ว่าด้วย นกหัวขวานตายเพราะไม้แก่น พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันมหาวิหาร ทรงปรารภภิกษุเลียนเอาอย่างพระสุคต ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้. เรื่องย่อมีอยู่ว่า ในครั้งนั้น พระศาสดาทรงสดับว่า พระเทวทัตได้เลียนเอาอย่างพระสุคต จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เทวทัตเลียนอย่างเรา ถึงความพินาศ มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้เมื่อก่อน เทวทัตก็ได้ถึงความพินาศมาแล้ว ทรงนำเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.

1. 1
กันทคลกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๑๐. กันทคลกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๑๐)
ว่าด้วยนกหัวขวานตายเพราะไม้แก่น
(นกหัวขวานกันทคลกะตกลงที่พื้นดินแล้ว
กล่าวกับนกหัวขวานขทิรวนิยโพธิสัตว์ว่า)
[๑๑๙] ท่านขทิรวนิยะผู้เจริญ ต้นไม้ต้นนี้มีใบเกลี้ยง มีหนาม
ชื่อต้นอะไร กระหม่อมของข้าพเจ้าแตก
เพราะการเจาะต้นไม้นี้เพียงครั้งเดียวเท่านั้น
(นกหัวขวานขทิรวนิยโพธิสัตว์ฟังคาราพันของนกหัวขวานกันทคลกะแล้ว
จึงกล่าวว่า)
[๑๒๐] นกหัวขวานตัวนี้ชื่อกันทคลกะ เมื่อจะเจาะหมู่ไม้ในป่า
ได้บินท่องเที่ยวไปในหมู่ไม้แห้งที่ไม่มีแก่น ต่อมาภายหลัง
ได้มาพบไม้ตะเคียนซึ่งมีแก่นโดยธรรมชาติ
ได้ทาลายกระหม่อมที่ต้นตะเคียนนั้นแล้ว
กันทคลกชาดกที่ ๑๐ จบ
นตังทัฬหวรรคที่ ๖ จบ
-----------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
กันทคลกชาดก
ว่าด้วย นกหัวขวานตายเพราะไม้แก่น
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันมหาวิหาร
ทรงปรารภภิกษุเลียนเอาอย่างพระสุคต ตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้.
เรื่องย่อมีอยู่ว่า ในครั้งนั้น พระศาสดาทรงสดับว่า
พระเทวทัตได้เลียนเอาอย่างพระสุคต จึงตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
เทวทัตเลียนอย่างเรา ถึงความพินาศ มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้เมื่อก่อน
เทวทัตก็ได้ถึงความพินาศมาแล้ว ทรงนาเรื่องอดีตมาตรัสเล่า.
ในอดีตกาล ครั้งพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดนกหัวขวาน ในหิมวันตประเทศ
เที่ยวหาอาหารในป่าไม้ตะเคียน.
นกหัวขวานนั้นมีชื่อว่าขทิรวนิยะ มีนกสหายตัวหนึ่งชื่อกันทคลกะ นกกันทคลกะเ
ที่ยวหากินอยู่ในป่าไม้ทองหลาง. วันหนึ่ง นกกันทคลกะได้ไปหานกขทิรวนิยะ
นกขทิรวนิยะดีใจว่าสหายของเรามาแล้ว

2. 2
จึงพานกกันทคลกะเข้าไปยังป่าไม้ตะเคียน ใช้จะงอยปากเคาะลาต้นตะเคียน
ได้ตัวสัตว์ออกจากต้นไม้นั้นมาให้. นกกันทคลกะจิกกินสัตว์ที่สหายให้แล้วๆ
เล่าๆ ดุจขนมอร่อย. เมื่อนกกันทคลกะจิกกินอยู่นั้น จึงเกิดมานะขึ้นว่า
นกขทิรวนิยะแม้นี้ก็เกิดในกาเนิดนกหัวขวาน แม้เราก็เกิดในกาเนิดเดียวกัน
ทาไมเราจะต้องอาศัยเหยื่อที่เขาให้เล่า เราจักหาเหยื่อในป่าตะเคียนเอง.
นกกันทคลกะกล่าวกะนกขทิรวนิยะว่า สหายท่าน อย่าลาบากเลย
เรานี่แหละจักหากินในป่าตะเคียนเอง. ลาดับนั้น นกขทิรวนิยะจึงกล่าวว่า
ดูก่อนสหายท่าน ด้วยการหากินในป่าไม้ไม่มีแก่น
เช่นไม้งิ้วและไม้ทองหลางเป็ นต้น ส่วนไม้ตะเคียนเป็นไม้แก่นแข็ง
จะทาอย่างนั้นรู้สึกไม่พอใจเราเลย. นกกันทคลกะกล่าวว่า
เรามิได้เกิดในกาเนิดนกหัวขวานดอกหรือ ไม่เชื่อคาของนกขทิรวนิยะ
ผลุนผลันไป เอาจะงอยเคาะต้นตะเคียน. ทันใดนั้นเอง
จะงอยปากของนกกันทคลกะหักทันที ตาทะเล้น
หัวแตกไม่อาจจับอยู่บนยอดไม้นั้นได้ ตกลงพื้นดิน กล่าวคาถาแรกว่า :-
ดูก่อนผู้เจริญ ต้นไม้ที่มีใบละเอียด มีหนามนี้เป็ นต้นไม้อะไร
เราเจาะเพียงครั้งเดียว ทาให้สมองศีรษะแตกได้.
นกกันทคลกะไม่สามารถจะรู้จักต้นตะเคียนว่าเป็ นต้นอะไร
เพราะเจ็บปวดมาก ได้รับเวทนา จึงพร่าเพ้อด้วยคาถานี้.
นกขทิรวนิยะฟังคาเพ้อของนกกันทคลกะ แล้วจึงกล่าวคาถาที่ ๒ ว่า :-
นกกันทคลกะ เมื่อเจาะหมู่ไม้อยู่ในป่า
ได้เคยเที่ยวเจาะแต่ไม้แห้งที่ไม่มีแก่น
ภายหลังมาพบเอาต้นตะเคียนซึ่งมีกาเนิดเป็ นไม้แก่นอัน
เป็นที่ทาลายสมองศีรษะ.
นกขทิรวนิยะพูดกะนกกันทคลกะนั้นว่า ดูก่อนกันทคลกะผู้เจริญ
ต้นตะเคียนนี้เป็นไม้แก่นที่ทาลายสมองศีรษะ.
นกกันทคลกะได้ถึงแก่ความตายในที่นั้นเอง.
พระศาสดาทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประชุมชาดก.
กันทคลกะในครั้งนั้น ได้เป็ น เทวทัต. ในครั้งนี้
ส่วนนกขทิรวนิยะ คือ เราตถาคต นี้แล.
จบ อรรถกถากันทคลกชาดกที่ ๑๐
----------------------------------