σημειώσεις 1ης ενότητας πηγή : http://www.study4exams.gr/

1. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
ΜΕΣΑΦΡΑ΢Η
Επειδι, λοιπόν, θ αρετι είναι δφο ειδϊν, διανοθτικι και θκικι, από τθ μια θ διανοθτικι
χρωςτάει κατά κφριο λόγο και τθ γζνεςθ και τθν ανάπτυξι τθσ ςτθ διδαςκαλία, γι’ αυτό
ακριβϊσ χρειάηεται πείρα και χρόνο, από τθν άλλθ θ θκικι είναι αποτζλεςμα εκιςμοφ, απ’
όπου ζχει πάρει και το όνομα, το οποίο παρουςιάηει μικρι διαφορά από τθ λζξθ ζκοσ. Από
αυτό ακριβϊσ γίνεται φανερό ότι καμία από τισ θκικζσ αρετζσ δεν υπάρχει μζςα μασ εκ
φφςεωσ˙ όντωσ, κανζνα πράγμα που ζχει από τθ φφςθ μια οριςμζνθ ιδιότθτα δεν μπορεί να
αποκτιςει με εκιςμό μια άλλθ ιδιότθτα, όπωσ για παράδειγμα θ πζτρα, που από τθ φφςθ τθσ
πθγαίνει προσ τα κάτω, δεν είναι δυνατόν να ςυνθκίςει να πθγαίνει προσ τα πάνω, ακόμα κι
αν κάποιοσ προςπακιςει να τθ ςυνθκίςει (ς’ αυτό), ρίχνοντάσ τθν προσ τα πάνω χιλιάδεσ
φορζσ, οφτε θ φωτιά (είναι δυνατόν να ςυνθκίςει να πθγαίνει) προσ τα κάτω, οφτε τίποτα
άλλο από τα πράγματα που από τθ φφςθ τουσ γεννιοφνται με μια ςυγκεκριμζνθ ιδιότθτα
είναι δυνατόν να ςυνθκίςει ςε κάτι διαφορετικό. Επομζνωσ, οφτε εκ φφςεωσ, αλλά οφτε και
αντίκετα προσ τθ φφςθ μασ υπάρχουν οι αρετζσ μζςα μασ, που όμωσ ζχουμε από τθ φφςθ
τθν ιδιότθτα να τισ δεχτοφμε, αλλά γινόμαςτε τζλειοι με τον εκιςμό.
ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΢ΣΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
οὔςθσ < εἰ μί: ανοφςιοσ, εςκλόσ, ετυμολογία, ζτυμον, οντολογία, όντωσ, ουςία, ουςιαςτικόσ,
παρόν, παροντικόσ, παρουςιαςτικό.
διανοθτικῆσ < διὰ + νοῦσ: άνοια, διανόθςθ, διάνοια, διχόνοια, ζννοια, επινόθςθ, κατανόθςθ,
μετάνοια, νοερόσ, νόθμα, νόθςθ, νοθτικόσ, νοθτόσ, ομόνοια, παρανόθςθ, παράνοια,
πρόνοια, ςυνεννόθςθ, υπόνοια.
ἠκικῆσ < ἦκοσ < ἔκοσ: θκικόσ, θκικότθτα, θκογραφία, θκοπλαςτικόσ, θκοποιόσ.
ἔχει < ἔχω (κ. ςεχ-, ἕχ-, ςχ-): ανακωχι, ανκεκτικόσ, αντοχι, άςχετοσ, διάδοχοσ, ζξθ, εξισ,
εξοχι, ζξοχοσ, μζκεξθ, πάροχοσ, πολιοφχοσ, ραβδοφχοσ, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχετικόσ, ςχιμα,
ςχθματικόσ, ςχολείο, ςχολι, ςχόλθ.
ἐμπειρίασ < ἐν + πειράομαι -ῶ
μαι: απειρία, άπειροσ, απόπειρα, αποπειρατικόσ, εμπειρία,
ζμπειροσ, πείρα, πείραγμα, πειρακτικόσ, πείραμα, πειραματιςτισ, πειραματόηωο, πειραςμόσ,
πειρατισ, πολφπειροσ.
δεῖ ται < δζομαι: αδζθτοσ, δζθςθ, δεθτικόσ, δζον, δεοντικόσ, δεοντολογία, δεοντολογικόσ,
δεοντολογικϊσ, δεόντωσ, ενδεισ, ζνδεια.
περιγίνεται < περὶ + γίγνομαι: γενεά, γενζκλιοσ, γζνεςθ, γενζτειρα, γζνοσ, γθγενισ, γόνοσ,
γυνι, εγγονόσ, ενδογενισ, ευγενισ, νεογνό, πρωτογενισ.
παρεκκλῖ νον < παρὰ + ἐκ + κλίνω: άκλιτοσ, άκλιτοσ, ανάκλιντρο, απαρζγκλιτοσ, απόκλιςθ,
ζγκλιςθ, επικλινισ, κατάκλιςθ, κεκλιμζνοσ, κλίμα, κλίμαξ, κλίνθ, κλίςθ, κλιτόσ, κλιτφσ,
παρζκκλιςθ, ςφγκλιςθ, υπόκλιςθ.
δῆλον < δθλόω -ῶ διλωςθ, διαδιλωςθ, εκδιλωςθ, ςυνυποδιλωςθ, δθλωτικόσ,
:
εκδθλωτικόσ.
