Azərbaycan Təbiblər Birliyi ( ATB )

1. Azərbaycan Tibb Universiteti
Fənn : Patoloji anatomiya
Mövzu : Hipertoniya xəstəliyi

2. Buna essensial («təmiz») hipertoniya, arterial hipertoniya
xəstəliyi, arterial hipertenziya və ya ilkin idiopatik
hipertenziya da deyilir.Morfologiyada isə arterioloskleroz
(arteriolohialinoz) da adlandırılır.Hipertoniya xəstəliyi
arterial qan təzyiqinin stabil olaraq yüksək səviyyəsi ilə
xarakterizə olunan xroniki xəstəliyə deyilir.

3.  Ümumi qəbul edilmiş qaydaya görə təxmini olaraq
sistolik təzyiqin 140 mm.c.s.-nundan, diastolik təzyiqin
isə stabil olaraq 90-dan yüksəkdə dayanması artıq
hipertoniya xəstəliyi üçün xarakter klinik əlamət hesab
edilə bilər.
 AH-dan yaşlı əhalinin 20-40 %-i əziyyət çəkir.Yaş
artdıqca bu xəstəliyin rastgəlmə tezliyi də artır və 65
yaşdan yuxarı şəxslərin 50-65%-də müşahidə olunur.

4.  Hipertonik vəziyyət – psixi və emosional gərginlik hallarında
böyrəküstü vəzin beyin maddəsində katexolaminlərin (adrenalin
və noradrenalin) çoxlu miqdarda sintezi və onların təsiri ilə
arteriolların və kiçik arteriyaların spazmı nəticəsində baş verir.
 Simptomatik hipertoniya – hansısa digər xəstəliyin
əlamətlərindən biri kimi meydana çıxır.Buna ikincili hipertoniya
da deyilir.Simptomatik hipertoniya bütün stabil hipertoniyaların
təxminən 5-10%-ni təşkil edir.

5. Arterial qan təzyiqinin yüksəlməsinə, yəni simptomatik
hipertoniyaya səbəb olan xəstəliklər aşağıdakı 4 qrupa bölünür:
Böyrək xəstəlikləri
Buna renal hipertoniya da
deyilir.Xəstəlik böyrəyin parenximası ilə
əlaqədar olarsa nefrogen hipertoniya,
böyrəyin damarları ilə əlaqədar olarsa
buna vazorenal (və ya renovaskulyar)
hipertoniya deyilir.
Mərkəzi sinir sisteminin xəstəlikləri
Baş beynin şişləri, travmaları
(postravmatik hipertoniya), ensefalit,
qansızmalar və s.Buna neyrogen
simptomatik hipertoniya da deyilir.
Endokrin xəstəliklər
Qadınlarda və kişilərdə klimaksla əlaqədar
inkişaf edən hipertoniya, aldosteronizm,
tireotoksikoz, böyrəküstü vəzin beyin
maddəsinin şişləri, hipofizin şişləri.
Damar xəstəlikləri
Aortanın koarktasiyası, aorta qövsünün
aterosklerozu, iri kalibrli arteriyaların
daralması.

6. Hipertoniya xəstəliyinin etio-patogenezi
Konkret etioloji amilə malik olmayan hipertoniya xəstəliyinin
inkişafına şərait yaradan amillərdən aşağıdakıları qeyd etmək
olar :
 Psixi-əsəb sarsıntısı (kəskin və ya xroniki), emosional stress;
 İrsi-quruluş xüsusiyyətləri (hüceyrə membranlarının
patologiyası ilə bağlı);
 Peşə zərərləri (küy, diqqətin, gözün daimi gərginlikdə olması);
 Qidalanma xüsusiyyətləri (xörək duzundan həddən artıq istifadə,
kalsiumun çatışmazlığı);
 Beynin diensefal-hipotalamik quruluşunun yaşla bağlı dəyişməsi
(klimaks dövründə);
 Kəllə zədələri;
 İntoksikasiya (spirtli içki, siqaretlə zəhərlənmə);
 Yağ (piy) mübadiləsinin pozulması.

