σημειώσεις για την 6η ενότητα των "Ηθικών Νικομαχείων" του Αριστοτέλη πηγή : http://www.study4exams.gr

1. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 6θ ενότθτα
ΜΕΣΑΦΡΑ΢Η
Δεν πρζπει όμωσ να το ποφμε μόνο ζτςι, ότι δθλαδι (θ αρετι) είναι ςυνικεια, αλλά και τι είδουσ
ςυνικεια (είναι). Ρρζπει λοιπόν να ποφμε ότι κάκε αρετι, όποιου πράγματοσ είναι αρετι, και το
ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάςει ςτθν τζλεια κατάςταςι του και το βοθκάει να εκτελζςει με τον
πιο ςωςτό τρόπο το ζργο που είναι προοριςμζνο γι’ αυτό, όπωσ για παράδειγμα, θ αρετι του
ματιοφ κάνει αξιόλογο και το μάτι και το ζργο του· γιατί με τθν αρετι του ματιοφ βλζπουμε καλά.
Με τον ίδιο τρόπο θ αρετι του αλόγου κάνει και το άλογο αξιόλογο και ικανό να τρζξει και να
κρατιςει τον αναβάτθ και να μείνει να αντιμετωπίςει τουσ εχκροφσ. Αν λοιπόν ζτςι ςυμβαίνει με
όλα τα πράγματα, (τότε) και θ αρετι του ανκρϊπου κα μποροφςε να είναι θ ςυνικεια, από τθν
οποία ο άνκρωποσ γίνεται καλόσ και από τθν οποία κα βοθκθκεί να εκτελζςει ςωςτά το ζργο του.
Ρϊσ όμωσ κα γίνει αυτό … με αυτό τον τρόπο κα γίνει φανερό, αν δθλαδι εξετάςουμε τι λογισ
είναι θ φφςθ τθσ.
ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΢ΣΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
δεῖ : αδζθτοσ, δζθςθ, ενδεισ ζνδεια.
εἰ πεῖ ν < λζγω (κ. λζγ-, Fερε-, ἐρε-, Fρε-> ῥε-> ῥθ-, Fερ-, Fεπ- > εἰ π-): απόρρθτοσ, άρρθτοσ,
διαλογικόσ, δυςλεξία, ζποσ, επφλλιο, ιδεολόγθμα, καλλιζπεια, καλλιεπισ, λζξθ, λζξθμα, λεξικό,
λζςχθ, λογάρικμοσ, λογικόσ, λόγοσ, ριμα, ριςθ, ρθτό, ριτορασ, ριτρα, φιλόλογοσ.
ᾖ < εἰ μί: ανοφςιοσ, εξουςιαςτικόσ, εςκλόσ, ζτυμο, ετυμολογία, οντολογία, οντολογικόσ, όντωσ,
ουςία, ουςιαςτικόσ, ουςιϊδθσ, παρόν, παρουςιαςτικό.
ἔχον < ἔχω (κ. ςεχ-, ἑχ-, ςχ-): αποχι, άςχετοσ, ζξθ, εξισ, εξοχι, ζξοχοσ, ευεξία, καχεκτικόσ,
οπιοφχοσ, πάροχοσ, ραβδοφχοσ, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχιμα, ςχθματικόσ, ςχολείο, ςχολι, υπζροχοσ.
Ἀποτελεῖ < ἀπὸ + τζλοσ: αποτζλεςμα, ατζλεια, ατελισ, αυτοτελισ, εκτζλεςθ, εκτελεςτισ,
εκτελεςτικόσ, εντζλεια, εντελζχεια, εντελϊσ, επιτζλεςθ, ευτελισ, θμιτελισ, ιδιοτελισ, ιςοτζλεια,
πολυτζλεια, πολυτελισ, ςυντζλεια, ςυντελεςτισ, τελεία, τελειοποίθςθ, τζλειοσ, τελείωσ,
τελείωςθ, τελειωτικόσ, τζλεςθ, τελεςτισ, τελεςτικόσ, τελετι, τελικόσ, τζλοσ, τελωνειακόσ,
τελωνείο, τελϊνθσ, υποτελισ.