ἀρετῶ < ἀραρίςκω (= τακτοποιϊ, προετοιμάηω, ςυνδζω): αρζςκεια, αρεςτόσ, άρκρο,
ν
αρικμόσ, αριςτείο, αριςτοκρατία, άριςτοσ, άρμα, αρμονία, αρμόσ, δυςαρζςκεια, ενάρετοσ,
1

2. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
πανάρετοσ, φιλαρζςκεια.
ἐκίηεται < ἔκοσ (κ. ἐκ + ίδ + j + ω > ἐκίηω. Αρχικό κζμα ςFζκ. Η αφξθςθ και ο
αναδιπλαςιαςμόσ ει- προζκυψαν από τα εξισ φκογγικά πάκθ: ἐ + ςFζκ > ἐζκ-> εἰ κ- ):
εκιμικόσ, ζκιμο, εκιμοτυπία, εκιςμόσ, ζκοσ, ειωκόσ, ςυνικθσ.
φερόμενοσ < φζρω (κ. φερ-, φορ, φαρ-, φωρ-, φρ-, οἰ -, ἐνεκ-, ἐνοκ-, ἐνκ-): αμφορζασ,
διάφοροσ, διζνεξθ, διθνεκισ, μεταφορικόσ, ςφμφοροσ, φαρζτρα, φερζγγυοσ, φερνι, φερτόσ,
φορά, φόροσ, φωριαμόσ.
ῥιπτῶ < ριπτζω--ῶ(κ. Fρπ- > ῥιπ + τ + ζ + ω): κατάρριψθ, ριξιά, ρίξιμο, ριπαίοσ, ριπι, ριπίδι,
ν
ριπιδοειδισ, ρίψαςπισ, ρίψθ.
πεφυκότων < φφομαι: ατόφυοσ (< αὐτόφυοσ < αὐτοφυισ = ακζραιοσ, ανόκευτοσ),
αυτοφυισ, ζμφυτοσ, ευφυισ, ευφυΐα, ιδιοφυισ, κατάφυτοσ, μεγαλοφυισ, μεγαλοφυΐα,
ςφμφυτοσ, τριχοφυΐα, φυλι, φφλλο, φφλο, φφςθ, φυςικοκεραπευτισ, φυςικόσ, φυςικότθτα,
φυςιογνωμία, φυςιογνϊςτθσ, φυςιολάτρθσ, φυςιολογικόσ, φυτικόσ, φυτό.
δζξαςκαι < δζχομαι: ακατάδεκτοσ, αναδεξιμιόσ, ανάδοχοσ, απαράδεκτοσ, αποδζκτθσ,
αποδεκτόσ, αποδοχι, δζκτθσ, δεκτόσ, δεξαμενι, δεξιόσ, διαδοχι, διάδοχοσ, δοκάνθ, δοκάρι,
δοκιμάηω, δοκιμι, δοκόσ, δοχείο, δωροδόκοσ, ευπρόςδεκτοσ, ξενοδόχοσ, παραδεκτόσ,
παραδοχι, ςυνεκδοχι, υποδοχι.
ΔΙΑΝΟΘΤΙΚΘ ΚΑΙ ΘΘΙΚΘ Α΢ΕΤΘ. ΤΑΙ΢ΙΑΗΕΙ ΣΤΘ ΦΥΣΘ ΜΑΣ Θ ΘΘΙΚΘ Α΢ΕΤΘ;
ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
είδθ αρετισ
διανοθτικι (διδαςκαλία) – θκικι (ζκοσ)
Θ αποδεικτζα κζςθ: οι θκικζσ αρετζσ δεν
υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ
Ραραδείγματα που ςτθρίηουν τθν αποδεικτζα
κζςθ
ςυμπζραςμα
θκικι αρετι (προδιάκεςθ – ζκοσ)
Διττῆσ δὴ τῆσ ἀρετῆσ … ἀπὸ τοῦ ἔκουσ.
Ἐξ οὗ …φφςει ἡμῖ ν ἐγγίνεται˙
οὐκὲν γὰρ τῶ φφςει ὄντων ἄλλωσ
ν
ἐκίηεται … ἄλλωσ ἂν ἐκιςκείθ.
Οὔτ’ ἄρα φφςει …διὰ τοῦ ἔκουσ.
ΣΥΝΤΟΜΘ ΑΡΟΔΟΣΘ ΤΟΥ ΡΕ΢ΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Ο Αριςτοτζλθσ διακρίνει δφο είδθ αρετισ: τθ διανοθτικι και τθν θκικι. Θ διανοθτικι
κατακτάται με διδαςκαλία, γι’ αυτό απαιτείται πείρα και χρόνοσ. Αντίκετα, θ θκικι είναι
αποτζλεςμα ςυνικειασ - εκιςμοφ και, επομζνωσ, δεν είναι κάτι που ζχουμε μζςα μασ εκ
φφςεωσ. Για να ενιςχφςει τθ κζςθ του αυτι, κα χρθςιμοποιιςει τα παραδείγματα τθσ πζτρασ
και τθσ φωτιάσ: αυτά ζχουν εκ φφςεωσ τθν ιδιότθτα να ακολουκοφν μια ςυγκεκριμζνθ
πορεία, θ οποία δεν μπορεί να μεταβλθκεί, γιατί υπακοφει ς’ ζναν φυςικό νόμο. Ζτςι,
καταλιγει ςτο ςυμπζραςμα ότι οι θκικζσ αρετζσ δεν είναι ζμφυτεσ ςτον άνκρωπο, αλλά δεν
είναι και αντίκετεσ με τθν ανκρϊπινθ φφςθ, γιατί ο άνκρωποσ ζχει από τθ φφςθ τθν
προδιάκεςθ να τισ δεχτεί, αλλά τελειοποιείται με τον εκιςμό.