7. Məlumdur ki, orqanizmdə arterial qan təzyiqinin tənzimlənməsi
uzunsov beyində yerləşən damar-hərəki mərkəz, avtonom sinir
sisteminin simpatik şöbəsi, yuxu sinusunda və aorta qövsündə
yerləşmiş baroreseptorlar və xemoreseptorlar, böyrəyin yuksta-
qlomerulyar aparatında sintez olunan renin, plazma zülallarından
angiotenzin, böyrəküstü vəzin qabıq maddəsində sintez olunan
aldosteron və s. tərəfindən həyata keçirilir.

8. Yuxarıda göstərilən ən mühüm yeri böyrək tutur.Qanda arterial
təzyiq aşağı düşdükdə böyrəyin yuksta-qlomerulyar aparatında
renin ifrazı çoxalır.Reninin təsiri ilə plazmada olan angiotenzin
aktivləşərək angiotenzin I -ə çevrilir.Bu isə angiotenzin II –yə
çevrilərək bir tərəfdən böyərk üstü vəzin qabıq maddəsində
aldosteronun sintezini sürətləndirir, digər tərəfdən isə damarların
spazmını törədir.Aldosteron isə böyrək kanalcıqlarında suyun və
NaCl duzunun reabsorbsiyasını sürətləndirir və ADH-nun ifrazını
yüksəldir.

9. - Arterial təzyiqlə diurez arasında 3 qat asılılıq vardır («təzyiq
diurezi»).Belə ki, arterial təzyiqin hər vahid yüksəlməsi diurezin 3
dəfə çox artması ilə müşayiət olunur.
Hipertoniya xəstəliyinin yaranmasında bir sıra mexanizmlər qeyd
olunmuşdur :
- Uşaqlarda rast gəlinən arterial qan təzyiqinin yüksəlməsi halları ən
çox simptomatik hipertoniya xarakterli olur.
Nəzəriyyə Mexanizm
Neyrogen nəzəriyyə Bu patologiyanın inkişafını MSS-də beyin
qabığı ilə qabıqaltı nüvələr arasındakı
münasibətdə baş verən pozğunluqlarla
əlaqələndirirlər.(Q.Lanq və A.Myasnikov)
Membran nəzəriyyəsi Membran nəzəriyyəsi ilə hipertoniya
xəstəliyinin inkişafında irsi-genetik
amillərin rolu eksperimental yolla təsdiq
edilmişdir.(Y.Postnov və S.Orlov, 1987)

10. Klinik gedişinə görə bəd xassəli və xoşxassəli xəstəliyi ayırd
edilir :
Bəd xassələ hipertoniya tez-tez hipertonik krizlərin olmasına
deyilir.Hipertonik kriz arterial qan təzyiqinin kəskin şəkildə
yüksəlməsinə, xüsusilə də diastolik təzyiqin 120-130 mm.c.s.-dan
yuxarı qalxmasına deyilir.Hipertonik kriz klinik olaraq görmə
qabiliyyətinin zəifləməsi, yəni torlu görmə, baş gicəllənməsi və
hematuriya ilə müşayiət olunur.

11. Hipertonik kriz zamanı arteriollarda baş verən elektron-mikroskopik
dəyişiklilər aşağıdakılardır :
1) Arteriolların kəskin spazmı ilə əlaqədar daxili – intima qatının,
xüsusilə bazal membranın büküşlü şəkildə, damar mənfəzinin isə
kəskin daralması ilə əlaqədar ulduz şəklində görülməsi;
2) İntimanın bazal membranının dstruksiyası;
3) Arteriolların divarında plazmoragiya və ödem;
4) Arteriolların divarında xırda ocaqlı diapedez və qansızmalar;
5) Arteriolların divarında fibrinoid nekroz (arteriolonekroz);
6) Damar mənfəzində bəzən divarönü trombozların da görünməsi;
7) Böyrək yumaqcıqlarının kapillyar ilgəklərində fibrinoid nekroz,
böyrəyin interstitsiyasında ödem və qansızma ocaqları, kanalcıq
eptellərində zülal distrofiyası.Bunlarla da əlaqədar
interstitsiyada limfo-leykositar infiltrasiya və skleroz baş
verir.Buna Fann bədxassəli nefrosklerozu deyilir.