ἀποδίδωςιν < ἀπό + δίδωμι (κ. δω-, δο-): αιμοδότθσ, ανζκδοτο, ανζνδοτοσ, ανταπόδοςθ,
ανταποδοτικόσ, δόςθ, δόςιμο, δϊρο, δωςιδικία, εκδοτιριο, εκδότθσ, εκδοτικόσ, καταδότθσ,
μειοδότθσ, μεταδοτικόσ, παραδοτζοσ, πλθροφοριοδότθσ, προδοςία, τροφοδότθσ.
ὀφκαλμοῦ < ὁράω -ῶ (κ. Fορά- > ὁρά-, ὀπ-, Fιδ- > ἐ- Fιδ- ον> εἶ δον): αδιόρατοσ,
αντικατοπτριςμόσ, αόρατοσ, διορατικόσ, ενόραςθ, εποπτικόσ, κεόρατοσ, κυρωρόσ, ιδανικόσ, ιδζα,
κάτοπτρο, μζτωπο, οπι, οπτικόσ, όραμα, όραςθ, ορατόσ, όψθ, πανόραμα, παρόραμα, παρωπίδα,
προςωπίδα, πρόςωπο, ςυνοπτικόσ, τθλεόραςθ.
ἵ ππου: ζφιπποσ, ιππαςία, ιππαςτί, ιππζασ, ιππευτιριο, ιππευτικόσ, ιππθλαςία, ιππικόσ,
ιπποδάμειοσ, ιπποδρομία, ιπποδφναμθ, ιππόκαμποσ, ιπποκόμοσ, ιππομαχία, ιπποπόταμοσ,
ιπποςκευι, ιππότθσ, ιπποτικόσ, ιπποτιςμόσ, ιπποτροφείο, ιπποφορβείο.
δραμεῖ ν < τρζχω: αμφίδρομοσ, αναδρομι, αναδρομικόσ, ανάδρομοσ, αυτοκινθτόδρομοσ,
διαδρομι, διάδρομοσ, δρομαίοσ, δρομζασ, δρόμοσ, δρόμων, εκδρομι, επιδρομι, ιπποδρομία,
ιππόδρομοσ, καταδρομζασ, μονόδρομοσ, παγοδρομία, παλινδρόμθςθ, παραδρομι,
πεηοδρόμθςθ, πεηόδρομοσ, περίδρομοσ, πρόδρομοσ, ςκυταλοδρομία, ςυνδρομι, ταχυδρόμοσ,
τροχάδθν, τροχαλία.
ἐνεγκεῖ ν < φζρω (κ. φζρ-, φορ-, φωρ-, φρ-, οἰ -, ἐνεκ-, ἐνοκ-, ἐνκ- > ἐγκ-): αδιάφοροσ, αμφορζασ,
ανυπόφοροσ, αςκενοφόρο, αυτόφωροσ, διζνεξθ, διθνεκισ, κατάφωροσ, μαρςιποφόρο,
οιςοφάγοσ, παράφοροσ, πολφφερνοσ, φαρζτρα, φερζγγυοσ, φζρετρο, φερζφωνο, φερϊνυμοσ,
φορά, φορζασ, φορείο, φόρεμα, φόροσ, φόρτοσ, φωριαμόσ.
1

2. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 6θ ενότθτα
ἐπιβάτθν < ἐπὶ + βαίνω: ακροβάτθσ, ανάβαςθ, αναβάτθσ, βάδθν, βακμόσ, βάκρο, βάςθ,
βατιρασ, βατόσ, βιμα, βθματοδότθσ, βωμόσ, διάβαςθ, διαβάτθσ, δφςβατοσ, ζμβαςμα, επιβάτθσ,
κατάβαςθ, παραβάτθσ, πρόςβαςθ.
μεῖ ναι < μζνω: ανυπόμονοσ, απρόςμενοσ, διαμονθτιριο, επίμονοσ, μενετόσ, μοναςτιρι,
μοναςτικόσ, μοναχόσ, μονι, μόνιμοσ, μόνοσ, ολομόναχοσ, υπομονι.
γίνεται < γί(γ)νομαι (κ. γεν-, γον-, γενε-, > γενθ-, γν-. Ο ενεςτϊτασ με ενεςτωτικό
αναδιπλαςιαςμό: γί-γν-ο-μαι): αγζνεια, αγενισ, γενεά, γενζκλια, γζνεςθ, γενζτειρα, γζνοσ,
γθγενισ, γονίδιο, γόνοσ, διγενισ, ενδογενισ, επίγονοσ, ευγενικόσ, ευγονία, νεογνό, πολυγονία,
προγονικόσ, πρωτόγονοσ.