2

3. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
Θεματικι οργάνωςθ τθσ ενότθτασ
Α) «Διττῆσ δὴ… ἀπὸ τοῦ ἔκουσ.»: Τα είδθ τθσ αρετισ και θ απόκτθςι τουσ
Β) «Ἐξ οὗ καὶ δῆλον… διὰ τοῦ ἔκουσ.»: Οι θκικζσ αρετζσ αποκτοφνται με τον εκιςμό.
Α) «Διττῆσ δὴ … ἀπὸ τοῦ ἔκουσ.» ΤΑ ΕΙΔΘ ΤΘΣ Α΢ΕΤΘΣ ΚΑΙ Θ ΑΡΟΚΤΘΣΘ ΤΟΥΣ
Γενετικόσ οριςμόσ τθσ διανοθτικισ και θκικισ αρετισ
Κυρίαρχθ ζννοια ςτο δεφτερο βιβλίο των Θκικϊν Νικομαχείων είναι θ αρετι. Στθν αρχαία
ελλθνικι ςιμαινε τθν ικανότθτα, τθν υπεροχι, τθν ανωτερότθτα, τθν τελειότθτα των ανδρϊν,
τθν ευγενικι καταγωγι, προτζρθμα, αξιότθτα, πλεονζκτθμα, ευψυχία, ανδρεία, δφναμθ,
πνευματικά και ψυχικά χαρίςματα, ψυχικό μεγαλείο, αγνότθτα ψυχισ, τα χαρίςματα εν γζνει
του ανκρϊπου, ιδιότθτα. Ζτςι, μιλάμε για τθν αρετι του πολεμιςτι, του ριτορα, του αλόγου,
του ματιοφ (όλα αυτά κα αναφερκοφν από τον Αριςτοτζλθ ςε επόμενεσ ενότθτεσ). Δεν είχε,
επομζνωσ, κακαρά θκικό περιεχόμενο, όπωσ ςιμερα, γι’ αυτό και ςτο κείμενο
προςδιορίηεται από τα επίκετα διανοθτικι και θκικι.
Θ πορεία τθσ ςκζψθσ του Αριςτοτζλθ ςτο ςυγκεκριμζνο απόςπαςμα ζχει ωσ αφετθρία
προθγοφμενθ κζςθ του ςχετικά με τα είδθ τθσ αρετισ. Θ πλθροφορία ότι θ αρετι διαιρείται
ςε διανοθτικι και θκικι υποτάςςεται ςτθν κφρια ιδζα του αποςπάςματοσ που αναφζρεται
ςτον γενετικό οριςμό* τθσ θκικισ αρετισ. Άλλωςτε θ λογικι υπόταξθ προκφπτει και από τθ
ςυντακτικι υπόταξθ, κακϊσ θ μετοχι «Διττῆσ δὴ τῆσ ἀρετῆσ οὔςθσ» είναι αιτιολογικι και
γενικι απόλυτθ. Ο Αριςτοτζλθσ προκρίνει τθν απόδοςθ των γενετικϊν γνωριςμάτων
προκειμζνου να ορίςει τα δφο είδθ τθσ αρετισ. Ζτςι ορίηει τα δφο είδθ τθσ αρετισ με βάςθ
τον τρόπο, με τον οποίο παράγονται και αναπτφςςονται.
Αρετζσ
είδθ
Μζροσ τθσ ψυχισ
ςτο οποίο
αντιςτοιχοφν
Το χαρακτθριςτικό
τουσ γνϊριςμα
Τρόποσ απόκτθςθσ
Διανοθτικζσ
επιςτιμθ, νουσ, ςοφία, τζχνθ και
φρόνθςθ
Το «λόγον ἔχον»
Θκικζσ
ανδρεία, ςωφροςφνθ,
δικαιοςφνθ κ.ά.
«λόγον ἔχον» και ςτο «ἄλογον»
μζροσ τθσ ψυχισ
μεταδόςιμεσ
Ζχουν γζνεςιν και αφξθςιν
επίκτθτεσ
Ρροχποκζτουν τθ φυςικι
προδιάκεςθ του ανκρϊπου να
τισ δεχτεί
ἔκοσ / το ἐκίηειν
Κυρίαρχοσ ο ρόλοσ του μακθτι
διδαςκαλία
(Εμπειρία και χρόνοσ)
Κυρίαρχοσ ο ρόλοσ του δαςκάλου
*(Οι οριςμοί ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο ορίηεται θ οριςτζα ζννοια χωρίηονται
ςε αναλυτικοφσ, δθλ. παρουςιάηονται τα γνωρίςματα που ςυνιςτοφν τθν ουςία τθσ ζννοιασ,
και ςε γενετικοφσ ι ςυνκετικοφσ, δθλαδι περιγράφεται θ διαδικαςία γζνεςθσ τθσ οριςτζασ
ζννοιασ από τα αναγκαία και ουςιϊδθ ςυςτατικά τθσ μζρθ. Επίςθσ ανάλογα με το
3

4. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
περιεχόμενό τουσ ςε γραμματικοφσ / ετυμολογικοφσ, όταν δθλαδι θ προςζγγιςθ τθσ
οριςτζασ ζννοιασ γίνεται με αξιοποίθςθ των γραμματικϊν / ετυμολογικϊν γνωριςμάτων τθσ,
και ςε πραγματικοφσ, όταν θ προςζγγιςθ γίνεται με αναφορά ςτα γνωρίςματα του
αντικειμζνου του ίδιου ςτο οποίο αναφζρεται θ οριςτζα ζννοια. Στθν ενότθτα που
εξετάηουμε αξιοποιοφνται ο γενετικόσ / πραγματικόσ και ο γραμματικόσ / ετυμολογικόσ
οριςμόσ).
