1. Үхрийн аж ахуй
I хичээл.
Үхрийн аж ахуйн хөгжилт, өнөөгийн
байдал, хэтийн төлөв, үхрийн гарал
үүсэл

2. •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ХАА-н нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 2. 053.659.1 сая ₮
Үүнээс
мал аж ахуй
1.505.286.1 сая ₮
Газар тариалан
548 373.0 сая
Үхрийн талаар тоо баримт
Монгол улс
2008 онд
43228,5 мян.
2011 онд
36 335,8 мян
2012 онд
40 920915 малтай байв
Үүнээс нийт үхэр 2011 онд
2 339,7 мян
Үнээ
965,6 мян
2012 он
2 584621,0
Үнээ
1045992,0
Бүс нутгаар авч үзвэл
Баруун бүс 369,4
Хангай
1050,9
Төвийн бүс
450,5
Зүүн бүс
412,1
Улаанбаатар 65,9

3. •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
2011 оны байдлаар хамгийн олон үхэртэй аймгууд:
1.Архангай
335,9 мян
2.Хөвсгөл
313,8 мян
3.Төв
185,0 мян
4.Булган
180,9 мян
5.Хэнтий
165,7 мян
Үхрийн хамгийн олон болж өссөн хугацаа 1999 он 3824700,0
Цэвэр үүлдрийн үхэр 2011 онд 45,5 мян
Нутгийн шилмэл 5,3 мян
Сайжруулсан
16,2 мян
100 эхээс 2011 онд 73 тугал
Үхрийн мах
53,6 мян тн
Үхрийн шир
2010 онд 717,4 мян 2011 онд 437,0
мян бэлтгэсэн
• Жилд
2008-2011 онд 383,1-516 мян. Үхэр хүнсэнд
хэргэлэсэн тоо байна

4. • ¯õýð. Îäîîãèéí ¿õðèéí çýðëýã ºâºã íü áóõ õýëáýðòýí /bos/, áóéâàë
/Bubalis dadelus/ ãýæ õî¸ð õóâààãäàíà. Áóõ õýëáýðòýí æèíõýíý
¿õýð /Bos taurus/, ýíýòõýãèéí ºðãºí äóõò áóõ-áàíòåíãè, ãàóð, ãàÿë
/Bos bidos/, ñàðëàã /Bos poephagus/, áèçîí /Bos bison/ ãýñýí 4
ç¿éëä õóâààãäàíà.
•
Æèíõýíý ¿õýð /Bos taurus/. Ýíý ç¿éë õàìãèéí ºðãºí òàðõñàí,
îëîí òîîíû ìàë áàãòààñàí áàéíà.
•
Æèíõýíý ¿õðèéí çýðëýã ºâºã íü òóð ãýæ èõýíõè ýðäýìòýä
¿çäýã. Òóðûí õàìãèéí èõ òàðõàí èäýýøèæ áàéñàí íóòàã áîë Åâðîï
òèâ þì. Õàðèí öººí òîîãîîð Ñèáèðü áîëîí Õÿòàä, õîéò Àôðèê, Ñèðè,
Ïàëåñòèíû íóòãààð àìüäàðäàã áàéæýý. Ýðäýìòýä Åâðîïèéí, Àçèéí,
Àôðèêèéí ãýñýí 3 òºðºëä ÿëãàí ¿çñýí áàéíà.
•
Òóð áàãà ñ¿ðãýýð íàìàãòàé ãàçàð, òàë õºíäèé, ãîëûí ýðãýýð
àìüäàð áàéæýý. Òóðûí ãàäààä áàéäàë íü òîì áèåòýé /800-1200
êã îð èì æèíòýé, ñýðâýýíèé ºíäºð 200 ñì õ¿ðäýã/, õ¿ òýé õºãæñºí
òîì á¿ä¿¿í ýâýðòýé, õàð ñààðàë ç¿ñòýé áàéíà. Òóðûí õàìãèéí
ñ¿¿ë èéí ¿íýý Ïîëüø óëñûí íóòàãò áàéæ áàéãààä 1627 îíä ¿õñýí
ìýäýý áàéäàã. Òóð ìàø èõ õ¿ èðõýã àìüòàí áàéñàí ãýñíèéã
ãýð ëýõ áàðèìò ýðòíèé îëîí îðíû àðä ò¿ìíèé ç¿éð öýöýí ¿ã, òóóëüñ,
ºã¿¿ëëýãò õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áàéíà.

6. •
•
•
•
•
•
1. Íóòãèéí áóþó íàðèéí äóõò ¿õýð /Bos primigenius/. Ýíý õýâøëèéí ¿õðèéí
çýðëýã ºâºã íü àçèéí òóð ãýæ ¿çäýã. Ýíý õýâøëèéí ¿õýðò óêðàéíû
áîð, õîëìîãîð, õàð òàðëàí, ãîëëàíäûí ¿¿ëäð¿¿ä áàãòàíà.
2. ªðãºí äóõò ¿õýð/Bos frontotus/. Ýíý õýâøëèéí ¿õðèéí äóõíû ÿñ ìàø
õ¿÷òýé õºãæñºí äóõòàé, ºðãºí, óðò ãàâëûí ÿñòàé áàéäãààðàà áóñàä
õýâøëýýñ ÿëãàãäàíà. Ýíý õýâøëèéí ¿õðèéí çýðëýã ºâãèéã àçèéí òóð ãýæ
¿çäýã. Ãîë òºëººëºã÷ íü ñèììåíòàëü ¿¿ëäðèéí ¿õýð þì.
3. Áîãèíî ýâýðò ¿õýð/Bos brachiceros/. Ýíý õýâøëèéí ¿õðèéí çýðëýã ºâºã
íü åâðîïûí òóð þì. Ýíý õýâøèë íü áîãèíî øóëóóí ýâýðòýé áàéäãààðàà îíöëîã
þì. Ýíý õýâøèëä øâèö, êîñòðîì çýðýã áîð ç¿ñíèé ¿¿ëäð¿¿ä õàìààðíà.
4. Áîãèíî òîëãîéò ¿õýð/Bos brachycefalus/. Ýíý õýâøëèéí ¿õðèéí çýðëýã
ºâºã íü åâðîïûí òóð þì. Òîëãîé õîíøîîðûí õýñýã íü áîãèíî, í¿äíèé õîîðîíäûí çàé
ºðãºí áàéíà. Ýíý õýâøëèéí ãîë òºëººëºã÷ íü Ãîðáàòîâûí óëààí ¿¿ëäðèéí
¿õýð þì.
5. Øóëóóí ýâýðò ¿õýð/Bos indicus/. Òîëãîé íü óðò, íàðèéí, äóõ íü
áîãèíî, äàãçíû õÿð áàéõã¿é/ õîòãîðäóó/, ýâýð íü äýýøýý ÷èãëýñýí òàë ñàð
õýëáýðòýé áàéíà.
6.
Ìóõàð
õýâøëèéí
¿õýð/Bos
akretos/.
Ýíý
õýâøèëä
Ôèíëÿíäè, Ñêàíäèíàâûí îðíóóäàä òàðõñàí ìóõàð ¿¿ëäðèéí ¿õýð îðíî. Ýíý
õýâøëèéí ¿õðèéí ãàðàë ¿¿ñýë îäîîãîîð òîäîðõîé áóñ þì. Äýýðõè 6 õýâøëýýñ
ãàäíà òóðàíî-ìîíãîë õýâøëèéí ¿õýð ãýæ Í.Í.Êîëåñíèê ÿëãàí ãàðãàñàí
áàéäàã. Ýíý õýâøèëä õàëèìàã, ìîíãîë ¿õðýýñ ãàäíà çåáó ¿õðèéã
îðóóëñàí áàéíà.

7. • Çåáó/Bos taurus indicus/. Èõýíõè ýðäýìòýä àôðèêàçèéí ãàðàëòàé îíöãîé á¿ëãèéí ¿õýð ãýæ ¿çäýã.
Ýíýòõýã, àðàâèéí ãýæ õî¸ð õýâøëèéí çåáó áàéíà. Ýíý
¿õðèéí îíöëîã ãýâýë ñýðâýýíèé îð÷èìäîî 8-10 êã
æèíòýé áóë÷èí, ººõíººñ òîãòñîí áºõòýé áàéíà. Ýíý áºõ
íü íººö øèìò áîäèñûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýíý ¿õðèéí
îíöëîã øèíæ íü õàëóóí îðíû óóð àìüñãàëûí õ¿íä
íºõöëèéã ñàéí äàâàí òóóëäàã, ïèðîïëàçìîç ºâ÷èíä
òýñâýðòýé áàéäàãò îðøèíî. Ýíý ¿õðèéí òîëãîé
íàðèéí, õîíøîîð íü õàðüöàíãóé óðò, äóõ íü òºâãºð
áàéíà. Õàëóóí óóð àìüñãàëòàé íºõöºëä îðøäîã óëñ
îðíóóä çåáóãèéí ìàõëàã ÷àíàð ñàéòàé, ñ¿¿íèé òîñëîã
ºíäºðòýé, òýñâýðòýé çýðýã ¿ðæëèéí ÷àíàðûã íü
àøèãëàí íóòãèéí ¿õðýý ñàéæðóóëàõ ¿íýòýé
ãåíåôîíäîä òîîöäîã áàéíà. Çåáóãèéí ºâºã ãàðâàëûã
çàðèì ýðäýìòýä áàíòåíã ãýæ ¿çýæ áàéõàä çàðèì íü
àôðèêèéí òóð ãýæ ¿çäýã.
•