ἀποδίδωςιν, ἀποδϊςει < ἀπὸ + δίδωμι (κ. δω-, δο-. Ο ενεςτϊτασ προζκυψε με ενεςτωτικό
αναδιπλαςιαςμό: δί-δω-μι): αιμοδότθσ, αποδοτικόσ, δόςθ, δοςίλογοσ, δοςολογία, δότθσ, δωρεά,
δϊρο, δωροδοκία, δωροκζτθσ, ζκδοςθ, εκδοτικόσ, ενδοτικόσ, θλεκτροδότθςθ, καταδότθσ,
λογοδοςία, μετάδοςθ, μεταδοτικόσ, μιςκοδοςία, παράδοςθ, ςθματοδότθσ.
φανερόν < φαίνομαι: αφάνεια, αφανισ, άφαντοσ, διαφάνεια, διαφανισ, επιφάνεια, καταφανισ,
περιφανισ, φαεινόσ, φαινομενικόσ, φαινόμενο, φανάρι, φανερόσ, φανόσ, φανταςία,
φανταςίωςθ, φάνταςμα, φανταςμαγορικόσ, φανταςτικόσ, φάςμα, φωσ.
κεωριςωμεν: ακταιωρόσ, εμβρυωρόσ, επικεϊρθςθ, επικεωρθτισ, κεωρείο, κεϊρθμα, κεϊρθςθ,
κεωρθτικόσ, κεωρία, κεωρικόσ, κεωρόσ, κυρωρόσ, κωριά, νεϊριο, ολίγωροσ, πυλωρόσ,
ςθματωρόσ, ςκευωρόσ, ςκοπιωρόσ, τιμωρόσ.
΢ΤΝΣΟΜΗ ΑΠΟΔΟ΢Η ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤ
Σε προθγοφμενθ ενότθτα ζχει αναφερκεί ότι θ αρετι είναι «ἕξισ». Δεν είναι όμωσ αρκετόσ αυτόσ
ο όροσ για τον προςδιοριςμό τθσ, πρζπει να προςδιοριςτεί και θ ποιότθτά τθσ, κακϊσ υπάρχουν
καλζσ και κακζσ ζξεισ. Ρρζπει λοιπόν, να διευκρινιςτεί ςε ποια από τισ δφο κατθγορίεσ ανικει.
Ζτςι κατά τον Αριςτοτζλθ, θ αρετι είναι θ κετικι ιδιότθτα που κάνει τον άνκρωπο, το ηϊο ι το
πράγμα που τθν ζχει να βρίςκεται ςτθν τζλεια κατάςταςι του και να επιτελεί με ςωςτό τρόπο το
ζργο για το οποίο είναι προοριςμζνο από τθ φφςθ. Για παράδειγμα, θ αρετι του ματιοφ είναι θ
ιδιότθτα που κάνει και το μάτι τζλειο και το βοθκά να εκτελεί ςωςτά το ζργο για το οποίο είναι
προοριςμζνο από τθ φφςθ, δθλαδι να βλζπει καλά. Το ίδιο ιςχφει και με τθν αρετι του αλόγου:
είναι θ ιδιότθτα που και το άλογο το κάνει ςπουδαίο και το βοθκά να εκτελεί ςωςτά το ζργο για
το οποίο είναι προοριςμζνο από τθ φφςθ, δθλαδι το κάνει ικανό να τρζχει, να κουβαλά τον
αναβάτθ και να αντιμετωπίηει τουσ εχκροφσ. Π,τι λοιπόν ςυμβαίνει με τα ηϊα και με τα άψυχα
αντικείμενα, το ίδιο ςυμβαίνει και με τον άνκρωπο. Συνεπϊσ θ αρετι του ανκρϊπου, ςφμφωνα
με τον ςυλλογιςμό του, κα μποροφςε να είναι θ ζξθ με τθν οποία ο άνκρωποσ γίνεται καλόσ και
εκτελεί με ςωςτό τρόπο το ζργο το οποίο ζχει αποφαςίςει ο ίδιοσ. Για να εξετάςουμε όμωσ, ποιοσ
είναι αυτόσ ο ςωςτόσ τρόποσ, πρζπει πρϊτα να διερευνιςουμε τθ φφςθ τθσ αρετισ.