α. Οι διανοθτικζσ αρετζσ:«ἡ μὲν διανοθτικὴ τὸ πλεῖ ον ἐκ διδαςκαλίασ ἔχει καὶ τὴν γζνεςιν
καὶ τὴν αὔξθςιν, διόπερ ἐμπειρίασ δεῖ ται καὶ χρόνου»
Οι διανοθτικζσ αρετζσ (π.χ. ςοφία, φρόνθςθ, ςφνεςθ) ςχετίηονται με τθ λογικι και ανικουν,
ςφμφωνα με τον χωριςμό του Αριςτοτζλθ, ςτο κακαρά λογικό μζροσ τθσ ψυχισ, το «λόγον
ἔχον» μζροσ. Θ διανοθτικι αρετι ςυνδζεται με το νου που είναι ζνα από τα τρία κφρια
ςτοιχεία τθσ ψυχισ. Τα άλλα δφο είναι θ αίςκθςθ και θ όρεξθ. Οι νοθτικζσ καταςτάςεισ με τισ
οποίεσ είναι δυνατόν να προςεγγίςει ο άνκρωποσ τθν αλικεια είναι οι εξισ πζντε:
Ραράγοντεσ που ςυμβάλλουν ςτθ γζνεςθ και τθν ανάπτυξι τουσ είναι κατά κφριο λόγο
θ διδαςκαλία, θ οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Θ φράςθ «τὸ πλεῖ ον» (= κατά κφριο λόγο)
υποδθλϊνει τθν φπαρξθ κι άλλων παραγόντων που δεν αναφζρονται ςτο κείμενο. Τθν κφρια,
λοιπόν, ευκφνθ για τθ μετάδοςι τουσ τθν ζχει ο δάςκαλοσ. Θ διανοθτικι αρετι δεν
ολοκλθρϊνεται ποτζ, είναι μια πορεία ςυνεχοφσ κατάκτθςθσ τθσ γνϊςθσ, γι’ αυτό και ο
Αριςτοτζλθσ επιλζγει τθ λζξθ «αφξθςθ» που δθλϊνει διαρκι καλλιζργεια τθσ διάνοιασ.
Θ τόςο ςφντομθ αναφορά ςτισ διανοθτικζσ αρετζσ οφείλεται ςτο ότι ο Αριςτοτζλθσ κζλει
απλϊσ να διακρίνει τα δφο είδθ αρετισ και να τονίςει τισ διαφορζσ τουσ. Θα αναφερκεί
διεξοδικά ς’ αυτζσ ςτο ζκτο βιβλίο.
β. Οι θκικζσ αρετζσ
1. «ἡ δ’ ἠκικὴ ἐξ ἔκουσ περιγίνεται»
Ωσ γενικόσ όροσ θ «θκικι αρετι» αποδίδει τθν τάςθ ελζγχου οριςμζνων ςυναιςκθμάτων
και ορκισ δράςθσ. Με τον πλθκυντικό αρικμό εννοοφμε τον κατάλογο αρετϊν που
αναφζρονται ςε ςυγκεκριμζνα ςυναιςκιματα (φόβου, θδονισ, οργισ), ςτισ επιδιϊξεισ
4

5. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
του πλοφτου και τθσ κοινωνικισ αναγνϊριςθσ. Ο Αριςτοτζλθσ διεφρυνε το πλάτοσ τθσ
ζννοιασ τθσ θκικισ αρετισ ςε ςχζςθ με τον Ρλάτωνα, ο οποίοσ δεχόταν τζςςερισ κφριεσ
θκικζσ αρετζσ, τθ ςοφία, τθν ανδρεία, τθ ςωφροςφνθ και τθ δικαιοςφνθ.
Οι θκικζσ αρετζσ (π.χ. θ δικαιοςφνθ, θ ςωφροςφνθ, θ ανδρεία) ανικουν, ςφμφωνα με τον
χωριςμό του Αριςτοτζλθ, ςτο «ἐπικυμθτικόν», ςτο μζροσ δθλαδι τθσ ψυχισ που μετζχει
και ςτο «λόγον ἔχον» και ςτο «ἄλογον» μζροσ. Θ κατάκτθςι τουσ οφείλεται ςτον εκιςμό
(«ἔκοσ»), δθλαδι ςτθ ςυνικεια που διαμορφϊνεται με τθν επανάλθψθ μιασ ενζργειασ.
Πτι το «ἦκοσ» (= ο χαρακτιρασ) δεν είναι απλϊσ ςυναρτθμζνο προσ το ἔκοσ (= τον
εκιςμό, τθ ςυνικεια, τθν άςκθςθ ςε ζναν ςυγκεκριμζνο τρόπο ςυμπεριφοράσ), αλλά ότι
εξαρτάται ςε απόλυτο βακμό από αυτό, ιταν μια βακφτατθ πίςτθ του Αριςτοτζλθ. Ρροσ
το τζλοσ των Ηθικών Νικομαχείων μιλϊντασ για το πόςο δφςκολο είναι να
εγκακιδρυκεί ἦκοσ εὐγενὲσ και ὡ ἀλθκὲσ φιλόκαλον ςτισ ψυχζσ των νζων, τονίηει τθ
σ
ςθμαςία που ζχει να «καλλιεργθκεί» τοῖ σ ἔκεςι, άρα με ςφςτθμα και υπομονι θ ψυχι
του νζου, όπωσ καλλιεργείται θ γθ, «που κα κρζψει τον ςπόρο».
