,òºãñãºëä äàðààõ 3
õ¿ èí ç¿éë á¿ðýëäñýí áàéíà.
 Ýìãýã òºðºã áîëîí íºõöºëò ýìãýã òºðºã áè èë áèåòýí
 Õ¿ëýýæ àâàõ áèå ìàõáîäü
 Õàðèëöàí ¿éë ëýõ òîäîðõîé îð èí


8. 


1. Áè èë áèåòýí íü ýìãýã òºðºã áà õîðóó àíàðòàé
áàéæ õàëäâàð ¿¿ñãýíý.
Òîäîðõîé òºðºë ç¿éë áè èë áèåòýíèé ýä ,ýñèéã
ãýìòýýæ, õàëäâàðò ïðîöåññ ¿¿ñãýõ àäâàðûã ýìãýã
òºðºõ àíàð ãýíý.
Ìèêðîáûí ýìãýã òºðºõ àíàð íü ýìãýãòºðºã áè èë
áèåòýíèé ç¿éë àíãèàñ, õàëäâàðëàõ òóíãààñ, áèå
ìàõáîäèä îðñîí, çàì, ¿¿ñãýã èéí ¿ðæëèéí õóðäíààñ
õàìààðíà.

11. 



Ãýäýñíèé á¿ëãèéí áàêòåðóóä ãýäýñíèé ýïèòåëèéí
ýñèéã ãýìòýýíý.
Ãîíîêîêê íü í¿ä,øýýñ, áýëãèéí çàìûí áîðòîãîí õó ààñ ýñýä
¿ðæèíý.
Çàðèì ºâ èí ¿¿ñãýã èéí ¿ðæèõ õóãàöàà ìàø õóðäàí
áàéäàã. (Òàðâàãàí òàõëûí ¿¿ñãýã íü õàìãààëàõ
õàðèó óðâàë ºã àìæààã¿é áàéõàä ¿ðæäýã) .
1.Àìüñãàëûí çàì, 2.Í¿ä, 3.Àðüñ, 4.Õîîë áîëîâñðóóëàõ
ýðõòýí, 5. Øýýñ áýëãèéí ýðõòýí.

12. 




Õîðóó àíàð íü : Ýìãýã òºðºã áàêòåðèéí ýìãýã òºðºõ
àíàðûí õýìæ¿¿ð áîëäîã. Õîðóó àíàðûã òîäîðõîéëîõ
øèíæ¿¿ä:
Õàëäâàð ¿¿ñãýõ øèíæ,
Íýâòðýõ, ýñèéí äîòîð ¿ðæèõ øèíæ
Õîð ¿¿ñãýõ øèíæ
Õîðóó àíàðûã õýìæèõ íýãæ íü òóñãàéëàí òîãòñîí
¿ç¿¿ëýëò áºãººä Dlm (dosis letalis minimum )¿õ¿¿ëýõ õàìãèéí áàãà òóí, LD50 (Letalis dosis 50 )–
õàëäâàðëóóëñàí àìüòíûã 50%-ûã ¿õ¿¿ëýõ òóí Õîðóó
àíàð íü ãàäíà íºëººíººñ шалтгаалан èõñýæ, áàãàñàæ
áîëíî. (физик, хими, биологийн хүчин зүйлс,геномд
нөлөөлөх өөрчлөлтүүд г.м )

13. 




Àäãåçèâ àíàð, á¿ðýýñ ¿¿ñýõ, õºäºë㺺í, õîð ¿¿ñýõ
1.Ìèêðîáûí ýñýä íààëäàõ àäãåçèâ àíàð
: (-ïèëè,
ëèïîïîëèñàõàðèä,òåéõîâûí õ¿ èë, àäãåçèí óóðàã )
2.Ãàäàðãóéã ýçëýí àâàõ,õóðèìòëàãäàõ –êîëîíèçàд
3.Ýä ýñèéí äîòîð îðîõ- ïåíåòðàöè
4.Áèåìàõáîäûí ã¿íä , ýïèòåëè,òóíãàëàã, áóñàä ýñýä
íýâòðýí îðîõ-èíâàçèâ
5. ªñ ¿ðæèí, ýñ ãýìòýýõ - àãðåññèâ àíàð íü áèå
ìàõáîäûí äàðõëàà, ýñýðã¿¿öýõ àäâàðûã (ýñ çàëãèõôàãîöèòîç ) äàðàíãóéëíà. ¯¿íä ýñèéí õàíà, á¿ðýýñ, õîð,
ôåðìåíò¿¿ä áàãòàíà.

15. 