Θεματικι οργάνωςθ τθσ ενότθτασ
Α) «Δεῖ δὲ μὴ μόνον… μεῖ ναι τοὺσ πολεμίουσ.» Η αρετι γενικά ωσ ιδιότθτα που κακιςτά τον
φορζα τθσ τζλειο και ικανό ςτθν τζλεια επιτζλεςθ του ζργου του
Β) «Εἰ δὴ τοῦτ’… ἔργον ἀποδϊςει» Η αρετι ειδικά ςτον άνκρωπο είναι θ ζξθ που τον κακιςτά
αγακό και ικανό να επιτελζςει το δικισ του προαιρζςεωσ ζργο του
Γ) «Ρῶ δὲ τοῦτ’ … ἡ φφςισ αὐτῆσ.» Ειςαγωγι ςτθ διερεφνθςθ τθσ ειδοποιοφ διαφοράσ ςτον
σ
οριςμό τθσ αρετισ
Ερμηνευτικά σχόλια
Α) «Δεῖ δὲ μὴ μόνον… μεῖ ναι τοὺσ πολεμίουσ.» Η Α΢ΕΤΗ ΓΕΝΙΚΑ ΩΣ ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΡΟΥ ΚΑΘΙΣΤΑ ΤΟΝ
ΦΟ΢ΕΑ ΤΗΣ ΤΕΛΕΙΟ ΚΑΙ ΙΚΑΝΟ ΣΤΗΝ ΤΕΛΕΙΑ ΕΡΙΤΕΛΕΣΗ ΤΟΥ Ε΢ΓΟΥ ΤΟΥ
1. «Δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτωσ εἰ πεῖ ν, ὅτι ἕξισ, ἀλλὰ καὶ ποία τισ» Ανάγκθ προςδιοριςμοφ τθσ
ειδοποιοφ διαφοράσ ςτον οριςμό τθσ αρετισ. Ρροκειμζνου να προςδιοριςτεί το περιεχόμενο του
2

3. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 6θ ενότθτα
όρου «ἀρετι», όπωσ ζχει διδάξει ςε άλλο ζργο του ο Αριςτοτζλθσ, πρζπει να κακοριςτεί: α) το
προςεχζσ γζνοσ τθσ (genus proximum), δθλαδι το πλθςιζςτερο ςφνολο ςτο οποίο εντάςςεται και
β) θ ειδοποιόσ διαφορά τθσ (specifica differentia), δθλαδι το ιδιαίτερο γνϊριςμα με το οποίο θ
αρετι διακρίνεται από τισ ομογενείσ τθσ ζννοιεσ.
Ζτςι, για να φτάςει ςτον κακοριςμό του προςεχοφσ γζνουσ αναφζρει, όπωσ ιδθ ζχουμε δει και
ςτθν προθγοφμενθ ενότθτα, ότι θ αρετι ανικει ςτα «ἐν τῇ ψυχῇ γινόμενα, πάκθ, δυνάμεισ,
ἕξεισ». Ράκθ ονομάηει τθν επικυμία, τθν οργι, τον φόβο, το κάρροσ, τον φκόνο, τθ χαρά, τθ
φιλία, το μίςοσ, τον πόκο, τθ ηιλεια, τθν ευςπλαχνία, όςα δθλαδι ακολουκοφνται από
ευχαρίςτθςθ ι δυςαρζςκεια. Η αρετι δεν ανικει ςτα πάκθ, διότι αυτά αποτελοφν:
α) βιολογικζσ ιδιότθτεσ του ανκρϊπου, που υπάρχουν ιδθ μζςα μασ από τθ φφςθ. Επομζνωσ, δεν
μπορεί κανείσ να μασ επαινζςει ι να μασ κατθγοριςει, επειδι τα ζχουμε και τα αιςκανόμαςτε.
β) «άλογεσ παρορμιςεισ τθσ ψυχισ», που δεν χαρακτθρίηουν ακόμα τον άνκρωπο καλό ι κακό,
ενϊ θ αρετι είναι αποτζλεςμα κζλθςθσ και ςυνειδθτισ επιλογισ που προκφπτει ζπειτα από
ϊριμθ ςκζψθ. Τα πάκθ κα ιταν αςιμαντα, αν κάκε άτομο δεν ιταν επίςθσ προικιςμζνο από τθ
φφςθ, με τθ δυνατότθτα (δφναμθ) ςυμμετοχισ ςε αυτά. Η αρετι δεν ανικει οφτε ςτισ δυνάμεισ,
που είναι θ δυνατότθτα να αιςκανόμαςτε τα πάκθ. Δεν μπορεί οφτε και ς’ αυτι τθν περίπτωςθ
να μασ χαρακτθρίςει κάποιοσ καλοφσ ι κακοφσ, επειδι μποροφμε να τα αιςκανόμαςτε.