12. a.aterosklerotik embol b.hialin ateroskleroz c.arteriolonefroskleroz

13. Xoş xassəli hipertoniya zamanı adətən hipertonik krizlər
olmur, xəstəlik uzun müddətli xroniki gedişə malik olur.Öz
inkişafında 3 mərhələ keçirir :
- I mərhələ
- II mərhələ
- III mərhələ

14. I.Preklinik mərhələ.Buna funksional və ya tranzitor mərhələ də
deyilir.Bu mərhələdə arterial hipertoniya stabil olmur.Stress və ya
digər faktorların təsirindən tez-tez dəyişə bilir.
II.Yayılmış damar dəyişiklikləri mərhələsi:
- arteriollarda yayılmış şəkildə və davamlı plazmorragiya ilə
əlaqədar mezenximal zülal distrofiyaları inkişaf edərək dərinləşir və
hialinozla nəticələnir.Buna arterioloskleroz da deyilir.
- arteriyalarda baş verən morfoloji dəyişikliklər aterosklerozdan və
elastofibrozdan ibarətdir.
- ürəkdə isə sol mədəciyin kompensator hipertrofiyası nəticəsində
«öküz ürəyi» meydana çıxır.
III.Damar dəyişiklikləri ilə əlaqədar üzvlərdə geridönməyən
sklerotik dəyişiklər mərhələsi.

15. Hipertoniya xəstəliyinin 3 klinik-morfoloji forması - ürək,
beyin və böyrək formaları ayırd edilir.
1.Hipertoniya xəstəliyinin ürək forması = tac damarlarında baş verən
dəyişikliklər – tac arteriyalarda ateroskleroz, ürəyin arteriollarında
hialinozla əlaqədar miokardın qan təchizatı pozulur, işemiya və
xroniki hipoksiya inkişaf edir.

16. 2.Hipertoniya xəstəliyinin beyin (serebral) forması.
Baş beyinin yumşaq qişasında, həmçinin beyin maddəsində olan
arteriolların divarında hialinoz, bununla da onların mənfəzlərinin
daralması nəticəsində beyin toxumasının qan təchizatı pozulur,
xroniki hipoksiya inkişaf edir.Beyin qabığı tədricən atrofiyalaşır, sinir
hüceyrələrində distrofik dəyişikliklər meydana çıxmağa başlayır.

17. Arteriolların divarı hialinozla əlaqədar öz elastikliklərini
itirdiyi və kövrəkləşdikləri üçün hipertonik kriz zamanı
onların divarı cırıla bilir və beyin toxumasına qansızma –
hemorragik inslut baş verir.

18. Qansızma nahiyəsində bütün neyronlar nekrozlaşır, nu
nahiyədə beyin maddəsinin yumşalması (lizisi)
başlanır.Buna «beynin qırmızı yumşalması»
deyilir.Sağaldıqda isə bunun yerində kənardan pas rəngli
nazik kapsula ilə örtülmüş kista qalır.

19. 2.Hipertoniya xəstəliyinin böyrək forması
Bu zaman böyrək arteriollarında hialinoz və onların mənfəzlərinin
daralması ilə əlaqədar böyrək toxumasında qan təchizatının
zəifləməsi və xroniki hipoksiya inkişaf edir.
Böyrəkdə hialin arteriolosklerozu

20. İşemiya və xroniki hipoksiya ilə əlaqədar böyrək
yumaqcıqlarında kapillyar ilgəklərinin sklerozlaşması
(qlomeruloskleroz), qabıq maddənin atrofiyası və
nazikləşməsi, kanalcıq epitellərində distrofik və atrfoik
dəyişikliklər, böyrəyin ara maddəsində - interstitsiyada
diffuz şəkildə birləşdirici toxumanın inkişaf etməsi baş
verir.Buna «arteriolosklerotik nefroskleroz» deyilir.

21. Diqqətinizə görə təşəkkürlər