Από τα παραπάνω προκφπτει ότι τθν ευκφνθ για τθν κατάκτθςθ των θκικϊν αρετϊν τθν
ζχει ο ίδιοσ ο άνκρωποσ. Εξαρτάται μάλιςτα ςε απόλυτο βακμό από αυτόν αν κα φτάςει
ςτον ςτόχο του, αν κα αποκτιςει ικοσ «εὐγενὲσ καὶ φιλόκαλον». Και για να το
κατορκϊςει, πρζπει να καταβάλει επίπονθ προςπάκεια και αγϊνα, να εκίςει τθν ψυχι
του ςε πράξεισ ενάρετεσ, να τθν καλλιεργιςει «διὰ τοῦ ἔκουσ». Τζτοιεσ απόψεισ
υποςτιριηε και ο Ρλάτωνασ (Νόμοι 792). Σοφόσ λοιπόν γίνεται κανείσ κατά κφριο λόγο με
τθ βοικεια του δαςκάλου, ενϊ αγακόσ γίνεται με τθ κζλθςθ και τθν επιμονι του ςτθν
άςκθςθ τθσ αρετισ. Βζβαια, για να φτάςει ςτον ςτόχο του, πρζπει να καταβάλει επίπονθ
προςπάκεια και αγϊνα.
2. «ὅκεν καὶ τοὔνομα ἔςχθκε μικρὸν παρεκκλῖ νον ἀπὸ τοῦ ἔκουσ.»
Συχνά οι αρχαίοι Ζλλθνεσ επιχειροφςαν να ετυμολογιςουν τισ λζξεισ τουσ, να βρουν
δθλαδι τθν αρχικι τουσ ςθμαςία, επειδι πίςτευαν ότι οι λεκτικζσ ςχζςεισ αποδίδουν
πραγματικζσ ςχζςεισ των ςθμαινομζνων, αντίλθψθ αποδεκτι και από τθ ςφγχρονθ
Γλωςςολογία. Το ίδιο ζγινε πολλζσ φορζσ και με τον Αριςτοτζλθ, που ζχοντασ πάκοσ με
τθν ανακάλυψθ των πραγματικϊν ςθμαςιϊν των λζξεων και πιςτεφοντασ ότι είναι ςε
κζςθ να τισ ανακαλφψει, επιχειροφςε μζςα από τθν ετυμολογικι ςυγγζνεια δφο εννοιϊν
να βρει τθ ςθμαςιολογικι τουσ ςυγγζνεια. Ο Αριςτοτζλθσ πίςτευε ςτθν ταυτότθτα
«λζγεςκαι = εἷ ναι». Αυτό κα πει ότι ο Αριςτοτζλθσ ζδινε οντολογικό περιεχόμενο ςτισ
λζξεισ, πίςτευε δθλαδι πωσ ζνα πράγμα «υπάρχει» ι «είναι ζτςι», αφοφ θ γλϊςςα το
εμφανίηει ωσ «υπάρχον» ι ωσ «τζτοιασ λογισ». Με απλά λόγια τα πράγματα είναι
ακριβϊσ ζτςι όπωσ τα δθλϊνουν οι λζξεισ.
Ο Αριςτοτζλθσ αρχίηει τθ διερεφνθςθ τθσ ζννοιασ «θκικι» ςυνδζοντάσ τθν ετυμολογικά
με τθ λζξθ «ἔκοσ». Ο ετυμολογικόσ ςυςχετιςμόσ των λζξεων «ἦκοσ» και «ἔκοσ» είναι
ςωςτόσ, κακϊσ το «ἦκοσ» είναι ο εκτεταμζνοσ τφποσ του όρου «ἔκοσ»
(J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν τθσ Αρχαίασ Ελλθνικισ). Οι δφο όροι ςυμπίπτουν και
ςθμαςιολογικά και μάλιςτα με ςχζςθ αιτίου - αποτελζςματοσ, γιατί το «ἔκοσ» (=
ςυνικεια, ζκιμο) ωσ αίτιο οδθγεί ςτο «ἦκοσ» (= ο χαρακτιρασ) που προκφπτει ωσ
5

6. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
αποτζλεςμα. Ο χαρακτιρασ του ανκρϊπου και τα ποιοτικά γνωρίςματά του
διαμορφϊνονται με τθ ςυνειδθτι επανάλθψθ των ίδιων ενεργειϊν, με αποτζλεςμα να
γίνονται αναπόςπαςτο ςτοιχείο τθσ προςωπικότθτάσ του. Άλλωςτε ςτθν αρχαία ελλθνικι
γλϊςςα είχε γίνει ιδθ θ διάκριςθ των εννοιϊν «ἔκοσ» και «ἦκοσ». Κατά λογικι ςυνζπεια
και ο φιλοςοφικόσ όροσ «ἠκικὴ» παραπζμπει ςτθ μελζτθ των θκϊν, των αντιλιψεων, των
ατομικϊν και ςυλλογικϊν μορφϊν ςυμπεριφοράσ και των ατομικϊν και κοινωνικϊν
ςτάςεων
Β) «἖ξ οὗ καὶ δῆλον… διὰ τοῦ ἔκουσ.» ΟΙ ΗΘΙΚΕ΢ ΑΡΕΣΕ΢ ΑΠΟΚΣΟΤΝΣΑΙ ΜΕ ΣΟΝ ΕΘΙ΢ΜΟ.