Μποροφμε να χαρακτθριςτοφμε καλοί ι κακοί ανάλογα με το αν κρατάμε ςωςτι ι όχι ςτάςθ
απζναντι ςτα πάκθ, αν δθλαδι ακολουκοφμε τον δρόμο τθσ μεςότθτασ (ς’ αυτό τον όρο, όμωσ,
κα γίνει αναφορά ςτισ επόμενεσ ενότθτεσ). Από τα παραπάνω λοιπόν, προκφπτει ότι το προςεχζσ
γζνοσ τθσ αρετισ είναι οι ζξεισ – δθλαδι ο χαρακτιρασ που διαμορφϊνει ο άνκρωποσ με τθν
ςτάςθ που επιλζγει απζναντι ςτα πάκθ – οι οποίεσ, όπωσ ζχουμε αναφζρει ςε προθγοφμενεσ
ενότθτεσ, είναι αποτζλεςμα επαναλαμβανόμενων ενεργειϊν και θ ποιότθτά τουσ εξαρτάται από
τθν ποιότθτα των ενεργειϊν μασ. Άρα δεν αρκεί να χαρακτθρίηουμε τισ αρετζσ ζξεισ, αφοφ αυτζσ
διακρίνονται ςε καλζσ και κακζσ, αλλά να βροφμε το ιδιαίτερο εκείνο γνϊριςμα, τθν ειδοποιό
διαφορά που τισ διαφοροποιεί από τισ άλλεσ ζξεισ.
2. «ποία τισ» Η ποιότθτα τθσ ἕξεωσ. Στισ προθγοφμενεσ ενότθτεσ ο Αριςτοτζλθσ ζδειξε ότι
προςεχζσ γζνοσ τθσ αρετισ είναι θ ἕξισ. Δεν αρκεί όμωσ θ ζννοια γζνουσ για να οριςτεί θ αρετι,
γιατί υπάρχουν πολλά είδθ ἕξεων, καλϊν και κακϊν. Ρρζπει να οριςτεί θ ποιότθτα των ἕξεων που
τισ κακιςτοφν αρετζσ. Αφοφ ο Αριςτοτζλθσ ζδειξε ότι θ ἕξισ είναι αποτζλεςμα όμοιων (=
επαναλθπτικά ίδιων) ενεργειϊν, αυτό κα πει ότι από τθν ποιότθτα των ενεργειϊν εξαρτάται και θ
ποιότθτα τθσ ἕξεωσ. Οι αριςτοτελικζσ ἕξεισ μπορεί να είναι ἕξεισ κακζσ και ανάξιεσ λόγου και
ἕξεισ καλζσ και αξιόλογεσ. Η ποιότθτα των ἕξεων, λοιπόν, κα κακορίςει αν βριςκόμαςτε ςτον
χϊρο των αρετϊν ι όχι.
3. «Ῥθτζον οὖν ὅτι πᾶςα ἀρετι… εὖ ἀποδίδωςιν». Η αρετι γενικά ωσ ιδιότθτα που κακιςτά τον
φορζα τθσ τζλειο και ικανό ςτθν τζλεια επιτζλεςθ του ζργου του. Ο Αριςτοτζλθσ κεωρεί αναγκαίο
να αρχίςει τθ διερεφνθςθ τθσ ειδοποιοφ διαφοράσ δείχνοντασ ποιο είναι το γνϊριςμα που
κακιςτά τθν αρετι ἕξιν καλι πρϊτα ςτα πράγματα γενικά. Για τον Αριςτοτζλθ, λοιπόν, θ
ειδοποιόσ διαφορά που κάνει μια ζξθ αρετι είναι: α) να κάνει κάκε πράγμα που τθν ζχει
(«αὐτό»), να βρίςκεται ςτθν τζλεια κατάςταςι του και β) να το βοθκά να εκτελεί με ςωςτό τρόπο
το ζργο για το οποίο είναι προοριςμζνο από τθ φφςθ.