Ýñ çàëãèõ óðâàë äàðàíãóéëàõàä ýñèéí á¿ðýýñ
(ïíåâìîêîêê, êëåáñèåë) , ýñèéí õàíûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðäîã
õèìèéí íýãäë¿¿ä
óõàë ¿¿ðýãòýé. (À-ïðîòåéí, Viàíòèãåí, W-àíòèãåí, áàêòåðèéí ëèïîïîëèñàõàðèä )
Áàêòåðèéí ýñýýñ íèéëýãæèí ãàðäàã õîðò áîäèñûã
1. Óóðãààñ òîãòñîí õîð - ýêçî (ãàäàð)
2. Ëèïîïîëèñàõàðèäóóäààñ òîãòñîí õîð
ýíäî (äîòîð)
ãýæ ÿëãàíà.
Ýêçîòîêñèí õîð íü õîðóó àíàð èõòýé, 50 ãàðóé õîð
áàéíà.(нåéðîòîêñèí,тåòàíîñïàçìèí,
òåòàíîëèçèн,ãèñòîòîêñèí, ëåéêîöèäèí. )
Ýíäîòîêñèí:
ãðàì
ñºðºã
áàêòåðèéí
õàíûí
ëèïîïîëèñàõàðèäóóäûí äàâõàðãûí õîðò áîäèñ.

18. Õàëóóíä òýñâýðòýé, õîðóó àíàð áàãàòàé, ñóë õîð þì.
Ýíòåðîáàêòåð, áðóöåëë,òàðâàãàí òàõàë , òóëÿðåìèéí
õîðóóä ñàéí ñóäëàãäñàí.
 Ôåðìåíò¿¿ä:
êîàãóëàçàñèéâýí
ýýä¿¿ëíý,
ôèáðèíîëèçèí-öóñíû á¿ëèí õàéëóóëíà, óðåàçà-øýýñ
çàäàëæ ìî åâèí ¿¿ñãýíý. ÄÍÕ-àçà –ÄÍÕ çàäàëíà.
2.Õàëäâàðò ºâ èí ¿¿ñýõýä áèå ìàõáîäèéí áèåèéí
åðºíõèé áàéäàë, ýñýðã¿¿öýõ àäâàð : Á¿ðýí á¿òýí
àðüñ ñàëñò, çàðèì ôèçèîëîãèéí ðåôëåêñ, áèåìàõáîäèéí
ýä áîëîí øèíãýí, çàëãèõ ýñ¿¿ä, äàðõëààíû òîãòîëöîî,
áóñàä ç¿éë-íàñ, õ¿éñ, õîîëîëò, ñóóðü ºâ èí ãýõ ìýò
íºëººëíº.
3.Ãàäààä îð èí- Öàã óóð, ôèçèê õèìèéí õ¿ èí ç¿éë,
àõóéí íºõöºë, àæèë, àðõè, òàìõè õýðýãëýõ îðíî.


19. 













Ãýäýñíèé õàëäâàð
Ñ¿ðüåý
Çîîíîç
Áóñàä áàêòåðèéí õàëäâàð
Ïîëèîìèåëèò / ñàà /
Òóóðàëòò âèðóñûí õàëäâàð
Õà ãààð äàìæäàã âèðóñûí õàëäâàð
Áóñàä âèðóñûí õàëäâàð
Ðèêêåòñèîçóóä
Òýìá¿¿ áóñàä ºíãºíèé ºâ èí
Ñïèðîõåòýýð ¿¿ñãýãääýã áóñàä ºâ èí
Ìèêîçóóä
Ãåëüìèíò¿¿ä
Áóñàä õàëäâàðò ºâ í¿¿ä

23. 




Õàëäâàðò ºâ íèéã ýì ëýõ, ñýðãèéëýõèéí òóëä
áèåìàõáîäèä õîðã¿é ÿíç á¿ðèéí õèìèéí áîäèñóóäûã
õýðýãëýíý.
Õèìè çàñëûí áýëäìýë íü ºâ òºíèé ýä ýñýä áàéãàà ýìãýã
òºðºã áè èë áèåòýí, ò¿¿íèé õîðûã ñîíãîìîë ¿éë èëæ
óñòãàäàã.
Àíõ õèìè çàñëûí îíîëûã 1885 îíä õèìè Ï. Ýðëèõ ãàðãàñàí.
1932 îíä Äîìàãê
ñòðåïòîöèäûã íèéëýãæ¿¿ëñýíýýð
áàêòåðèéí õàëäâàðûã ýì èëæ ýõýëñýí
1920 îíä À.Ôëåìèíã Penicillium ãýñýí 캺ãºíöºðººñ
ïåíèöèëëèíûã ãàðãàí àâñàí.

