5. ug buteh yos

1. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë
Õè÷ýýëèéí èíäåêñ: LANG203
Àãóóëãûí áàãòààìæ: 3 êðåäèò
Ñóäëàõ àíãè: ÀÕÎ-1, ÀÕÁ-1, ÑÕÎ-1, ÑÑ-1
Ñóäëàõ óëèðàë: I óëèðàë

2. Ëåêöèéí àãóóëãà:
1. Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàí áàÿæèõ àðãà
çàìóóä
2. ¯ã á¿òýõ ¸ñ íü ¿ãèéí ñàíã
áàÿæóóëàõ ãîë àðãà çàì ìºí
3. Ìîíãîë õýëíèé ¿ã á¿òýõ òóñëàõ àðãà
4. Ìîíãîë õýëíèé ¿ã á¿òýõ ¿íäñýí àðãà

3. Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàí
áàÿæèõ àðãà çàìóóä
1. Øèíý ¿ã á¿òýýõ
2. ¯ãèéí óòãà øèëæ¿¿ëýõ
• ºðãºæ¿¿ëýí (óñíû îíãîö-íèñýõ îíãîö)
• ÿâöóóðóóëàí(àëò ìºíãº-ìºí㺠òºãðºã)
3. Õàðü ¿ãýýñ àâàõ

4. ¯ã á¿òýõ ¸ñíû òóõàé òîâ÷ îéëãîëò
Àëèâàà õýëíèé áýëýí áàéãàà
ìàòåðèàë (á¿òýýâýð, ¿ã, õîëáîî ¿ã ãýõ
ìýò) äýýð òóëãóóðëàí øèíý ¿ã á¿òýõ
àðãà, õýðýãë¿¿ð, ç¿é òîãòëûã ñóäëàõ
õýëøèíæëýëèéí ñàëáàð óõààíûã ¿ã
á¿òýõ ¸ñíû ñóäëàë ãýíý.
¯ã á¿òýõ ¸ñíû ñóäëàõ ç¿éë íü
¿¿ñìýë ¿ã þì.

5. Ìîíãîë õýëíèé ¿ã á¿òýýõ àðãóóä
¯ã á¿òýýõ àðãà
¿íäñýí àðãà
Àâèà
ñýëãýõ
¿ã òîâ÷ëîõ
Òóñëàõ àðãà
Íèéëýã
àðãà
Çàäëàã
àðãà
Äàãàâðûí
àðãà
¿ã íèéëýõ
àðãà

6. Àâèà ñýëãýõ àðãà
/дотоод нугарал/
ÌÕ-íèé õºãæëèéí ¿åä ¿ã á¿òýýõ ¿íäñýí
àðãà áàéñàí àâèà ñýëãýõ àðãà íü ÎÖÌÕ-ä
á¿òýýë÷ áèø òóñëàõ àðãàä õàìààðäàã.
Æèøýý íü: ïàë, ïàñ, ïàð, ïàä
äàâøèõ, äýâøèõ
öàãààí, öýãýýí
àíäóó, ýíä¿¿ ãýõ ìýò.

7. ¯ã òîâ÷ëîõ àðãà
• Íèéëìýë ¿ã òóñ á¿ðèéã ýõíèé ¿ñãýýð
áè÷èãò òîâ÷ëîõ: ÎÕÓ, ÌÓ
• Õýëýõ, áè÷èãò àëü àëèíä íü òîâ÷ëîõ: ͯÁ,
ÌÈÀÒ, Ò¯Ö, ØÀÃ
• Ýõíèé ¿åýð òîâ÷ëîõ: íÿ-áî, ÌîíÖàÌý
• Íèéëìýë ¿ãèéí 1 ¿ãèéã õýìíýæ òîâ÷ëîõ:
ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ-ñóðãàí, ëàâëàõ òîâ÷îî-
ëàâëàõ, íèñýõ îíãîöíû áóóäàë-íèñýõ
• Õ¿íèé íýðèéã òîâ÷ëîõ: Áàò-Ýðäýíý →Áàòàà

8. Äàãàâðûí àðãà (íèéëýã àðãà)
¯ãèéí ÿçãóóð áà ¿íäñýíä äàãàâàð
çàëãàæ øèíý ¿ã á¿òýýõ àðãûã äàãàâðûí
àðãà áóþó íèéëýã àðãà ãýíý.
Äàãàâðûí àðãààð ÆÍ, ÒîÍ, ÒýÍ, ÎÖÍ, ¯¯
á¿òäýã.
Äàãàâðûí àðãààð á¿òñýí ¿ãèéã ýíãèéí
¿¿ñìýë ¿ã ãýäýã.