Ο Αριςτοτζλθσ αξιοποιϊντασ τον ετυμολογικό οριςμό τθσ λζξθσ «θκικι», ςυνεχίηει με τθ
διερεφνθςθ των ςτοιχείων που κα του επιτρζψουν να ςυνκζςει τον γενετικό / πραγματικό
οριςμό τθσ ζννοιασ. Θ διερεφνθςι του ζχει εμπειρικό χαρακτιρα και με αναφορά
ςυγκεκριμζνων παραδειγμάτων ςυνάγει τον επίκτθτο χαρακτιρα τθσ θκικισ αρετισ. Επίςθσ
περνάει από τθν καταφατικι διατφπωςθ «ἡ δ’ ἠκικὴ ἐξ ἔκουσ περιγίνεται» ςε μια ςειρά
εννζα αποφατικϊν διατυπϊςεων, για να αποκλείςει κάκε διαφορετικι περίπτωςθ από τθν
αποδεικτζα. Με τον τρόπο αυτό ο λόγοσ του γίνεται επιςτθμονικότεροσ, γιατί κα αποδείξει
με ακρίβεια και πειςτικότθτα ότι θ θκικι αρετι είναι επίκτθτθ, αφοφ πρϊτα αποκλείςει τι
δεν είναι (Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶ ἠκικῶ ἀρετῶ φφςει ἡμῖ ν ἐγγίνεται∙ οὐκὲν γὰρ
ν
ν
ν
τῶ φφςει ὄντων ἄλλωσ ἐκίηεται, οἷ ον ὁ λίκοσ φφςει κάτω φερόμενοσ οὐκ ἂν ἐκιςκείθ ἄνω
ν
φζρεςκαι, οὐδ’ ἂν μυριάκισ αὐτὸν ἐκίηῃ τισ ἄνω ῥιπτῶ οὐδὲ τὸ πῦρ
ν,
κάτω, οὐδ’ ἄλλο οὐδὲν τῶ ἄλλωσ πεφυκότων ἄλλωσ ἂν ἐκιςκείθ. Οὔτ’ ἄρα φφςει οὔτε παρὰ
ν
φφςιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί).
«἖ξ οὗ καὶ δῆλον οὐδεμία τῶ ἠκικῶ ἀρετῶ φφςει ἡμῖ ν ἐγγίνεται»
ν
ν
ν
Οι θκικζσ αρετζσ δεν είναι ζμφυτεσ
Ο Αριςτοτζλθσ ςυνάγει αποφατικό ςυμπζραςμα από τθν προθγοφμενθ ετυμολογικι
προςζγγιςθ του όρου «θκικι» και ειςάγει τον όρο «φφςει» τον οποίο αποκλείει από γενετικό
γνϊριςμα τθσ θκικισ αρετισ. Θ ςυλλογιςτικι πορεία που ακολοφκθςε ο Αριςτοτζλθσ είναι θ
εξισ:
 Θ λζξθ «ἠκικὴ» ςυνδζεται ετυμολογικά και ςθμαςιολογικά με τθ λζξθ «ἔκοσ».
 «Ἔ
κοσ» είναι ο εκιςμόσ, θ ςυνικεια που προζρχεται από τθν επανάλθψθ.
 Αφοφ, λοιπόν, θ «ἠκικὴ» ςυνδζεται ςθμαςιολογικά με το «ἔκοσ», αυτό ςθμαίνει ότι θ
θκικι, δθλαδι οι θκικζσ αρετζσ, ςχετίηονται με τον εκιςμό, τθ ςυνικεια που προζρχεται
από τθν επανάλθψθ μιασ θκικισ ενζργειασ.
 Π,τι, όμωσ, ςχετίηεται με τον εκιςμό, τθ ςυνικεια και τθν επανάλθψθ είναι επίκτθτο
χαρακτθριςτικό.
 Άρα, οι θκικζσ αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ (αποδεικτζα κζςθ: «οὐδεμία
τῶ ἠκικῶ ἀρετῶ φφςει ἡμῖ ν ἐγγίνεται»).
ν
ν
ν
Αντίκεςθ με τθν παλιά αριςτοκρατικι αντίλθψθ
Θ κζςθ του Αριςτοτζλθ ότι θ αρετι δεν είναι ζμφυτθ, αλλά είναι αποτζλεςμα ςυνικειασ,
ζρχεται ςε αντίκεςθ με τθν παλιά αριςτοκρατικι αντίλθψθ. Σφμφωνα μ’ αυτι, θ αρετι
είναι δϊρο τθσ φφςθσ ι των κεϊν, το οποίο τελεςίδικα δίνεται ι δεν δίνεται ςτον
6

7. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
άνκρωπο τθ ςτιγμι τθσ γζννθςισ του και είναι προνόμιο των ευγενϊν («τῶ ἀρίςτων»).
ν
Φυςικά, κλθροδοτείται και ςτουσ απογόνουσ τουσ, αλλά δεν δίνεται ςτουσ πολλοφσ.
Τθν άποψθ αυτι τθ ςυναντάμε ςε πολλοφσ ποιθτζσ (ςτον Πμθρο, τον Τυρταίο, τον
Θζογνθ, τον Ρίνδαρο). Χαρακτθριςτικά είναι τα λόγια τθσ Αντιγόνθσ προσ τθν Ιςμινθ ςτο
ζργο Αντιγόνθ του Σοφοκλι: «δείξεισ τάχα εἴ τε εὐγενὴσ πζφυκασ, εἴ τ’ ἐςκλῶ κακι».