9. • Ýíýòõýãèéí ºðãºí äóõò ¿õýð /Bos bidos /.
Áàíòåíã, ãàóð, ãàÿë ãýñýí 3 òºðºë ç¿éë áàéíà.
• Áàíòåíã/Bos
sondaicus/.
Äóíä
çýðãèéí
áèåòýé, óðò, ºðãºí äóõòàé, á¿ä¿¿í ýâýðòýé, äàãçíû
õÿð íü òîâãîð, áóë÷èí ñàéí õºãæñºí áàéíà. Áàëèéí àðàë
äýýð ãýðøñýí. Ãýðèéí áîëîí çýðëýã áàéäàëòàé
Ýíýòõýã, Õÿòàä, Èíäîíåç, Çîíäûí àðàëóóäààð àìüäàðíà.
Áàíòåíãèéã
ãýðèéí
¿õýðòýé
ýðëèéçæ¿¿ëýõýä
¿ðæèëòýé òºë ºãíº. Ãàóð /Bos gaurus/. Æóíãëèéí õàâüä
çýðëýã áàéäàëòàé àìüäàðíà. Ìàø òîì áèåòýé, õ¿÷èðõýã
àìüòàí þì. Àìüäûí æèí íü 1000 êã-ààñ èë¿¿, ñýðâýýíèé
ºíäºð íü 200 ñì õ¿ðíý. Ãàóðûí äóõ ºðãºí õîíõîð, äàãçíû
õÿð íü õ¿÷òýé õºãæñºí áàéíà. Ýíýòõýã, Âüåòíàìä áàéíà.
•
Ãàÿë /Bos Bidos frontalis/. Íýëýýí òîì
áèåòýé, ãàóðààñ ãàðàëòàé, Âüåòíàì óëñàä áàéäàã
¿õýð þì. Ãàÿë ñ¿¿íèé òîñëîã ìàø ºíäºðòýé.

10. 3.Áàíòåíã

11. • Ñàðëàã /Bos poephagus/. Ñàðëàã çýðëýã áîëîí
ãýðèéí áàéäàëòàé áàéíà. Òºâä, ìîíãîë çýðýã
àçèéí óóëàðõàã îðíóóäàä áàéíà. Ñàðëàãèéí
îíöëîã íü õýâëèéí îð÷èìäîî 60-70 ñì õ¿ðòýë óðò
ñàâàãòàé, ñýýðíèé áîñîî ñýðòýí õ¿÷òýé
õºãæñºíººñ ñýðâýý ºíäºðòýé áàéíà. Òîëãîé
òîì, ýâýð á¿ä¿¿í, óðò. Ñàðëàãèéí áóõ 340-400
êã, ¿íýý íü 230-280 êã æèíòýé, æèëä 7-9%-èéí
òîñëîãòîé 500 êã õ¿ðòýë ñ¿¿ ºãíº. Ñàðëàãèéã
¿õýðòýé ýâöýëä¿¿ëýí õàéíàã ãàðãàæ àâíà.
Õàéíàãèéí ýð íü ¿ðæèëã¿é, ýì íü ¿ðæèëòýé
áàéíà. Õàéíàãèéí øàð àæèë ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð
îíöãîé ñàéòàé ìàë þì. Õàðèí õàéíàãèéí ¿íýý
òîñëîã ñàéòàé, õàðüöàíãóé èõ ñààìòàé áàéíà.

12. •
Áèçîí/Bos bison/. Àìåðèêèéí, åâðîïûí áóþó çóáð ãýæ õî¸ð ÿëãàæ
¿çíý. Áèçîí íü òîî òîëãîéí õóâüä öººí, ãýðèéí áîëæ áàéãààã¿é àìüòàí
þì.
•
Çóáð. Çóáðûí áóõ íü 800-1000 êã, ¿íýý íü 600-700 êã
æèí òàòàæ ñýðâýýíèé ºíäºð íü 200 ñì õ¿ðíý. Òîì õ¿÷èðõýã
áèåòýé, òîëãîé òîìòîé, äóõ íü òºâãºð, áîãèíî á¿ä¿¿í õ¿ç¿¿òýé, õºë
ìº÷ íü ñàéí õºãæñºí, óðò ñàõëàã ¿ñòýé áàéíà. Çóáð íü îéí
÷ºëºº, çàõààð àìüäàðäàã, ñîíãîæ àâñàí ãàçðààñàà èõ õîë ÿâäàãã¿é
àìüòàí þì. Çóáð ìàø öººð÷ óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ àþóëä îéðõîí áîëñîí
ó÷èð ¿õýðòýé ýâöýëä¿¿ëýõ çàìààð òîî òîëãîéã íü íºõºí ñýðãýýñýí
áàéíà.
•
•
Àìåðèêèéí áèçîí. Ýíý áèçîí Àìåðèêò ìàø îëîí òîîãîîð àìüäàð÷
áàéâ. 19-ð çóóíû äóíä ¿åä 60 ñàÿ õ¿ð÷ áàéñàí áîëîâ÷ ýíý çóóíû
60-ààä îíîîñ ×èêàãîãîîñ Ñàíôðàíöèñêî õ¿ðòýë á¿õýë á¿òýí òèâ
äàìíàñàí òºìºð çàì áàðèõ èõ á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæèë ýõýëñýí.
Ýíý ¿åä àðìè, àæèë÷äûí õîîë õ¿íñíèé õýðýãöýýíä çîðèóëàí àãíàæ
óñòãàõûí äàâààí äýýð àâàà÷ñàí áàéíà. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä äàõèí òîî
òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâñíààð õýâèéí ¿ðæèõ õýìæýýíä
õ¿ðòýë ºñ÷ýý. Åâðîïûí áèçîíûã áîäâîë àðàé áàãà áèåòýé, áóõíû
àìüäûí æèí 700 êã, ¿íýýíèéõ 450-500 êã áàéíà. Áîëõèäóó áèå
öîãöîñòîé, òîëãîé, õ¿ç¿¿, öýýæýýðýý óðò ¿ñòýé, öýýæ õ¿÷òýé
õºãæñºí áàéíà.

13. • Áóéâàë/Bubalus dadelus/. Àçèéí, àôðèêèéí
áóéâàë ãýæ õî¸ð ç¿éëä ÿëãàíà. Áóéâàë ìàíàé
ýðèíèé ºìíºõ 4000 îð÷èì æèëèéí òýðòýý
ýíýòõýãèéí àðíèãààñ ¿¿ñ÷ ãýðèéí áîëñîí ãýæ
¿çäýã. Àçèéí áóéâîëûã ýíýòõýãèéí/àðíè áóþó
àíîà/, ôèëëèïèíû/òîìàðîà/ ãýæ ÿëãàæ áîëíî.
Áóéâàë íü ìàø õ¿÷èðõýã, áóñàä ¿õðèéã áîäâîë
ìàø çóçààí, áàðàã õºëñíèé áóë÷èðõàéã¿é
àðüñòàé, òýñâýð õàòóóæèë ñàéòàé, õàð
ñààðàë ç¿ñòýé, òýæýýëèéí äóòàãäëûã ìàø ñàéí
äàâàí òóóëäàã ìàë þì. Íàñ ã¿éöñýí áóéâàëûí
àìüäûí æèí 450-500 êã, ñýðâýýíèé ºíäºð íü 180 ñì
õ¿ðíý. Ýâýð ìàø òîì, àð òèéøýý íàëóó áàéíà.
Äýëýí íü õî¸ð õýëòýðòýé, õýýë òýýõ õóãàöàà íü
310-316 õîíîã, ñààëèéí õóãàöàà 6-8 ñàð
¿ðãýëæëýíý. Ñààëèéí õóãàöààíä 7-9%-èéí
òîñëîãòîé 800-900 ë ñ¿¿ ñààíà.

14. Áóéâàë

19. II хичээл. Үхрийн , бие цогцос галбирын онцлог, ашиг
шимийн холбоо
• Малын биеийн гадаад хэлбэр дүрс, биологиаж ахуйн ашигтай шинж тэмдгийн холбооны
тухай сургаалыг гальбир гэнэ. Экстерьергадаад хэлбэр дүрс. Үхрийн гальбирыг
үнэлэх аргууд нь:
• Мэдрэх эрхтэний тусламжтай үнэлэх арга
• Үхрийн биеийн хэмжээ авах арга
• Биеийн заалт бодох арга
• Хэмжээ
заалт
ашиглан
гальбирын
тахирмаг байгуулах арга
• Фото зургын аргыг ашиглана