Οι κετικζσ ςυνζπειεσ τθσ αρετισ ςτον χαρακτιρα και ςτο ζργο όλων των όντων γενικά, που τθ
διαφοροποιοφν ποιοτικά από τισ άλλεσ ζξεισ, υπογραμμίηονται με τθν επαναλαμβανόμενθ χριςθ
του επιρριματοσ «εὖ» και του επικζτου «ἀγακόσ». Σκόπιμο κρίνεται ς’ αυτό το ςθμείο να
μιλιςουμε για τθν ζννοια με τθν οποία χρθςιμοποιείται εδϊ ο όροσ «ἀρετι». Ο Αριςτοτζλθσ δεν
τθσ αποδίδει κακαρά θκικό περιεχόμενο, αλλά τθ κεωρεί ωσ οποιαδιποτε κετικι ικανότθτα ι
3

4. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 6θ ενότθτα
ιδιότθτα που υπάρχει ςε μεγάλο βακμό. Συνϊνυμά τθσ μποροφν να κεωρθκοφν θ ικανότθτα, θ
υπεροχι, θ ανωτερότθτα, το προτζρθμα.
4. «αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ » . Ο αριςτοτελικόσ όροσ «τζλοσ» και θ «τελεολογικι αντίλθψθ
«αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ »: το ριμα «ἀποτελῶ προζρχεται από τθ λζξθ «τζλοσ», που υπάρχει
»
και ςτθν «εντελζχεια» (= το πράγμα πζραςε από τθν κατάςταςθ τθσ δυνατότθτασ ςε εκείνθ τθσ
πραγματικότθτασ, περικλείοντασ τον ςκοπό τθσ φπαρξισ του), ζναν από τουσ βαςικοφσ όρουσ τθσ
αριςτοτελικισ φιλοςοφίασ.«Τζλοσ» λοιπόν είναι κατά τον Αριςτοτζλθ, ο ςκοπόσ για τον οποίο
δθμιουργείται ζνα ον, και εντελζχεια είναι θ εκπλιρωςθ του τελικοφ ςκοποφ φπαρξθσ ενόσ όντοσ,
θ ανϊτατθ φάςθ εξζλιξισ του, θ τελειοποίθςι του, που ςυμπίπτει με τον ςκοπό για τον οποίο
είναι πλαςμζνο.
5. «τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωςιν». Η φφςθ δεν δθμιουργεί τίποτε μάταια. Δφο κεμελιϊδεισ
ιδζεσ του Αριςτοτζλθ πρζπει να τισ ζχει ςυνεχϊσ παροφςεσ ςτο μυαλό του, για να
παρακολουκιςει ςωςτά τον γενικότερο ςτοχαςμό του μεγάλου φιλοςόφου: α) Σε διάκριςθ με τα
ζργα τζχνθσ που είναι ζργα των ανκρϊπων, κάκε δθμιοφργθμα τθσ φφςθσ (πιο ςυγκεκριμζνα
κάκε ηωντανό ον) ζχει μζςα ςτον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριςτοτζλθσ ονομάηει αρχιν
κινιςεωσ (= αρχι τθσ αφξθςισ του). Αυτό κα πει πωσ από τθ ςτιγμι που κα γεννθκεί κάτι από τθ
φφςθ, αρχίηει ςε αυτό μια οριςμζνθ διαδικαςία που, αν δεν εμποδιςτεί από ζξω, κα ακολουκιςει
μια από πριν κακοριςμζνθ πορεία. Η πορεία αυτι κα το οδθγιςει ςτο τζλοσ του (= τελείωςι του).