9. Äàãàâðûí àðãûí òîãòîëöîî
Äàãàâðûí àðãà
Èäýâõòýé
ÿçãóóðààñ
Ä¿ðñëýõ
ÿçãóóðààñ
Èäýâõã¿é
ÿçãóóðààñ
Äóóðàéõ
ÿçãóóðàà
ñ
Íýð ÿçãóóðààñ
¿éë ÿçãóóðààñ
Ýíãèéí
¿¿ñìýë ¿ã

10. 1. Нэр язгуураас:
• малчин, хуруувч, жигүүртэн, хүрээлэн,
үдэшлэг, нэгж, гурвалжин, дүрс, шарз,
давхарга, эрчим, ахмад, гүзээлзгэнэ
Жинхэнэ
нэр
• Тарган, амжилттай, аюулгүй,
харанхуй, хөхөгчин,
Тэмдэг
нэр
А. Äàãàâðûí àðãаар НЭР ҮГ БҮТЭХ:

11. 2. Үйл язгуураас:
• Санал, орлого, уулзалт, баглаа, соруул, тэвчээр,
нөхөөс, дарс, бичиг, сонжооч, удирдагч, төлбөр,
сууц, үзэмж, дарамт, идэш, ухагдахуун,
баримал, хадлан, бүрхэвч, аймшиг
Жинхэнэ
нэр
• Хөлдүү, салан, зогсонги, дэлгэрэнгүй, цэлмэг,
сурмаг, түрэмгий, эцэнхий, босоо,
Тэмдэг
нэр

12. • овон товон, гуна дөнө, овоо,Жинхэнэ нэр
• Бандгар, хялар, гонзгой,
дэлдэн, хагасТэмдэг нэр
• Дээш, доош, наана, гадар,
дотуур, хойд
Орон цагийн
нэр
3. Идэвхгүй язгуураас:

13. Б. Äàãàâðûí àðãаар ҮЙЛ ҮГ БҮТЭХ:
1. Үйл язгуураас:
• Үзүүл, заалга, бэлтгэ,
хатаа, тохиролц, залгил...
Тусах
үйл үг
• Үзэгд, барилд, засар
Эс тусах
үйл үг

14. 2. Нэр язгуураас:
• Савла, ишил, жолоод,
загварчил, зүрхшээ...
Тусах
үйл үг
• Тодор, багас, томд, чулууж,
занш, бахарх, гэмт, махас...
Эс тусах
үйл үг

15. 3. Идэвхгүй язгуураас:
• Хагал, хугач, хагар, гэдий,
гялсхий, гэдэлз, годгоно...
Дүрслэх
язгуураас
• Тасхий, жиргэ, хангина,
бархир, хоржигно, тогш,
майл, уйл,
Дуурайх
язгуураас

16. ¯ã íèéëýõ àðãà (çàäëàã àðãà)
¯ãèéí ñàíãèéí áèå äààñàí óòãàòàé
õî¸ð ¿ã íèéëæ øèíý ¿ã á¿òýýõèéã ¿ã
íèéëýõ àðãà áóþó çàäëàã àðãà ãýíý.
¯ã íèéëýõ àðãààð ¿¿ññýí øèíý
¿ãèéã íèéëìýë ¿ã ãýäýã. Íèéëìýë ¿ãèéã
÷ºëººò õîëáîî ¿ã áîëîí ºâºðìºö õýëöòýé
àíäóóð÷ áîëîõã¿é.

17. ¯ã íèéëýõ àðãà (çàäëàã àðãà)-ûí òîãòîëöîî
¿ã íèéëýõ àðãààð ¿ã
á¿òýõ
Çýðýãöýý ¿ã á¿òýõ
Ýíãèéí çýðýãöýý
¿ã á¿òýõ
Äàâòñàí çýðýãöýý
¿ã á¿òýõ
Óãñðàà ¿ã
á¿òýõ
Õàìæñàí
óãñðàà ¿ã
á¿òýõ
íàéðñàí óãñðàà
¿ã á¿òýõ

18. 1. Зэрэгцээ нэр бүтэх
• Үр дүн, ашиг шим, нягт нямбай, аз
жаргал
Ойролцоо
утгат нэрс
• Халуун хүйтэн, хол ойр, зовлон жаргал
Эсрэг утгат
нэрс
• Зэрэгцэх үгийн эхний авиаг м,з,с-ээр:
ширээ мирээ, малгай залгай, өвс мөвсм,з
А. Үг нийлэх аргаар НЭР ҮГ БҮТЭХ

19. 2. Хамжсан угсраа нэр бүтэх
• Хөх бух, шар шувуу, цагаан
толгой, цагаан сар...
Өнгө зүс заасан
тэмдэг нэрс+ÆÍ
• Морин хуур, тэмээн хяруул,
үхэр буу, хонин гүрвэл...
5 хошуу малын
холбогдолт
жинхэнэ нэрс
• Óëààí áóóðàë, õàð õàëçàí, õàð
õºõ
Өнгө зүс заасан
тэмдэг нэр+ÒýÍ

20. 3. Найрсан угсраа нэр бүтэх
• Çàñãèéí ãàçàð, íîìûí ñàí,
ãàçàð óñíàà ÿâàã÷,
ͯ+õàðü.ò.ÿ
• Ëàâëàõ òîâ÷îî, óíàäàã
äóãóé, íèñäýã òýðýã,
øèíæëýõ óõààí…
¯¯+Тîä.õ.í.+ÆÍ