20. • ìàõíû èãëýëèéí ¿õðèéí ãàëüáèð ñ¿¿íèé èãëýëèéíõýýñ èõ ººð
áàéäàã. Ãàäíààñ íü õàðàõàä ìàõíû èãëýëèéí ¿õýð ã¿í, ºðãºí
öýýæòýé, àðüñàí äîîðõè ýñëýã, áóë èí ìàõ õ¿ òýé õºãæñºí, òîëãîé
õºíãºí, áîãèíî, ýâýð áàãàòàé, ºðãºí áîãèíî á¿ä¿¿í õ¿ç¿¿òýé, äàëíû
àðûí õîíõîð ¿ë ìýäýãäýõ òºäèé íóðóó, óóö æèãä ºðãºí, õºë ìº áîãèíî
æèãä çºâ òàâèëòòàé, àðüñ õºâñãºð, ¿ñ íàðèéí 纺ëºí, òîðãîìñîã
áàéíà. Èõ áèåèéã åðºíõèéä íü àâààä ¿çâýë ïàðàëåëüïèïåäèéí
õýëáýðòýé áàéíà. Õàðèí ñ¿¿íèé èãëýëèéí ¿õðèéí ãàëüáèð ìàõíû
¿õðèéí ãàëüáèðûí ýñðýã ìàÿãòàé áàéíà.
• Ñ¿¿íèé èãëýëèéí ¿õðèéí õîéò õýñýã óðä õýñãýýñýý èë¿¿ õ¿ òýé
õºãæñºí áàéäàã ó èð óðäààñàà õîéøîî êîíóñ ìàÿãûí õýëáýðòýé
áàéíà.
Ñ¿¿íèé
èãëýëèéí
¿õðèéí
òîëãîé
í¿¿ðýí
òàë
íàðèéâòàð, õàòèíãàðäóó, íàðèéí ýâýðòýé, íàðèéâòàð óðò
õ¿ç¿¿òýé, öýýæ ã¿íä¿¿ ìºðò뺺 ºðãºí áèø íóðóó íü øóëóóí, õºë
øóëóóí èõ ºðãºí áèø òàâèëòòàé, àðüñ íèìãýí, óÿí õàòàí, àðüñàí
äîîðõè ººõíèé õóðèìòëàë áàãàòàé, ºòãºí, óÿí õàòàí, ãÿëàëçñàí
¿ñòýé, àÿãà õýëáýðèéí ºðãºí óãòàé, ñààñíû äàðàà ñàéí ñóëàðäàã
äýëýíòýé, ñ¿¿íèé õóäàã òîìòîé, ñ¿¿íèé âåíèéí ñóäàñíû õºãæèëò
ñàéòàé áàéäàã.
• Биеийн заалт

21. • 1. Чàöàðõàãèéí çààëò. Ýíý çààëò ìàëûí áèå öîãöîñûí
õýâøëèéí
îíöëîãèéã
èëð¿¿ëýõ,
àøèã
øèìèéí
èãëýë, ºñºëòèéí äóòìàã õºãæëèéí õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõ
çýðýãò à õîëáîãäîëòîé. С¿¿íèé èãëýëèéí ¿õýð, õýâëèé
äîòîðõè ºñºëò, õºãæèëòèéí ñààòàëòàé ìàëä èõ áàéíà.
• 2. Ñóíàöûí çààëò. Ñóíàöûí çààëò õýâëèéí äîòîðõè
ºñºëò, õºãæèëòèéí ñààòàëòàé ìàëä èõ áàéíà. Õýâëèéí
äàðààõ õºãæëèéí ¿åä ìàëûí ãîë ÿñíû ºñºëò, õºãæèëò
ýð èìòýé ÿâàãääàã ó èð íàñ àõèõ òóòàì íýìýãäýõ
õàíäëàãàòàé
áàéíà. Ýíý
çààëò ìàõíû
èãëýëèéí
¿õýð, õýâëèéí äîòîðõè ºñºëòèéí ñààòàëòàé ìàëä èõ áàéíà.
• 3. Áèåèéí ºðãºíèé õàðüöààíû çààëò. Ýíý çààëò õýýëòýã
ìàëä ¿ðæëèéí àíàðûí ¿íýëãýý ºãºõºä à õîëáîãäîëòîé. Ýíý
çààëò ìàõíû
èãëýëèéí ¿õýð, ýð ìàëä èõ áàéíà.
Õýýëò¿¿ëýã ìàëûí öýýæíèé õºãæèëò áóñàä íàñ, õ¿éñíèé
ìàëûíõààñ èë¿¿ ñàéí õºãæñºí áàéíà.
• 4. Öýýæíèé çààëò. Öýýæíèé çààëò ìàëûí íàñ äàãàæ áàãà
ººð ëºãäºíº. Ýíý çààëò ìàõíû èãëýëèéí ¿õýðт èõ, ñ¿¿íèé
èãëýëèéí ¿õýðò áàãà áàéíà.

22. • 5. Ëàãñ àìáàéí çààëò. Ìàëûí áèåèéí æèíãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã
õàðóóëäàã. Ìàõíû èãëýëèéí ¿õýðт èõ áàéíà.
• 6. Õºíòð¿¿ãèéí çààëò. Õºíòð¿¿ãèéí çààëò ìàëûí áèåèéí
óðä, õîéò õýñãèéí ºíäðèéí õàðüöààã õàðóóëíà. Ìàëûí
ºñºëòèéí ÿëàíãóÿà òºðñíèé äàðààõ õºãæèëòèéí ÿâöûã
õàðóóëàõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëíî. Ìàëûí íàñíû äàãóó ýíý çààëò
áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
• 7. Áºãñíèé øóâòàíãèéí çààëò. Ýíý çààëò ìàëûí áºãñºí áèåèéí
õºãæèëòèéã õàðóóëàõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò þì.
• 8. ßñàðõàãûí çààëò. Ýíý çààëò ìàëûí àðàã ÿñíû õàðüöàíãóé
õºãæèëòèéã õàðóóëíà. Õºíäèé çàõûí ÿñíóóä õýâëèéí
äàðààõ ºñºëòèéí ¿åä óðòûãàà áîäâîë ºð㺺øºº èë¿¿
ýð èìòýé ºñäºã ó èð ìàëûí íàñ äàãàæ ýíý çààëò íýìýãäýõ
õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýíý çààëò áàãà áàéõ íü àðàã ÿñ
íàðèéñàæ ìàëûí áèå öîãöîñ õýò ýìçýã òèéøýý õºãæèæ
áàéãàà áóþó èõ áàéâàë áîëõè áèå öîãöîñ á¿ðýëäýí áèé
áîëæ áàéãààã õàðóóëíà.

23. • 9. Äóõàðõàãûí çààëò. Ýíý çààëò òîëãîéí ºðãºí õèð
çýðýã õºãæñíèéã õàðóóëíà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéã
¿õýð, àäóóíû ãàâëûí ÿñíû õýâ øèíæèéã
òîäîðõîéëîõîä àøèãëàäàã. Äóõàðõàãûí çààëò ýð
õ¿éñíèé
ìàë,
ìàõíû
èãëýëèéí
õóðäàí
áîëîâñðîëòòîé ¿¿ëäðèéí ¿õýðò óäààí ºñºëòòýé
þìóó ñ¿¿íèé èãëýëèéí ¿õðýýñ èõ áàéíà. Ìàëûí íàñ
äàãàæ ýíý çààëò áàãàñàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
Ó èð íü ìàëûí òîëãîéí ÿñíû óðòûí ºñºëò ºðãºíººñºº
àðàé õîæóó ã¿éöäýã.
• 10. Òîëãîéн çààëò. Ýíý çààëò ñ¿¿íèé èãëýëèéí
¿õýðò ìàõíûõààñ èõ áàéíà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò ìàëûí
íàñ äàãàæ èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. ßëàíãóÿà
òºðñíèé äàðààõ ýõíèé æèë òîëãîé óðòààøàà
ýð èìòýé ºñäºã ó èð íýã íàñò ìàëä èë¿¿ èõñýõ
õàíäëàãàòàé áàéíà.

25. • Хосолмол ашиг шимтэй үхрийн дотор
мах, сүүний чиглэлийн шинж тэмдэг ижил
тэнцүү хөгжсөн мал ховор махны, сүүний аль
нэг шинж илүү давамгайлсан байдаг учир
шинж тэмдэг тэр тал руугаа хэлбийсэн байна.
Шинж
тэмдгийн
илэрэл
нь
үүлдрийн
онцлог, үржлийн ажлын чиглэл, өсгөн
бойжуулсан болон арчилгаа, маллагааны
нөхцөл, ашиглаж байгаа системтэй холбоотой
байна.
• Ажил эдэлгээний чиглэлийн үхэр хүнд юмуу
дунд зэргийн толгойтой, бүдүүн, булчинлаг
хүзүүтэй, омруу томтой, биеийн урд хэсэг хойт
хэсгээсээ
илүү
хөгжсөн
байна.
Чээж
өргөн, гүн, дал налуу байрлалтай, сэрвээ
өндөр, богино, нуруу шулуун, өндөр чийрэг, урт
хөлтэй, зузаан, нягт арьстай, бүдүүн, урт
үстэй, булчин сайн, сүүний шинж тэмдэг сул

26. • Кондиц. Аж ахуйн зориулалтаар ашиглахад
хүний хэрэгцээг дээд зэргээр хангадаг, хүний
зориудын
үйл
ажиллагаагаар
бий
хэвшүүлсэн тарга хүчний байдлыг хэлнэ.
Кондиц нь:
• Үржлийн
• Үзэсгэлэнгийн
• Ажлын
• Бордооны гэж байна.