24. 





1.Ìèêðîáûí ýñðýã ñîíãîìîë ¿éë èëãýýíèé õ¿ðýýãýýð
òîäîðõîéëîãäîíî.(ñïåêòð)
2.Áàêòåðèîñòàòèê, áàêòåðèîöèäûí ¿éë èëãýý ¿ç¿¿ëíý
3.Óñàíä ñàéí óóñíà
4.Õ¿íèé áèåä òîãòâîðòîé ¿éë èëíý
5.Õ¿íä õîðã¿é .
6.Õèìè çàñëûí áýëäìýë , àíòèáèîòèêò òýñâýðòýé áè èë
áèåòí¿¿äèéã ¿¿ñãýäýã

25. 





¯éë ëýõ õ¿ðýýãýýð íü –Ýãýë áèåòíèé ýñðýã,
Áàêòåðèéí ýñðýã, -Âèðóñûí ýñðýã, ̺ºã, 캺ãºíöºðèéí
ýñðýã ãýæ àíãèëíà.
Õèìèéí á¿òöýýð íü :
1. Ñóëüôàíèë àìèäóóä: -Ìèêðîáûí ºñºëòèéí õ¿ èí
ç¿éëñèéã çîãñîîäîã.
2. Íèòðîôóðàíû áýëäìýë¿¿ä- Ìèêðîáûí ýñèéí ôåðìåíòèéí
ñèñòåìèéã èäýâõæ¿¿ëíý. (ôóðàöèëëèí, ôóðàãèí )
3. Õèíîëóóä : Ìèêðîáûí ýñèéí ÄÍÕ-í íèéëýãæèëòèéã
ãýìòýýíý.
4. Àçîëóóä –ìººã, 캺ãºíöºðèéí ýñèéí õàíûã ãýìòýýíý. (
êëîòðèìîçîë)

26. 





5.Äèàìèíîïèðàìèäèíóóä-ìèêðîáûíáîäèñûí
ñîëèëöîîíä
íºëººëäºã.
6. Õàð òóãàëãà, ñóðüìà, âèñìóò-øèìýã èä, òýìá¿¿ãèéí
¿¿ñãýã èäýä íºëººëíº. ̺í õàâäðûí ýñèéí ºñºëòèéã
äàðàíãóéëíà.
7. Àíòèáèîòèêóóä-áàêòåð áîëîí õàâäðûí ýñèéí ºñºëò,
¿ðæëèéã çîãñîîæ, ¿õ¿¿ëýõ íºëºº á¿õèé áîäèñûí
ñîëèëöîîíû ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í þì. Àíòèáèîòèêèéã
ãàðãàí àâñàí ýõ áóëãààð íü 1.Áàéãàëèéí 2.Синтетик
гэж ангилна.
1.áàêòåðààñ-ãðàìöèäèí, ïîëèìèêñèí
2. 캺ãíººñ-àìèíîãëèêàí, ëåâîìèöåòèí
3. 캺ãºíöºðººñ- ïåíèöèëëèí, öåôàëîñïîðèí

27. Үéë ëýõ ìåõàíèçìààð íü
 1. Áàêòåðèéí ýñèéí õàíûí íèéëýãæèëòèéã ñààòóóëàõ
(
ïåíèöèëëèí,áàöèòðàöèí,öåôàëîñïîðèíáåíçèëïåíèöèëëèí,êàðáîïåíèöèëëèí ìåçîïåíèöèëëиí )
 2.
Öèòîïëàçìûí ìåìáðàíû ¿¿ðãèéã àëäàãäóóëàõ :
ýðèòðîìèöèí, òåòðàöèêëèí, àìèíîãëèêîçèäóóä,
 3.
Áàêòåðèéí
ýñèéí
óóðãèéí
íèéëýãæèëòèéãñààòóóëàõ:
 4. Íóêëåéí õ¿ ëèéí íèéëýãæèëòèéã ñààòóóëàõ
 5. Çàðèì àíòèáèîòèê ýñèéã øóóä ¿õ¿¿ëýõ íºëººòýé.


29. Бичил биетний удамшил хувьсал бол микробын
амьдралын үндэс юм.Бичил биетэн нь богино
хугацаанд асар хурдан үрждэг учир удам зүйн
судалгааны тохиромжтой обьект болдог. (Гэдэсний
савханцар 15 минут тутам хуваагдан өсч үржин 1
эсээс 18-24 цагийн дотор 1мм3 талбайд 24 млрд
орчим бактерын шинэ эс үүсдэг.) Иймд бактерын
удамшил , хувьслын өөрчлөлтийг богино хугацаанд
ажиглаж болдог.Луй Пастер боомын савханцар,
галзуугийн вирусын хор ялгаруулдаг чанарыг нь
зохиомол аргаар өөрчлөн хувиргаж өвчин үүсгэх
чадваргүй болгож, урьдчилан сэргийлэх вакцин
бэлтгэсэн нь бичил биетэн нь амьдралынхаа
нөхцөлөөс шалтгаалан өөрчлөгддөгийн баталгаа
болсон.