21. 1. Зэрэгцээ үйл үг бүтэх
• Øàõàæ øààðä, ýëáýæ äýìíý,
øàõàæ øààðä, õàõàæ öàö…
Îéðîëöîî óòãàò
¿éë ¿ãñ
• Áîñ÷ ñóó, îðæ ãàð, áóóæ ìîðä,
óéëæ äóóë…
Ýñðýã óòãàò
¿éë ¿ãñ
• Óíøèæ ìóíø, ÿâæ ìàâ, ÿðüæ
ìàðü, ìàðòàæ çàðòàõ….Ì,Ç
Б. Үг нийлэх аргаар ҮЙЛ ҮГ БҮТЭХ

22. 2. Хамжсан угсраа үйл үг бүтэх
• Áóò íèðãý, îãëî
õàðàé, öîî øèðò,
õóãà öîõü
Íýã ¿ã
íºãººäºº
¿íäñýýðýý
õàâñðàí
çàõèðàãäàæ

23. 2. Найрсан угсраа үйл үг бүтэх
• Çîõèîí áàéãóóëàõ,
¿ç¿¿ëýí
òàíèóëàõ,ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ…
¯¯
+
íºõ.õîë.íºõ
+
¯¯

24. Àøèãëàõ ìàòåðèàë
• Å.Ñ.Êóáðÿêîâà, ×òî òàêîå ñîëîîáðàçîâàíèå.Ì., 1965
• Ö.ªíºðáàÿí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãç¿é, Óá.,1994,2004
• Ç.À.Ïîòèõà, Ñîâðåìåííîåðóññêîå ñîëîîáðàçîâàíèå.Ì., 1970
• Ö.ªíºðáàÿí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿éë ¿ã á¿òýõ ¸ñ, Óá.,2000
• Ö.ªíºðáàÿí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë ýëíèé ¿ã á¿òýõ ¸ñ. (¿éë ¿ã çàëãàâðûí àðãààð
á¿òýõ) Óá., 2000.
• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë, Áýýæèí, 1961
• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö, ¿ã íºõöºë õî¸ð íü, Óá.,
1968, 1999
• Ë.Áîëä, Ìîíãîë õýëíèé äàãàâàð, Óá., 1986
• Ï.Áÿìáàñàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí á¿òýö, íýð ¿ãñèéí àéìàã, Óá.,
1975
• Ì.Áàçàððàã÷àà, Ìîíãîë õýëíèé àâèà ñýëãýõ ¸ñ, Óá., 1987
• Ö.ªíºðáàÿí, Íèéëìýë ¿ãèéã õîëáîî ¿ãýýñ ÿëãàõ çàðèì àðãà, ÓÁÄÑ-èéí ÝØÇÀÁ
¹ 1, 1987
• Ä.Òºìºðòîãîî, Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìú¸îíû õóðààíãóé òîëü, Óá., 2004
• ÌÓÈÑ, ÓáÄÑ, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë, Óá.,

25. Àøèãëàõ ìàòåðèàë
• ÌÓÈÑ, Ìîíãîë õýëíèé ñóðàõ áè÷èã, ÓÁ.,1998,
• Ö.ªíºðáàÿí, Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, Õýëç¿éí çàäëàë õèéöãýýå, õýëíèé áîäëîãî
áîäîöãîî¸. (òîâõèìîë),ÓÁ., 1997
• ÌÓÈÑ, Ìîíãîë õýë, ñî¸ëûí ñóðãóóëü,Ìîíãîë õýë, óðàí çîõèîëûí ñîðèë,
ÓÁ., 2000, 2001
• Ö.ªíºðáàÿí, ¯ãèéí á¿òöèéí çàäëàí ÿëãàë, ò¿¿íèé õýâ ìàÿã. X äýâòýð,
ÓÁ., 1972
• Ö.ªíºðáàÿí, Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, Õýëç¿éí çàäëàë õèéöãýýå, õýëíèé áîäëîãî
áîäîöãîî¸. (òîâõèìîë),ÓÁ., 1997
• ÌÓÈÑ, Ìîíãîë õýë, ñî¸ëûí ñóðãóóëü,Ìîíãîë õýë, óðàí çîõèîëûí ñîðèë,
ÓÁ., 2000, 2001
• Ö.ªëçèéõóòàã, Ìîíãîë ¿ãèéí á¿òýö, ò¿¿íèéã çàäëàõ àðãà, Óá.,1972
• Ö.ªíºðáàÿí, Ìîíãîë õýë, óðàí çîõèîëûí ñîðèë,ÓÁ.,2002
• Ö.Îþóí, Ìîíãîë õýëíèé äèäàêòèê, ÓÁ., 2000
• Ö.ªíºðáàÿí, ¯ãèéí á¿òöèéí çàäëàë õèéõ àðãà÷ëàë,ÓÁ., 1991
• http://Êhelzasag.mn/ âåéá ñàéò