27. • III
хичээл.
Үхрийн
үржлийн
чадвар,
ашиг
шимийг
дотоод
цогцосын үзүүлэлтээр үнэлэх

28. Интерьер-Дотоод цогцос
• Интерьер-Interieur-дотоод гэсэн франц үг Гадаад
орчны янз бүрийн нөхцөлд мал, амьтны бие
махбоди дотор явагдаж байгаа морфологифизиологийн нарийн процесс, эд, эрхтэний бүтцийг
судлах судалгаанд дотоод цогцосын мөн чанар
суурилан бий болно. Дотоод цогцосын тухай
сургаалыг малын үржлийн чанар, ашиг шимийг
үнэлэх ажилд 1900-аад оны эхээр бие даан
ашиглах болжээ. Мал амьтны үржлийн чадвар, ашиг
шимийг
үнэлэх
судалгаанд
цус,
түүний
иммунобиологийн чанар, дэлэн, арьс, үсэн
бүрхүүл, хөлс, тосны булчирхай, бодисын солилцоо
тухайлбал
хий-энергийн
солилцоо, амьсгал, судасны цохилт, биеийн
хэм, зарим эрхтэний эзэлхүүний болон бүтцийн
үзүүлэлт, үхрийн бие мах бодийн янз бүрийн

29. • Цусны үзүүлэлтүүдээс сүүлийн үед цусны
бүлэг, бүлгийн систем мал, амьтны гарал
үүслийг тодорхойлоход их ач холбогдолтой.
Цусны улаан, цагаан цогцос, гемоглобин
хамгийн их саамшуулалтын үед их, саалийн
сүүл рүү бага байна. Саалийн хугацаанд
үнээний
цусны
уураг,
түүний
альбумин, глобулин 10-12% багасах зүй
тогтолтой өөрчлөгдөнө.
• Малын цусны физиологийн үзүүлэлтийг
тодорхойлох нь бодисын солилцооны болон
эрүүл мэндийн байдлыг тодорхойлоход ач
холбогдолтой. Жнь тугалын судасны цохилт
70-80 удаа/мин байдаг бол 2 настай болоход
40-60 удаа/мин болж багасана

30. Үхрийн физиологийн үзүүлэлт насаа дагаж
өөрчлөгдөх/Тагиль үүлдэр/
Нас
Амьд
ын
жин,
кг
Төрөх үе
39
6 сартай
148
12 сартай 219
18 сартай 271
24 сартай 297
Нас гүйцсэн 470
Биеий Судасны Амьсга
н хэм, цохилт, 1 лын
0С
мин
тоо, 1
мин
39,1
81
34
38,7
70
31
38,4
59
20
38,3
57
18
38,3
54
18
38,3
67
21

31. Үнээний гол эрхтэнүүд сүүн ашиг шимээс хамаарах нь
Үзүүлэлт
Үнээний сүүлэг чанарын бүлэг
тааруухан
Амьдын жин, кг
300 хоногийн саам, кг
100 кг жинд ногдох саам, кг
Нядлагын гарц,%
Эрхтэнийг амьдын жинд
харьцуулсан хувь:
Зүрх
Элэг
Уушиг
Ходоод
Гэдэс
Дэлэн
Хөл
толгой
дунд
их
486
3120
643
54,4
476
3950
830
51,6
470
4764
1000
44,3
0,34
1,15
0,71
1,97
1,48
1,05
1,89
2,79
0,38
1,27
1,00
2,54
1,99
1,43
1,72
2,58
0,40
1,34
1,40
3,17
2,55
1,66
1,71
2,55

32. • Дэлэн.Тугалд мэдэгдэхүйц үүссэн байна.Бэлгийн
бойжилт гүйцэх үеэс эрчимтэй хөгжин хээл тээх үед
бүрэн бий болно. 4 хэлтэртэй. Дэлэнгийн цулцан
маш олон тооны шүүрүүлэх эсээс тогтох ба энд сүү
нийлэгжин эхлээд нарийн дараа нь бүдүүн
урсуураар орж дэлэнгийн болон хөхний цүнхэлд
орно. Цүнхэл нь сүүний нөөцлөгч болно. Хөх нь
цагариг булчин агшихад хуниас нь сүүг гадгаш
ялгарах, хортой төрөл бүрийн нян нэвтрэн орохоос
сэргийлдэг. Цулцан, нарийн урсуурууд гадна
талаасаа онцгой чанартай од хэлбэрийн эсээр
хучигдсан байдаг нь сүү нийлэгших үед сунаж
шаардлагатай эзэлхүүнийг бий болгоно. Дэлэн 30 кг
түүнээс багагүй эзэлхүүнтэй болоход үнээг
саамшуулах болон удамшлын онцлогоос хамаарна.
Дэлэн холбох эд, булчирхайлаг эдээс тогтоно.
Сүүний чиглэлийн үнээний дэлэнгийн 75-80%
булчирхайлаг, 20-25% холбох эд байна.

33. Саалийн хугацаанд үнээний дэлэнгийн бүтцэд өөрчлөлт гарна.
Саалийн нэгдүгээр хагаст булчирхайлаг эдийн хөгжилт дээд
цэгтээ хүрч дэлэнгийн жин хамгийн их байна. Саалийн 2-р
хагаст дэлэнгийн жин 20-40%, булчирхайлаг эдийн талбай
10%, цулцангийн диаметр 30% багасана. Үүний зэрэгцээ
холбох эдийн талбай 50%, холбох эдийн зузаан 10% хүртэл
нэмэгдэнэ.
Үнээний дэлэнгийн жин, сүүн ашиг шимийн холбоо
Саамын
хэлбэлзэл, кг
1000
2000
3000
4000
5000
6000
Дэлэнгийн жинг биеийн жинд
харьцуулсан хувь
2000
3000
4000
5000
6000
7000
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0

34. • Арьс.
Арьс
малыг
гадаад
орчны
механик,
хими,
дулааны
ашиггүй
үйлчилгээнээс хамгаална. Мөн дулааны
зохицуулагад
идэвхитэй
оролцоно.
Агаарын хэм, чийглэг
өөрчлөгдөхөд
бодисын солилцооны эрчим, дулаан
зохицуулах шинж, хөлсний булчирхайн үйл
ажиллагаанд бодитой нөлөөлнө. Арьс усны
нөөц бий болгоход их нөлөөтэй. Арьсан
доорхи эслэгний өөх
задрахад бие
махбодид хоногт 5 л хүртэл ус бий болно.

35. Арьсны бичил бүтэц, малын нас дагаж өөрчлөгдөх
Үзүүлэлт
Амьдын жин, кг
Арьсны жин, кг
Ширний бичил бүтэц:
Эпидермис
Жинхэнэ арьс:
Хөхөнцөр давхараг
Торлог давхараг
Арьсан доорхи эслэг
1мм2 талбайн булчирхайн тоо:
Хөлсний
тосны
Төл мал
Төрөх
12
үе
сартай
37
266
3,3
13,2
Нас
гүйцсэн
463
33,3
71
140,3
133
972
1717
463
1525
3184
828
2063
5389
595
1,91
1,87
1,77
1,69
1,80
1,74

36. • Бие цогцос гэж амьтныг нэг нэгдмэл болгон
тодорхойлдог малын биологи, аж ахуйн
ашигтай шинж чанар, шинж тэмдгийн нийлбэр
цогцыг ойлгоно. Бие цогцос нь удамшил, бие
махбодийн өсөн үржиж байгаа гадаад орчны
хүчин зүйлсээр тодорхойлогдоно. Бие цогцосыг
• Болхи
• Эмзэг
• Нягт
• Хөвсгөр
• Чийрэг
• Амьсгалын хэвшлийн /133-1400/
• Хоол боловсруулах хэвшлийн /100-1200/

37. IY хичээл .Монгол үүлдрийн үхэр, сарлагын аж
ахуй
• Гарал.Гальбир
хийц,
дотоод
цогцосын
шинжүүд, толгойн ясны морфологийн гадна шинж
тэмдэг, краниологийн гол заалтууд, трансферрины
локусын аллелийн бүтцийг судлан монгол болон
монголоос
тархсан
үхрийг
бие
даасан
гаралтай, түүний холын өвөг ньазийн зэрлэг үхэр
гэж
үзжээ.
Н.Н.Колесник
монгол, халимаг, якут, киргиз, хойт Хятадын үхрийг
бие даасан BOS TURANO МONGOLICUS бүлэгт
хамаруулсыг
Ц.Тойвгоо
улам
тодоруулан
монгол, халимаг, хасаг, киргиз, якут, тува, буриад, х
ойт хятадын болон түүнтэй ижил монгол угсаатай
үхрийн бүх бүлгүүдийг гарал үүслийн хувьд
нэгтгэн BOS TURANO BONGOLICUS бүлэгт
хамаруулах нь зүй ёсны хэрэг гэж дүгнэжээ.