Ρολλά βζβαια μποροφν να ςυμβοφν κακ’ οδόν ϊςτε το φυςικό αυτό ον να μθ φτάςει ποτζ ςτο
τζλοσ του. Αυτό όμωσ δεν ςθμαίνει απολφτωσ τίποτε ωσ προσ το τζλοσ που ζχει οριςτεί για αυτό
το ον. β) Αξεχϊριςτθ με τθν ζννοια του τζλουσ είναι ςτον Αριςτοτζλθ θ ιδζα ότι κακετί που
δθμιουργείται από τθ φφςθ, ζχει να επιτελζςει ζνα ςυγκεκριμζνο ἔργον: θ φφςθ δεν δθμιουργεί
τίποτε μάταια. Βαςικι αντίλθψθ του Αριςτοτζλθ είναι ότι «ἡ φφςισ οὐδὲν ποιεῖ μάτθν» (= θ φφςθ
τίποτα δεν κάνει μάταια, χωρίσ λόγο). Αυτό ςθμαίνει ότι θ «φφςισ» ανζκεςε, κατά τον
Αριςτοτζλθ, ςε κακετί ς’ αυτό τον κόςμο ζνα «ἔργον», ζναν ςυγκεκριμζνο προοριςμό. Πταν
επιτελεςτεί αυτό το ζργο, τότε το ον φτάνει ςτο τζλοσ, ςτθν τελειοποίθςι του, ςτθν επίτευξθ του
ςκοποφ φπαρξισ του (τελεολογικι αντίλθψθ). Υπάρχει, λοιπόν «ἔργον» του οφκαλμοφ, «ἔργον»
του ίππου, «ἔργον» του ανκρϊπου, «ἔργον» του χεριοφ και «ἔργον» του ποδιοφ. Σε άλλο ςθμείο
ςτα Ἠ
κικὰ Νικομάχεια ο Αριςτοτζλθσ κα μιλιςει για το «ἔργον» που επιτελεί ο κάκε επιμζρουσ
«τεχνίτθσ» (ακλθτισ, αγαλματοποιόσ, κικαριςτισ), παράλλθλα με το «ἔργον» του ανκρϊπου, που
είναι «ψυχῆσ ἐνζργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ λόγου», όπωσ αναφζρεται και ςε ςχόλιο του
ςχολικοφ μασ βιβλίου.
6. Ραραδείγματα για τα δφο γνωρίςματα τθσ αρετισ. Για να αποδείξει ο Αριςτοτζλθσ τθ κζςθ του
που αφορά τα γνωρίςματα που διαφοροποιοφν τθν αρετι από τισ άλλεσ ζξεισ, κα ςτθριχτεί για
άλλθ μια φορά ςτθν επαγωγι. Ζτςι κα χρθςιμοποιιςει δφο παραδείγματα· το ζνα ςχετίηεται με
τα όργανα του ςϊματοσ και το άλλο με τα ηϊα.
1ο παράδειγμα: θ αρετι του ματιοφ είναι θ ιδιότθτα που κάνει και το μάτι τζλειο και το βοθκά να
εκτελεί ςωςτά το ζργο για το οποίο είναι προοριςμζνο από τθ φφςθ, δθλαδι να βλζπει καλά. 2ο
παράδειγμα: θ αρετι του αλόγου είναι θ ιδιότθτα που και το άλογο το κάνει ςπουδαίο και το
βοθκά να εκτελεί ςωςτά το ζργο για το οποίο είναι προοριςμζνο από τθ φφςθ, δθλαδι το κάνει
ικανό να τρζχει, να κουβαλά τον αναβάτθ και να αντιμετωπίηει τουσ εχκροφσ.
Το παράδειγμα του ματιοφ ςτθ 2θ και 6θ ενότθτα. Ο Αριςτοτζλθσ χρθςιμοποίθςε το παράδειγμα
του ματιοφ διαφορετικά ςτθ 2θ και διαφορετικά ςτθν 6θενότθτα. Ριο ςυγκεκριμζνα, ςτθ 2θ
ενότθτα το παρουςίαςε ωσ κάτι αντίκετο των θκικϊν αρετϊν, αφοφ τθν ιδιότθτα τθσ όραςθσ τθν
ζχουμε εκ φφςεωσ, ενϊ τισ θκικζσ αρετζσ τισ αποκτοφμε ζπειτα από επανάλθψθ. Φαινομενικά,
λοιπόν, ζχουμε μια αντίφαςθ, θ οποία όμωσ αίρεται, αν ςκεφτοφμε το εξισ: ςτθ 2θ ενότθτα, θ
αρετι ζχει κακαρά θκικό περιεχόμενο, ενϊ ςτθν 6θ αναφζρεται με πιο γενικι ςθμαςία, με τθν
4

5. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 6θ ενότθτα
ζννοια τθσ ικανότθτασ, τθσ ιδιότθτασ που υπάρχει ςε μεγάλο βακμό ςε όλα τα όντα. Επιπλζον,
ςτθ 2θ ενότθτα ο Αριςτοτζλθσ μιλά για το αιςκθτιριο τθσ όραςθσ, το οποίο υπάρχει εκ φφςεωσ
και δεν αποκτιζται με τθν επανάλθψθ, ενϊ ςτθν 6θ αναφζρεται ςε μια ιδιότθτα τθσ όραςθσ, τθν
οξφτθτα, θ οποία επιδζχεται βελτίωςθ μζςω τθσ άςκθςθσ και μπορεί να φτάςει ςτθν τελειότθτα.