ν
Επίςθσ, ο Ξενοφϊντασ ςτο ζργο του Ἀγθςίλαοσ αποδίδει τθν αρετι του Αγθςιλάου ςτθν
ευγενικι του καταγωγι.
«οὐκὲν γὰρ τῶ φφςει ὄντων … ἄλλωσ ἂν ἐκιςκείθ.»
ν
Τα παραδείγματα του Αριςτοτζλθ
Ρροκειμζνου να ςτθρίξει ο Αριςτοτζλθσ τθ κζςθ του, ότι οι θκικζσ αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα
μασ εκ φφςεωσ («οὐδεμία τῶ ἠκικῶ ἀρετῶ φφςει ἡμῖ ν ἐγγίνεται»), κα χρθςιμοποιιςει δφο
ν
ν
ν
γνωςτά παραδείγματα παρμζνα από τον χϊρο τθσ φφςθσ: τθν πζτρα και τθ φωτιά. Θ πζτρα
πάντοτε κα κινείται με πορεία προσ τα κάτω, διότι υπακοφει ςτον φυςικό νόμο τθσ
βαρφτθτασ, που είναι ςτακερόσ και αμετάβλθτοσ. Θ φωτιά πάντοτε κα ζχει πορεία προσ τα
πάνω λόγω τθσ φυςικισ ιδιότθτασ των κερμϊν αερίων, που επίςθσ είναι ςτακερι και δεν
μεταβάλλεται. Άρα, από τα παραπάνω προκφπτει ότι οι φυςικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται,
όςο κι αν προςπακιςει κάποιοσ. Επομζνωσ, εφόςον οι θκικζσ αρετζσ μεταβάλλονται και δεν
μζνουν ςτακερζσ, όπωσ τα πράγματα που γεννιοφνται με μια ιδιότθτα εκ φφςεωσ,
αποδεικνφεται ότι δεν είναι ζμφυτεσ. Ζτςι, ο Αριςτοτζλθσ καταφζρνει να αποδείξει τθ κζςθ
του μζςα από ζναν επαγωγικό ςυλλογιςμό.
Και τα δφο παραδείγματα, που ο Αριςτοτζλθσ χρθςιμοποιεί επαγωγικά για να ςυναγάγει
γενικό και κακολικό ςυμπζραςμα, ανικουν ςτα απλά δεδομζνα τθσ εμπειρίασ. Δεν κα ιταν
υπερβολι να λζγαμε πωσ κανζνασ άλλοσ φιλόςοφοσ δεν ζκανε τα απλά δεδομζνα τθσ
εμπειρίασ, τθσ κακθμερινισ ηωισ, αφετθρία για τθ ςκζψθ του ςτον βακμό που το ζκανε ο
Αριςτοτζλθσ. Σωςτά ειπϊκθκε ότι θ φιλοςοφία του περί τζλουσ, π.χ., είναι ςτθν
πραγματικότθτα «κεμελιωμζνθ πάνω ςτο εμπειρικό δεδομζνο ότι από βελανίδι γεννιζται μια
βελανιδιά», ι ότι «θ πολιτικι του κεωρία αναπτφχκθκε από τουσ διαλογιςμοφσ του ςχετικά
με τθ ηωι μζςα ςτο πλαίςιο ενόσ νοικοκυριοφ». Ρραγματικά, «ςυχνά ζνα μόνο εμπειρικό
δεδομζνο μπορεί να είναι για αυτόν ικανοποιθτικι βάςθ για να προχωριςει ςε μια κεωρία
με ςυνζπειεσ μεγάλθσ ςθμαςίασ». Δεν ιταν, ςτα αλικεια, αυτό το αμείωτο ενδιαφζρον του
για τα απλά πράγματα τθσ κακθμερινισ ηωισ που ζκανε τον Αριςτοτζλθ – επαναςτατικά
πρϊτον – μελετθτι του κόςμου των ηϊων και των φυτϊν;
Γενικό ςυμπζραςμα : «Οὔτ’ ἄρα φφςει …διὰ τοῦ ἔκουσ.»
Το κείμενο ολοκλθρϊνεται με γενικό ςυμπζραςμα που μοιάηει, αλλά δεν είναι, αντιφατικό,
ότι οι θκικζσ αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ, αλλά οφτε και αντίκετα προσ αυτι.
Ο Αριςτοτζλθσ εννοεί ότι οι θκικζσ αρετζσ δεν είναι ζμφυτεσ, οφτε όμωσ και αντίκετεσ με τθ
φφςθ, αλλά ο άνκρωποσ ζχει «δυνάμει», από τθ φφςθ του (πεφυκόςι), τθν προδιάκεςθ να
δεχτεί τθν αρετι, ωςτόςο γίνεται τζλειοσ (τελειουμζνοισ) με τον εκιςμό του ςε αυτι.