38. • Ц.Жанчив монгол үхэр трансферрины генийн
аллелийн давтамжийн тархалтын хувьд алтай, якут
үхэртэй их ойролцоо, халимаг үхэртэй ямар нэг
хэмжээгээр ойролцоо учир бие даасан BOS TAURUS
TURANO МONGOLICUS гэсэн дэд бүлэгт хамаргдана
гэжээ. BOS TURANO МONGOLICUS-ийн онцлог нь
толгой харьцангуй жижиг, хөнгөн, голдуу хумбан
эвэртэй, эврийн хоорондох зай бага, дух
өргөн, хоншоор нарийн, дагзандаа сэртэн
байхгүй, урд хөл богино, өргөн тавьцтай, зөв
гишгэлттэй байна.
• Сарлагийг Төвд, Монгол, Киргиз, Алтайд, мөн
Хятад, Балба, Энэтхэгийн зарим бүс нутгуудад
үржүүлнэ. Сарлаг Төвдийн өндөр ууланд амьдарч
байгаа зэрлэг сарлагаас гаралтай болно. Зэрлэг
сарлаг хар бараан зүстэй, савга, сүүл болон их
биеийн үс өтгөн, сахлаг, бүдүүн бух 650-700 кг
жинтэй , сэрвээний өндөр 190 см хүрнэ. Үнээ нь 325-

39. • Гальбир. Толгой хөнгөн, жижиг, дух богинохон,
өргөн, хамар хянган, бага зэрэг хотгор, хоншоор
нарийн, дагз сэртэнгүй, голдуу хобон эвэртэй,
хоѐр эврийн хоорондын зай бага, хүзүү богино,
бүдүүн, омруу сайн хөгжсөн, сэрвээ намхан,
чээж өргөн гүн,нуруу тэгш, өргөн чийрэг,
хондлой намхан, гэдэс хэвлий сайн хөгжсөн,
урд хөл богино, тавьц зөв, хойт хөл цэх, дэлэн
хөх, жижиг, сахлаг, өтгөн үстэй, бие бялдарын
ерөнхий шинж байдал нягт, чийрэг, цул, бүдүүн
пагдгар, арьс хөрслөг зузаан, үс нь сахлаг, яс нь
бөх бат байна. Бөгсөн тал унжуу, хавчиг, шувтан,
хойт аөл борвио хавирсан майга, суунга зэрэг
согог олонтоо тохиолдоно. Ерөнхийдөө махны
чиглэлийн
үхрийн гальбирт ойртож очно.
Амьдын жин: үнээ 280-300 кг, бух 360-450 кг, СӨ
108-114 см, БТУ 128-135 см, ЧГ 59,3-64.0 см, ЧБ
152-172 см, ШБ 14,6-17.0 см байна.

40. • Махны хэвшлийн дорнод талын үхэр . Үржлийн
бух 550-600 кг, үнээ 370-400 кг, гунж 307 кг хүрнэ.
Үржлийн охин бярууг зохистой бойжуулснаар 18
сартай 290 кг, эр бярууг шахаж бордсоноор 300-320
кг жинд хүрэх боломжтой. Монгол үүлдрийн үхрээс
60-80кг жин илүү/Дугаржав/
• Өсөлт хөгжилт.Монгол тугал 19 кг дундаж жинтэй
төрөх ба өсөлт зүй тогтолын дагуу явагдсаар 7-9 нас
хүртэл үргэлжлэнэ. Монгол үхэр өсөлтийн биологийн
ихээхэн
нөөцтэй
болохыг
М.Наваанчимидийн
судалгаа харуулсан.
• -Тугалдаа 130-150 кг жинтэй бойжсон өсвөр үхрийг
бяруу, шүдлэнд нь 30-50 кг өсгөхөөр нэмэгдэл
тэжээлтэй бэлчээрээр өвөлжүүлж зун намрын
улиралд бэлчээрээр таргалуулаад 2,5 настай 400-450
кг жинтэй, 59-60%-ийн нядлагын гарцтай

41. • Тугалдаа 150-170 кг жинтэй бойжсон өсвөр үхрийг
бяруунд нь байран тэжээж 50-70 кг өсгөн
өвөлжүүлээд бэлчээрээр таргалуулж шүдлэнд нь
эрчимтэй бордож 400 кг жинтэй,г жинтэй, 62-63%-ийн
нядлагын гарцтай
• Тугалдаа 170-190 кг жинтэй бойжсон өсвөр үхрийг
бяруунд нь 80-90 кг өсгөхөөр нэмэгдэл тэжээлтэй
өвөлжүүлж зун намрын улиралд тэжээл өгч 1,5
настай 360-380 кг жинтэй, 57-58%-ийн нядлагын
гарцтай
• Тугалдаа 190 кг-аас дээш жинтэй бойжсон өсвөр
үхрийг бяруунд нь засаатай 7-8 сар хоногт 800-1000 г
өсгөн 14-15 сартай 350-380 кг жинтэй, 60-61%-ийн
нядлагын гарцтай бэлтгэлд тушаахыг зөвлөсөн ба
технологийг боловсруулсан
• Махан ашиг шим. Зун, намрын улиралд бэлчээрээр
100-150 хоногт нас гүйцсэн үхэр жингээ 3050%, өсвөр үхэр 60-80% нэмэгдүүлнэ.

42. • 321 кг жинтэй соѐолон үхрийн нядлагын гарц 52,9
%, гулууз нь 161 кг, дотор өөх 9 кг, ширний жин 24,3 кг
байжээ.
• Сүүн ашиг шим: бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд
тугалаар нь ивэлгэн саахад саалийн хугацаанд 300400 л, тугалын хөхсөн сүүг оролцуулбал 7-8 сарын
турш 600-800 л 12.25% хуурай бодис, 3.1-5.4%-ийн
тослог, 3,42%-ийн уурагтай сүү өгнө.
• Бусад ашиг шим. Нойтон ширний жин үнээнийх 14,7
кг, шарных 20,4 кг, талбай 254,1 дм2. Үхрийн нойр
булчирхайнаас химотрипсин, трипсин фермент
гарган авна. Энэ хоѐрын холимог панкипсин нь
үрэвсэл эсэргүүцэх, үхжсэн эд, идээ бээр, өтгөн
шүүрс, шүүгдэсийг задлах, хайлуулах, шингэлэх
үйлчилгээтэй
учир
идээ, шарх, цооролт, түлэнхий, хөлдсөн эдэд түрхмэг
хэлбэрээр хэрэглэж байна. Монгол үхрийн
удамшил,
үржихүй.Монгол
үхэр
60
хромосомтойгоос 58 нь акроцентрик буюу үзүүртээ
үетэй, нэг хос нь тэгш мөртэй субметацентрик

43. • Ц.Жанчив монгол үхэрт генийн давтамжийг цусны
уургийн полиморф байдлаар илэрүүлэн байгалийн
шалгарал,
шилэн
сонголт,мигераци,
төрлийн
нийлүүлгийн нөлөө илэрч байгааг цусны олон янзын
уургийн нийэгжилтийг хариуцдаг генүүд гомозигот
байдалд оршиж байгааг тогтоосон байна. Монгол
үхрийн цусны улаан цогцосын антигенийн илэрэх
байдлаар нь 1.элбэгA,E,F,H,Z 2.дунд G2, W1, G1, L
3.ховор Z1, M,R гэж ангилсан байна. /Ё.Загдсүрэн/
Монгол үнээний бэлгийн бойжилт 12-15 сартай
гүйцнэ. 26-28 сартай хээлтүүлэгт оруулан 8 жил
үржилд ашиглах нь зохистой. Үнээний өндгөн эс 1820 сартай гадгашилж, шар бием үүсч бэлгийн
мөчлөгийн давтагдах хугацаа 19-24 хоног, ороо 46,5
цаг, бухсалт 23,6 цаг үргэлжлэх ба түүнээс 24-27
цагийн дараа өндгөн эс гадгашлана. Монгол үнээний
нийлүүгийн ажлыг зохион байгуулахад 5-р сард сувай
үнээг, 6-р сард хавар эрт тугалсан үнээ,тарга хүч
сайтай нэмрийн гунжийг, 7-р сард нэрмрийн
гунж, хавар тугалсан үнээг хээлтүүлэх нь

44. • Нийлүүлгийн үед 3-5 настай монгол бух 2,6 мл 8
баллийн идэвхитэй, 0,7 тэрбум/мл эр эстэй,
анхны хээлтүүлгээр 65% хээл авахуулах чадвар
бүхий үр өгнө. Нэг буханд гардан хээлтүүлгийн
үед
50-80
үнээ,
сүргийн
хэсэгчилсэн
хээлтүүлгийн
үед
30-40
үнээ,
ердийн
хээлтүүлгийн дэвшилтэт арга хэрэглэх үед 3050 үнээ, дур зоргын хээлтүүлгийн үед 25-30
үнээ ногдохоор тус тус тохироо хийхийг
зөвлөсөн байдаг.
• Монгол үхэр голдуу улаан, хүрэн улаан, хар
зүстэй байна. Цагаан зүс нарны гэрлийн 49%ийг шингээдэг бол улаан зүс 78%, хар зүс 89%ийг шингээдэг гэсэн судалгаа байна.
• Монгол үхэр дорнод монголын тал хээрийн
нөхцөлд хоногт зун 14,8 кг, намар 10,2 кг, өвөл
8,32 кг, хавар 9,43 кг хуурай бодис бэлчээрээс
олж иднэ.

45. • Сарлагын галбир: бие цогцос чийрэг, толгой
том, дух өргөн, хотгордуу, хошуу урт, хар, хамрын
толио жижиг, нимгэн зөөлөн, хамрын нүх нарийн
сортон, уруул нимгэн, хөдөлгөөн сайтай,нүдний аяга
төвгөр, чих богино, хулгардуу, голдуу мухар, хүзүү
богино, багалзуураараа нарийнхан, уг тийшээгээ
бүдүүн, хүзүүний арьсны нуглаа жижиг, шалан
байдаггүй, сэрвээ өндөр, нуруу, хондлой харьцангуй
намхан, ташаа богино, бөгс шувтан, хавчиг, чээж
гүн, хэвлий бага, дээр суусан өтгөн, сахлаг үстэй
богиновтор сүүлтэй, урд хөл богино, чийрэг, туурай
жижиг, бат бөх, хойт хөл сариудуу байна.
• Намар сарлагын үнээ180 кг, бух 450 кг, 3 настай эр
сарлаг 250-350 кг жинтэй, үнээний СӨ 108-110
см, БТУ 119-123 см,ЧБ 158-168 см байна. Зүс нь хар
бараан,
хар
тарлан
боловч
хөх,
бор
тарлан, алаг, цагаан байна. Сарлагын нядлагын
гарц, 49,5%, нурууны урт булчингийн голч 56,3
мкм, өгзөгнийх 55,2мкм, трапец хэлбэрт булчингийнх
48,4 мкм байна.