30. 


Бичил биетний удамшлын материалын үндэс ба
генетик шинжийг тодорхойлогч нь ДНХ юм. Харин нь
РНХ агуулсан вируст генетик мэдээлэл нь зөвхөн
РНХ-д агуулагдана.
Бичил биетний ДНХ-ийн молекулын тодорхой уургийн
нийлэгжилтийг зохицуулагч хэсгийг бактерын геном
гэнэ. Геном нь бичил биетний хромсомд байрлах ба
бичил биетний өсөлт үржил, хор, фермент
ялгаруулах болон бүтцийн элемент , түүний тогтцын
шинж чанарыг агуулдаг.
Бичил биетний геном нь удамшдаг ба удамшдаггүй
хувьсал гэсэн 2 онцлогтой.

31. 

1.Удамшдаггүй хувьсал нь бичил биетний ген-хэв
шинж өөрчлөгдөөгүй байхад тодорхой 1 буюу хэд
хэдэн
шинж
тэмдэг
удамшилгүйгээр
хувьсч
өөрчлөгдөхийг хэлнэ.(модификаци – гадна орчны
хүчин зүйлүүд, тэжээлт орчны найрлага, дулаан г.м
2. Удамшдаг хувьсал нь бактерын эсийн геномд
өөрчлөлт орж ДНХ-д агуулагдсан удамшлын
мэдээлэлд нөлөөлсний улмаас шинэ шинж чанар буй
болж, тэр нь цааш удамшин дамжихыг хэлнэ. ДНХийн
молекул өөрчлөгдсөнөөс түүний доторх
удамшлын мэдээлэл өөрчлөгдөхийг мутац-өөрчлөх
гэнэ.

32. 


Түүний үр дүнд бичил биетэнд удамшдаг шинэ
шинж бий болно. Мутац нь хэт нил туяа, янз
бүрийн химийн нэгдэл, дааврын нөлөөгөөр
үүсч болно.
Мутацийн улмаас бактерын хэлбэр өөрчлөгдөх,
үрших, бүрээс үүсэх, шилбүүр үүсэх, антибиотик,
хими заслын бэлдмэлүүдэд тэсвэртэй болох
зэрэг өөрчлөлтүүд гарч болно.
Физик химийн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр
бактерын геномыг өөрчлөх нь практикийн маш их
ач холбогдолтой.

36. 

Жишээ нь: Бактерын эд эсийг эмгэгшүүлэгч
хорялгаруулах нуклеотидын геномыг идэвхгүйжүүлэн
халдварт өвчнөөс сэргийлэх вакцин бэлтгэдэг.Бичил
биетний удамшлын мэдээлэл өөрчлөгдөх үйл явц нь
конъюгаци ( 2 бактерын эс хоорондоо ойртож ,
эсийн хана, сийвэнгийн хэсгүүдээр гүүрэн суваг
үүсч хромсом нь 1 эсээс нөгөө эсд шилждэг. ),
Трансформаци
(Бактерын эс хоорондоо шууд
ойртоогүй үед бактерын янз бүрийн шинж
нөгөөбактертДНХээршилждэг),Трансдукц(Нэг
Бактерын геном нөгөөд бактерофагаар бактерийн
вирус дамжиж болно. )

37. 
Дээрхи хэлбэрүүдээр рекомбинат омог үүсч болох ба
бичил биетний эсэд хромсомоос гадна
эсийн
сийвэнд чөлөөтэй орших ДНХ-ийн хос цагираг
нуклеотид - Плазмид бий. Плазмид нь бактерын
эсийн үйл ажиллагаанд амин чухал биш боловч
тэдгээрийг тодорхой шинж чанартай болоход
нөлөөлдөг. (1. Конъюгацийн үед донор эсээс удмын
материал дамжих, 2.антибиотик, сульфаниламидад
тэсвэртэйболгодогшинжчанарыгдамжуулдагба3.бакте
риоциныг нийлэгжүүлэх, 4. хор гаргадаг
5. цус
задалдаг г.м плазмидууд байдаг.Плазмидууд нь бие
махбод , гадаад орчинд бактер өсч үржихид
нөлөөлдөг.