Κατά τον φιλόςοφο, θ άςκθςθ τθσ αρετισ είναι δυνατότθτα (πεφυκόςι) και όχι
χαρακτθριςτικό, δοςμζνθ ςτον άνκρωπο από τθ φφςθ. Επομζνωσ, ο ίδιοσ είναι ο μόνοσ
7

8. Αριςτοτζλθ «Θκικά Νικομάχεια» – Ενότθτα 1
υπεφκυνοσ για το αν κα φτάςει ςτθν αρετι βελτιϊνοντασ αδιάλειπτα τθ ςυμπεριφορά του,
διαμορφϊνοντασ τον χαρακτιρα του, το ικοσ του. Θ δυνατότθτα που του δίνει θ φφςθ
μπορεί να γίνει πραγματικότθτα, μόνο αν ο άνκρωποσ το επιλζξει και το επιδιϊξει με
προςωπικό αγϊνα και άςκθςθ. Ζτςι ο Αριςτοτζλθσ κεωρεί ότι θ κατάκτθςθ τθσ θκικισ αρετισ
από τον άνκρωπο εξαρτάται από τθν προαίρεςθ, τθν προςωπικι επιλογι του. Ακόμθ, με τθ
λζξθ «τελειουμζνοισ» ο Αριςτοτζλθσ μασ παραπζμπει ς’ ζναν χαρακτθριςτικό όρο τθσ
φιλοςοφίασ του, το «τζλοσ», που ςθμαίνει τθν ολοκλιρωςθ, τθν επίτευξθ του φψιςτου
ςκοποφ. Θεωρεί, δθλαδι, τισ θκικζσ αρετζσ το μζςο, με το οποίο ο άνκρωποσ κα φτάςει ςτθν
ολοκλιρωςι του, ςτο ξεπζραςμα τθσ ηωϊδουσ φφςθσ του και ςτθν κατάκτθςθ τθσ
ευδαιμονίασ. Επιπλζον, θ παρατακτικι, αντικετικι ςφνδεςθ των μετοχϊν «πεφυκόςι
μὲν ἡμῖ ν δζξαςκαι αὐτάσ, τελειουμζνοισ δὲ διὰ τοῦ ἔκουσ» προετοιμάηει τθν αναφορά ςτο
χαρακτθριςτικό ηεφγοσ των αριςτοτελικϊν εννοιϊν «δυνάμει και ἐνεργείᾳ» οι οποίεσ
αναφζρονται ςτθν επόμενθ ενότθτα (2θ ενότθτα). Ο άνκρωποσ ζχει τθ φυςικι προδιάκεςθ
να δεχκεί τισ θκικζσ αρετζσ (πεφυκόςι μὲν ἡμῖ ν δζξαςκαι αὐτάσ = δυνάμει κατάςταςθ), αλλά
θ τελειοποίθςι του ςε αυτζσ κα γίνει με τον εκιςμό (τελειουμζνοισ δὲ διὰ τοῦ ἔκουσ =
ἐνεργείᾳ κατάςταςθ) και εφόςον βζβαια το ζχει επιλζξει.
ΟΡΟΙ ΣΗ΢ ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΙΚΗ΢ ΦΙΛΟ΢ΟΦΙΑ΢ :
γζνεςισ: θ δθμιουργία /αὔξθςισ: θ ανάπτυξθ, θ διαμόρφωςθ και εξζλιξθ /ἔκοσ: ο εκιςμόσ, θ
ςυνικεια, ο τρόποσ ςυμπεριφοράσ, που κακιερϊνεται με τθν επανάλθψθ /φφςισ: ο κόςμοσ
και οι νόμοι που τον διζπουν /φφςει: ο εκ φφςεωσ, ο ζμφυτοσ, τα εγγενι χαρακτθριςτικά του
ανκρϊπου /διανοθτικὴ ἀρετι: θ αρετι που ςχετίηεται με το «λόγον ἔχον» μζροσ τθσ ψυχισ
(πχ. θ φρονθςθ, θ ςοφία, θ ςφνεςθ) /ἠκικὴ αρετι: θ αρετι που ανικει ςτο «ἐπικυμθτικὸν»
μζροσ τθσ ψυχισ και περιγράφει τον χαρακτιρα του ανκρϊπου /τελειουμζνοισ: θ τελείωςθ,
θ ολοκλιρωςθ, θ επίτευξθ του φψιςτου ςκοποφ, τθσ ευδαιμονίασ.
ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΑ ΢ΧΟΛΙΑ
Στο κείμενο αυτό παρατθροφμε ότι το φφοσ του Αριςτοτζλθ είναι ςτοχαςτικό, λιτό, ςαφζσ και
ακριβζσ. Κυριαρχεί θ αντικειμενικι και εναργισ επιχειρθματολογία και ο επιςτθμονικόσ
λόγοσ. Αποφεφγει ςκόπιμα τον ποιθτικό λόγο, διότι πίςτευε ότι θ αναηιτθςθ τθσ αλικειασ
υπθρετείται αυςτθρά από τθ λιτότθτα και τθ ςαφινεια. Ζτςι, τα ςχιματα λόγου δεν είναι
ιδιαίτερα ςυχνά. Εδϊ, εντοπίηουμε τα εξισ:
Αντικζςεισ: «ἡ μὲν διανοθτικὴ ≠ ἡ δ’ ἠκικι», «ἐξ ἔκουσ ≠ φφςει»
Ρολυςφνδετα ςχιματα: «καὶ τὴν γζνεςιν καὶ τὴν αὔξθςιν», «οὔτ’ ἄρα φφςει οὔτε παρὰ
φφςιν»
Συςςϊρευςθ αρνιςεων: «οὐδεμία», «οὐκζν», «οὐκ ἂν ἐκιςκείθ», «οὐδ’ ἂν ἐκίηῃ», «οὐδὲ τὸ
πῦρ», «οὐδ’ ἄλλο», «οὐδζν», «οὔτ’ ἄρα …», «οὔτε παρὰ φφςιν»
Ραραδείγματα: πζτρα – φωτιά
Αραιι είναι θ χριςθ επικζτων, ενϊ κυριαρχοφν τα ριματα και τα ουςιαςτικά.
8