46. • Хайнаг. Хайнагын шар дунджаар 470 кг/355-660/,
намар ижил насны монгол үхрээс 118 кг, сарлагаа 156
кг-давуу байжээ. Хайнагын нурууны урт булчингийн
голч 52,1 мкм, өгзөгнийх 49,9мкм, трапец хэлбэрт
булчингийнх 40,5 мкм байна.
• Бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд сарлагын үнээ 500700 л, хайнагын үнээ 800-1000 л сүү өгнө.сүүний
тослог дунджаар 56,79%, уураг 5,03% байна. 4
настай сарлагын нойтон шир 19,31 кг, хайнагынх
24,81 кг талбай сарлаг 248,9 дм2, хайнагынх 292,2
дм2 байна. Нас гүйцсэн сарлагаа 600-700 гр хөөвөр
авна.
• Сарлаг 14-15 сээртэй, мөн тооны хос хавиргатай.
• Сарлагын үнээний ороо 6-9-р сард илэрнэ. Бэлгийн
боловсролт нь 190 кг, жинтэй болсон 2,5 настай үд
гүйцнэ. Сарлагын үнээ хээлээ 253,5-255,1 хоног ,
хайнагын үнээ 260,1-272,4 хоног тээнэ. Сарлагын
үнээний ороо 37 цаг хүртэл, өндгөн эсийн гадгашлалт
нь ороо илэрснээс 23-32 цаг байна.

47. Y хичээл . Сүү, махны ба хосолмол ашиг шимт
үүлдрүүд
• Голланд үүлдэр.Олон зуун жилийн тэртээгээс
Голланд улсад үржүүлж ирсэн. үүлдрийн
доторхи селекцийн аргаар сүүний төрөлжсөн
дэнлхийн хэмжээний үүлдэр болгож чадсан. 5
тивд тархсан. Хар тарлан зүсээр хэвшил нь
тодорхойлогдоно. Нас гүйцсэн үнээний СӨ-130134 см, БТУ-170-180см, ЧБ-195-200см, ШБ-1920см, жин үнээ 550-650 кг, бух 800-1000 кг,
дунджаар 5000-6000 кг саамтай. Голланд
үүлдэр олон оронд сүүний үхэр сайжруулах,
шинэ үүлдэр бий болгох эх материал болсон.
Нидерланд, Фрисляндын УҮД-т бичсэн 10
тугалсан 2821 үнээний дундаж саам 71131 кг,
4,03% тослогтой, 116 үнээ дунджаар 3,77%

48. • Хар тарлан. 1917 он
хүртэл
орос
улсад
нутгийн
үхрээ
холмогор,
ярослав,
швиц,
симменталь
үүлдэртэй эрлийзжүүлэх ажлыг эрчимтэй
явуулж байв. Ийм ниймэл эрлийз үхрийг 19281930 оноос голланд үүлдрийн хээлтүүлэгчтэй
нийлүүлэх эрлийзжүүлэг хар тарлан үүлдрийг
бий болгосон. Жин нь үнээ 500-600 кг, бух 9001000 кг, тугал 30-35 кг жинтэй төрнө. Махлаг
чанар муу биш. Нядлагын гарц 50-55%. Монгол
улсад 1959 онд ЗХУ-аас, 1976 онд герман
улсаас авчиран цэврээр нь ба нутгийн үхэртэй
эрлийзжүүлэн
үржүүлж
байна.
Монголд
үржүүлж байгаа хар тарлан үүлдрийн үнээ
дунджаар 490 кг жинтэй, жилд дунджаар цэвэр
үүлдрийн үнээ 2670 л, эрлийз үнээ 1500 л сүү
өгч байв. Гацууртын Баяндөхөмийн ферм
дунджаар жилд саалийн үнээнээс 3600 л сүү

50. • Талын улаан үүлдэр. Энэ үүлдэр 18-р зууны үед бий
болсон. Украйны өмнөт хэсгийн тал нутаг руу Герман,
Оросоос шилжиж ирсэн хүмүүс авчирсан үхрээ Украйны
нутгийн
үхэртэй
эрлийзжүүлсэн.
Германчууд
остфрисляндын улаан үхэр авчирч байв. Энэ үхрийг
оросын шилжин сууршигчдын бий болгосон нутгийн
үхэр, остифрисляндын эрлийз үхэртэй эрлийзжүүлсэн
байна.Үүний үр дүнд талын улаан үхэр бий болсон. Энэ
үхэр чээж, нуруу, бөгсөн бие нарийн, булчингийн
хөгжилт сулавтар, яс ялангуяа мөч нарийн зэрэг согог
дутагдалтай боловч бие бялдарын хөгжилт хангалттай
гэж үздэг. Жин бух 800-900 кг, үнээ 450-500 кг, тугал 2830 кг төрнө. Сүүний гарц сайн, тослог дунд зэрэг, махлаг
чанар хангалттай биш.1962 оноос ЗХУ-аас оруулж ирэн
цэвэрээр үржүүлэхийн зэрэгцээ эрлийзжүүлэгт ашиглаж
байна. Монголд улсад үржүүлж байгаа үнээ 480кг
жинтэй, 2070 л сүү өгч байв. Алтанбулагийн улсын
үржлийн ферм оны эхний үнээ тутмаас 2900 л, саалийн
үнээ тутмаас жилд 3100л сүү саасан байна.

51. • Симменталь үүлдэр. Энэ үүлдэр хосолмол ашиг
шимтэй, гайхалтай бие бялдартай. Щвейцари улсад
нутгийн үхрийг өөр дотор нь үржүүлэх замаар бий
болгосон.
Энэ
үүлдрийг
бий
болгоход
Симмен, Саанен голын хөндийн альпийн нурууны
баялаг бүтэцтэй ургамлын бүрхэвч, тохиромжтой цаг
уурын нөхцөл нөлөөлсөн. Энэ үүлдрийг бий
болгох, сайжруулахад 1850-1880 онуудад гальбирыг
сайжруулах,1880-1900 онуудад гарал үүслээр нь
шилэн сонголт, тохируулан сонголт хийх, 1900-1910
онуудад үр төлийн чанараар шилэн сонгож
үнэлэх, 1910 оноос одоо хүртэл иж бүрэн шинж
тэмдэг ялангуяа ашиг шимээр үнэлэх аргаар
селекци явуулж байна.
• 1953 оноос авчирч үржүүлж байна. Монгол улсад
үржүүлж байгаа цэвэр үүлдрийн үнээ 520 кг
жинтэй, 2040 л сүү жилд өгч байв. Эрлийз үнээ
бэлчээр, нэмэгдэл тэжээлтэй бол 1200-1500 л
байран маллахад 1800-2500 л сүү өгч байв. Эрлийз
гунж дунджаар 400 кг, дөнж 435 кг, үнээ 460 кг хүрнэ.

52. • Алатау үүлдэр. Киргиз, казахын нутгийн үхрийг швиц
үүлдрийн үхэртэй эрлийзжүүлэх аргаар гаргасан. Энэ
үхрийг бий болгохдоо нутгийн үүлдрийн үхрийн сүүний
тослог өндөртэй байдаг чадварыг шингээх зорилт тавьж
ажилласан. Зүс, гальбираар Швиц үхэртэй төстэй, харин
өсөлт арай бага, харьцангуй богино, нарийтар биетэй
байдаг. Гальбирын дутагдал гэвэл бөгсөн бие
хавчигдуу, унжуу байна. Уулын районд илүү сайн дасан
зохицуулна. Үнээ нь 3,8-4,0%-ийн тослогтой 2800-3500 л
сүү жилд өгнө.Үнээ 500-550 кг, бух 850-1040 кг жинтэй.
Бэлчээрээр таргалуулж, шахаж бордсон өсвөр эр үхэр
хоногт 800-900 г-аар жингээ нэмэгдүүлж 53-55%-ийн
нядлагын гарцтай байна. Шарных 60% хүрнэ.
• 1955 оноос авчирч цэврээр болон эрлийзжүүлэгт
ашиглан үржүүлж ирсэн. Монгол улсад үржүүлж байгаа
алатау үүлдрийн үнээ жилд дунджар 2640 л сүү өгөх ба
амьдын жин нь 500 кг. Эрлийз үнээ бэлчээр, нэмэгдэл
тэжээлтэй үед 1200-1400 л, байран маллагаатай үед
2000-2400 л сүү өгнө. Жин нь 450 кг.

53. • Сэлэнгэ үүлдрийн үхэр. Ìîíãîë îðîíä ¿¿ëäýð ãàðãàõ ýðëèéçæ¿¿ëãèéí
ýíãèéí àðãààð ìàõíû ÷èãëýëèéí Ñýëýíãý ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã áèé
áîëãîñîí þì. Ñýëýíãý ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã áèé áîëãîõäîî Íóòãèéí ìîíãîë
¿¿ëäðèéí ¿íýýã êàçàõûí öàãààí òîëãîéò ¿¿ëäðèéí áóõààð
õýýëò¿¿ëæ ãàðñàí 2, 3 äóãààð ¿åèéí ýðëèéç òîõèðîìæòîé õýâøëèéí
øààðäëàãà õàíãàñàí ¿õðèéã ººð äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëýõ çàìààð õî¸ð ýõ
¿¿ëäðèéí õàìãèéí ñàéí øèíæ ÷àíàðûã õîñëóóëñàí, áàòàæñàí
óäàìøèëòàé
ò¿¿íèéãýý
¿ð
òºë人
áàòòàé
äàìæóóëàõ
÷àäâàðòàé, àðâèí àøèã øèìòýé Ñýëýíãý ¿¿ëäðèéí ¿õðèéã áèé
áîëãîñîí þì. Ñýëýíãý ¿¿ëäýð íü áàéãàëü, öàã óóðûí ýðñ òýñ íºõöºëä
ñàéí äàñàí çîõèöñîí, òýñâýð õàòóóæèë ñàéòàé, áýë÷ýýð ñàéí
àøèãëàäàã ÷àäâàðûã íóòãèéí ìîíãîë ¿¿ëäðèéí ¿õðýýñ, æèí
èõòýé, ºñºëт õóðäàíòàé, ìàõëàã ÷àíàð ñàéòàé øèíæèéã êàçàõûí
öàãààí òîëãîéò ¿¿ëäðèéí ¿õðýýñ ºâë¿¿ëºí àâ÷ õîñëóóëñàíààðàà
îíöëîã þì. Ýíý ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí òóãàë 24 êã æèíòýé òºðæ, 6 ñàðòàé
ýõýýñ ÿëãàõ ¿åä äóíäæààð154 êã, íàñ ã¿éöñýí ¿íýý äóíäæààð 453
êã, áóõ 668-770 êã æèíòýé áàéíà. Ìîíãîë ¿¿ëäðèéí ¿õðýýñ Ñýëýíãý
¿¿ëäýð äàðóé 150 êã èë¿¿ áàéãàà íü ìîíãîë 3 ¿íýýòýé ñýëýíãý
¿¿ëäðèéí 2 ¿íýý òýíö¿¿ æèíòýé áàéãààãààñ
ýíý àðãûí à÷
õîëáîãäëûã õàðæ áîëíî.

55. • Халимаг үүлдрийн үхэр. Халимаг үхэр бий болгоход
чийрэг, тэсвэр хатуужил сайтай, өвлийн хахир цагийг
сайн даван туулах чадвараар шилэн сонголт удаан
хугацаанд явуулсан. Энэ нь чийрэг, тэсвэр
хатуужилтай, бэлчээр сайн ашигладаг, зун, намар
сайн тарга хүч авах зэрэг бусад үүлдрээс ялгарах
онцлогтой болгосон. Биеийн хэмжээг нэмэгдүүлэх
зорилгоор симменталь, шортгорн үүлдрийн үхрийн
цус сэлбэж байсан боловч нөлөө үзүүлээгүй гэж
үздэг. Үндсэн зүс нь улаан, заримдаа биеийн дээд
хэсэг, толгой цагаан байна. Биеийн хэмжээ дунд
зэргийн: СӨ-126-127 см, БТУ 150-155 см, Махны
хурдан, удаан өсөлттэй хоѐр хэвшил байна. Тугал нь
22-25 кг төрнө. Үнээ 420-500 кг, бух 750-850кг, өсвөр
үхрийг эочимтэй өсгөн бойжуулахад 16-18 сартай
320-420
кг
жин
татна.
Мах
нь
шүүслэг, өөхлөг, нядлагын гарц 55-60%, нас гүйцсэн
шарных 68% хүрнэ. Монгол авчирч цэврээр болон
эрлийзжүүлэн үржүүлж байна.

56. • Герефорд үүлдэр. Английн нутгийн үхрийг
шилэн сонголт, тохируулан сонголт зөв хийх
замаар үржүүлэн бий болгосон. Үндсэн зүс
улаан, толгой, хэвлий, сүүлний цацаг цагаан.
Хамрын толио ягаан. Тугалын төрөх үеийн
жин 28-34 кг ,18 сартай охин бяруу 400-450
кг, үнээ 500-580 кг, бух 800-900 кг, махлаг
чанар өндөртэй байна. Эрчимтэй бордсон 12
сартай бяруу 420-440 кг, АНУ-д жин нь 518 кг,
нядлагын гарц 60-70% хүрч байжээ. Монгол
улсад герефорд үүлдрийн бухны гүн
хөлдөөсөн үр авчирч сэлэнгэ болон нутгийн
үүлдрийн үхрийг сайжруулах оролдлого
нэлээд хийж байна.

57. • Казахын цагаан толгойт үүлдэр. Махны
чиглэлтэй
үүлдэр
бий
болгохоор
халимаг, казахын нутгийн үхрийг герефорд
үүлдрийн үхэртэй эрлийзжүүлсэн. Нутгийн
үхрийн тэсвэр хатуужил, дасан зохицох
чадварыг герефорд үүлдрийн махлаг чанар
өндөртэй шинжтэй хослуулсан 2,3-р үеийн
эрлийз үхрийг өөр дотор нь үржүүлэх замаар
бий болгосон. Тугал нь 27-30 кг төрж эхлээр
бойжуулахад 8 сартай 220-240 кг хүрнэ. Үнээ
500-550 кг, бух 800-900 кг. Нядлагын гарц 5258%, сайн бордсон эр үхрийнх 63-67% хүрнэ.
Монгол улсад 1953 оноос авчирч цэврээр ба
эрлийзжүүлэгт ашиглсан. Түүний үр дүнд
монгол улсын анхны махны чиглэлийн сэлэнгэ
үүлдрийн үхэр бий болгосон.

58. • Ангус үүлдэр. Хөрс цаг уурын тааламжтай
нөхцөлтэй Шотландын зүүн хойт нутагт бий болсон.
Үржлийн
ажил
нь
18-р
зууны
сүүлчээс
эхэлсэн, төрлийн нийлүүлэг ашиглах замаар бий
болсон. Махны хэвшил тод илэрсэн байна. Уг
үүлдрийн үхэр маш лагс, чээж гүн, бие өргөн, хөл
богино, хүзүү богино, бүдүүн байна. Хар, улаан хоѐр
хэвшил байна. Мухар. Хурдан боловсорч гүйцдэг.
Махны бусад үүлдрийн үхрээс илүү бага насандаа
өөхлөх хандлагатай. Тугал нь 24-27 кг төрж, эхээс нь
ялгах үед 190-210 кг жин татна. Үнээ нь 450-500
кг, бух 750-800 кг, нядлагын гарц 65-70% хүрнэ.
Монгол улсад гүн хөлдөөсөн үр, үр хөврөл авчир
хээлтүүлэгт ашигласанаас гадна цөөнгүй тооны үхэр
гацуурт компани оруулж ирэн үржүүлж байна. Энэ
ажлын практик үр дүнгээс үзвэл монгол улсад махны
үхэр сайжруулах гадаадын хамгийн оновчтой
генефондын нэг болох шинж байгаа.

59. • Шароле. Францын зүүн талын нутгийн үхэр.
Нутгийн үхрээ үржүүлэх явцдаа симменталжсан
тарлан үхрээр цус сэлбэсэн. 19-р зууны дунд
үеэс хурдан боловсрох чадварыг дээшлүүлэх
зорилгоор
шортгорн
үүлдрийн
үхрийг
ашигласан. Ингэхэд өөх хуримлуулах чадвар
нэмэгдсэн учир нутгийн үхэртэй дахин
нийлүүлэхэд бараан мах ихтэй болсон. Зүс нь
шар тарлангаас цагаан. Онцлог нь хурдан
боловсрох
чадвар
өндөртэй,
бордооны
хугацаанд өөх биш булчингийн өсөлт эрчимтэй
нэмэгдэнэ. Тугалын төрөх үеийн жин 38-48 кг, 4
сартай 110-120, 6 сартай 210-260 кг жин татна.
Үнээ 780-1045 кг, бух 1100-1500 кг. Бордсон 12
сартай бяруу 450-500 кг, 22 сартай 610-620
кг, нядлагын гарц гарц 60-70% байна. Монгол
улсад Шароле үүлдрийн үхрийн үр авчирч
үржүүлж байна.

61. YI хичээл. Үхрийн аж ахуйг хөтлөх систем, зохиох
үржил селекцийн ажлын онцлог
• Үхэр сүргийн ашиг шимийн төрөлжилт, үүлдэрлэг
байдал, байгаль цаг уурын онцлогтой уялдан
арчилгаа маллагааны дараах систем байна.
• Байран маллагааны систем. Энэ системийг сүүний
болон мал бордох төрөлжсөн үхрийн аж ахуйнууд
хэрэглэх боломжтой. Энэ аргыг гадаадын өндөр
хөгжсөн улс орнууд хэрэглэнэ. Монгол улсад сүүний
үхрийн аж ахуйг 9-р сарын дундаас дараа оны 5-р
сарын дунд хүртэл байран маллагааны системд
шилжүүлэн малладаг. Энэ маллагааны үед ариун
цэвэр, эрүүл ахуй, орчины шаардлага бүрэн хангасан
байр, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг механикжуулах,
тэжээл үйлдвэрлэлийг бүрэн шийдсэн байх нь чухал.
Байран маллагааны системийн үед шүүст, хүчит,
бүдүүн тэжээл хүрэлцээтэй бэлтгэхээс гадна төрөл
бүрийн эрдэс витаминт бодис агуулсан нэмэгдэл
тэжээл бэлтгэсэн байна.

62. • Бэлчээр-хагас байран маллагааны систем.
Энэ системийг бэлчээрийн хүрэлцээ, ургац
сайтай хээр, завсрын бүсийн сүү, цөцгийн тос
бэлтгэх болон хосолмол ашиг шимийн
чиглэлээр үхрийн аж ахуйгаа хөгжүүлж байгаа
малчин фермерүүд, аж ахуйн нэгжүүд голлон
хэрэглэж
болно.
Энэ
системийн
үед
зун, намрын урин дулаан, бэлчээрийн ургац
, ургамлын шимт чанар сайтай үед бэлчээрээр
үхэр
сүргээ
маллан
хямд
өртөгтэй
мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ.
Өвөл, хаврын улиралд үхэр сүргээ хагас байран
маллагаанд оруулж бэлчээрийг нэмэгдэл
тэжээлтэй
хослуулан
хэрэглэдэг.
Тугал, бяруу, хээл хүндэрсэн үнээ, тарга хүч
муутай үхрийг байран тэжээж тэнхрүүлэх, бусад
сүргийг нэмэгдэл тэжээлээр ханган хагас
байран байдалд маллана.

63. • Бэлчээрийн маллагааны систем. Энэ системийг
нутгийн үүлдрийн болон махны чиглэлийн үхэр
үржүүлэхэд
хэрэглэдэг.
Жилийн
турш
бэлчээрээр маллаж зун, намрын цагт отор,
нүүдэл сайн зохион байгуулж
малд дээд
зэргийн тарга хүч авахуулж өвөл, хавар тарган
тавтай өвөлжүүлэхэд маллагааны арга барил
чиглэнэ. Бэлчээрийн маллагааны талаар
монголчууд арвин баялаг туршлагатайн дээр
бэлчээрийн ашиглалт, арчилгаа, тордолт,
боловсронгуй болгох талаар шинжлэх ухааны
ололтыг нэвтрүүлэхэд их анхаарал тавьж
байна.
Энэ
системийн
үед
байгалийн
бэрхшээлийг
даван
туулахад
зориулсан
материаллаг
бааз,
аюулаас
хамгаалах
тэжээлийн фонд 10-15 хоногийн нөөцтэй байхыг
зөвлөдөг.

64. • Үхрийн аж ахуйд хэрэглэх үржүүлгийн арга
нь:
• Цэвэр үүлдрийн үржүүлгийн арга
• Удам дагуулан үржүүлэх арга
• Эрлийзжүүлэг. /үүлдэр бий болгох, цус
шингээх, цус сэлбэх, хэрэгцээний, соливцуулах/
• Эвцэлдүүлэг
• Шилэн сонголт
• Нэгбүрчилсэн
• хэсэгчилсэн
• Шилэн сонгох арга нь:
• Дараалан шилэн сонгох
• Заазлалтын үл хамаарах түвшингийн арга
• Хамааралт түвшингийн арга хэрэглэнэ.

65. • Үржлийн үхрийг үр төлийн чанараар шалгаруулах. 2
үе шаттай явуулна. Үр төлийн чанараар үржлийн
чадварыг үнэлэх шалгаруулалтанд орох өсвөр бухыг
зааврын дагуу ашиг шимийн чиглэлтэй нь уялдуулан
сонгож авна. Сонгож авах өсвөр үхрийг тодорхой үе
шатаар ангилалтанд оруулж өсвөр үхэр үнэлэх журмын
дагуу үнэлгээ өгч эцсийн шалгаруулалт хийнэ. Үүний
дараа сонгосон бух бүрээр сүүний болон хосолмол ашиг
шимт үүлдрийн 60-100 үнээ, махны чиглэлийн 30-40 үнээ
хээлтүүлнэ. Төлийг нь төрөх үеэс нь өсөлт, хөгжилтийн
үнэлгээг тодорхой хугацаанд өгнө. Судалгаанд махны
чиглэлийн үхэрт эр, сүүний чиглэлийн үхэрт эм тугалыг
сонгож тэжээллэг арчилгаа, маллагааны ижил нөхцөлд
өсгөн бойжуулна. Махны чиглэлийн үхрийн тугалыг 6-8
сартай болтол эхлээр бойжуулаад дараа нь
өсгөн
бойжуулж, бордон15-18 сартай нядалгааны жинд хүргэнэ.
• Махны чиглэлийн үхрийн төлийг, гальбир бие цогцос,
амьдын жин, өсөлтийн эрчим, махлаг чанарын үзүүлэлт,
нядлагын гарц, махны морфологи бүтэц, химийн
нйарлага, махлаг чанарын коэффициент, элчлэг чанар
зэрэг үзүүлэлтээр сонгож үнэлгээ өгнө.

66. • Сүүний болон сүү-махны хосолмол ашиг шимт үүлдрийн бухны үр
төлийг
өөрийн
нь
гарал
үүсэл,
гальбир,
бие
цогцос, өсөлт, хөгжилт, амьдын жингийн үзүүлэлтээс гадна сүүн
ашиг шимийн үзүүлэлтийг гол болгоно. Сүүний чиглэлийн бухыг
үр төлийн чанараар шалгаруулахдаа нэг бухаар 60-100 үнээг
богино хугацаанд шахуу хээлтүүлнэ. Гарсан тугалыг зохих заавар
журмын дагуу 0-6, 6-12, 12-18, 18-24 сартай болтол үечилсэн
тэжээллэг явуулж өсгөн бойжуулна.
• Улсын үржлийн дэвтэр.УҮД гэдэг нь гарал үүсэл, гальбир, бие
цогцос ашиг шимийнхээ үзүүлэлтээр тодорхой стандартын
шаардлага хангаж байгаа үржлийн мал амьтныг шаардлагатай
бүх мэдээлэлийг багтаасан номыг хэлнэ. Зорилго нь арвин ашиг
шимтэй малыг илэрүүлэх, бүртгэх, тэдгээрийн гарал үүсэл, ашиг
шим, үржлийн чадварын талаар нийтлэн үе дамжуулан үлдээхэд
оршино. УҮД-ийн материалыг ашиглан үржлийн ажлын
чиглэл, үүлдрийг бүхэлд нь болон эх, эцгийн удмыг сайжруулах
тухай шүүн үзэж дүгнэлт гаргаж болно. Улсын үржлийн дэвтэр нь
тухайн үүлдрийн түүх, үржлийн явуулж ирсэн ажлын аргын явцыг
баталгаажуулж өгнө. Үлсын үржлийн дэвтэр нээлтэй, хаалттай 2
хэлбэртэй байна. Хаалтай УҮД-т өмнө нь эх, эцэг нь бичигдэж
байсан малыг оруулдаг бол нээлттэйд гальбир, бие цогцос, гарал
үүсэл, ашиг шимээр шаардлага хангасан уг үүлдрийн бүх малыг
оруулж бичнэ. Англи 1710, 1822, орос 1885 он

67. YII хичээл.Үхэр сүргийн бүтэц, нийлүүлгийн арга,
• Сүргийн бүтэц.Сүргийн бүтэц гэдэг нь тухайн аж
ахуйн нэгж, малчин өрхийн нийт үхэр сүргийн
нас,
хүйсний
харьцааг
хувиар
илэрхийлсэн
үзүүлэлтийг хэлнэ. Тухайн аж ахуйн мал сүргийн
нас, хүйсний бүтэц төл авах, нэг бүлгээс нөгөөд
шилжүүлэх, заазлах, маханд борлуулах зэрэг
шалтгаанаар жилийн турш байнга өөрчлөгдөж
байдаг. Сүргийн бүтцийг үхрийн аж ахуйн
чиглэл/сүүний
,
махны/,
зориулалт
/үржлийн, үйлдвэрлэлийн/ эдийн засаг, байгалийн
бүсийн онцлог, аж ахуйн тодорхой бодит нөхцөл
зэргийг
харгалзан
оны
эцэс,
буюу
эхэнд
тодорхойлдог. Сүүний чиглэлийн үхрийн аж ахуйд
үнээний эзлэх хувь өсөхийн хирээр 100 эхээс авах
төлийн тоо, нийт саах сүү нэмэгдэхийн зэрэгцээ
маханд эрт борлуулдаг учир төлийн эзлэх хувь

68. • Төлийн эзлэх хувийг багасгах хэмжээгээр
өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэл явуулахад бага
зэрэг бэрхшээл учирна.Үржлийн бус аж ахуйд
үнээг 60-65%, сүүний төрөлжсөн, тугалыг нь
өөр аж ахуйд үржүүлдэг бол 80-85% хүртэл
нэмэгдүүлж болно. Монгол улс 2011 оны
байдлаар нийт үхрийн 41,2%-ийг үнээ эзлэж
байна. Сүү үйлдвэрлэхийн зэрэгцээ 15-18
сартай
бяруу
маханд
борлуулдаг
аж
ахуйнуудад 40-50% нь үнээ байдаг. Сүүний
үхрийн аж ахуйд үнээний заазлалт 1215%, эрчимжсэн, төл сайн авдаг бол 20-25%
хүртэл байж болно.
• Махны чиглэлийн үхрийн аж ахуйд сүрэг
сэлбэх үржлийн төлөөс гадна өсгөн бойжуулж
борлуулах төл нэлээд хувийг эзлэнэ.

69. YIII хичээл. Үхрийн тэжээллэг, өсгөн
бойжуулах, бордох, бэлчээрээр таргалуулах арга, зохион
байгуулалт