Β) «Εἰ δὴ τοῦτ’… ἔργον ἀποδϊςει» Η Α΢ΕΤΗ ΕΙΔΙΚΑ ΣΤΟΝ ΑΝΘ΢ΩΡΟ ΕΙΝΑΙ Η ΕΞΗ ΡΟΥ ΤΟΝ
ΚΑΘΙΣΤΑ ΑΓΑΘΟ ΚΑΙ ΙΚΑΝΟ ΝΑ ΕΡΙΤΕΛΕΣΕΙ ΤΟ ΔΙΚΗΣ ΤΟΥ Ρ΢ΟΑΙ΢ΕΣΕΩΣ Ε΢ΓΟ ΤΟΥ. Αφοφ ο
Αριςτοτζλθσ είδε πϊσ εφαρμόηονται τα γνωρίςματα τθσ αρετισ ςτα άψυχα και ςτα ηϊα,
οδθγείται τϊρα ςυμπεραςματικά (με τθ λζξθ «δὴ») και ςτον άνκρωπο. Η αρετι λοιπόν, του
ανκρϊπου κάνει τον άνκρωπο αγακό και τον βοθκά να επιτελζςει ςωςτά το ζργο που απορρζει
από αυτόν τον ίδιο και τισ επιλογζσ του. Ασ ςθμειϊςουμε ότι για τα άλλα όντα χρθςιμοποίθςε τθν
επαναλθπτικι αντωνυμία «αὐτοῦ», ενϊ για τον άνκρωπο τθν αυτοπακθτικι «ἑαυτοῦ»,
δείχνοντασ ότι το ζργο του ανκρϊπου είναι προϊόν τθσ δικισ του βοφλθςθσ και δεν ορίηεται από
παράγοντεσ εξωτερικοφσ, αλλά από αυτόν τον ίδιο. Για τθν περίπτωςθ του ανκρϊπου το
επίκετο«ἀγακὸσ» παίρνει τθ κζςθ του «ςπουδαῖ οσ», γιατί εδϊ πια ζχουμε να κάνουμε με τθν
θκικι αρετι. Γίνεται ςαφζσ ότι ςτθν ειδικι περίπτωςθ του ανκρϊπου θ αρετι αποκτά θκικό
περιεχόμενο, και δθλϊνει ενδεχομζνωσ («ἂν εἴ θ») τθν ζξιν με τθν οποία ο άνκρωποσ γίνεται
αγακόσ και οδθγείται ςτθν επιτζλεςθ θκικϊν πράξεων. Μάλιςτα, ο Αριςτοτζλθσ επιλζγει να
αναφερκεί ςτθν περίπτωςθ του ανκρϊπου κάνοντασ χριςθ μιασ υποκετικισ πρόταςθσ («Εἰ δὴ
…») που ζχει ωσ απόδοςθ τθ δυνθτικι ευκτικι «ἂν εἴ θ». Τα δφο αυτά ςτοιχεία προδίδουν
μετριοπάκεια, διαλλακτικότθτα και λόγο επιςτθμονικό. Ο φιλόςοφοσ δεν ζχει διάκεςθ να
επιβάλει τισ κζςεισ του· αντίκετα, φαίνεται να είναι πρόκυμοσ να τισ ςυηθτιςει περαιτζρω, να τισ
ςυμπλθρϊςει ι ακόμα και να τισ ανακεωριςει.
Γ) «Ρῶ δὲ τοῦτ’ … ἡ φφςισ αὐτῆσ.» ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΙΕ΢ΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΙΔΟΡΟΙΟΥ ΔΙΑΦΟ΢ΑΣ ΣΤΟΝ
σ
Ο΢ΙΣΜΟ ΤΗΣ Α΢ΕΤΗΣ. Ο Αριςτοτζλθσ ςτο ερϊτθμα για το προςεχζσ γζνοσ τθσ ζννοιασ «αρετι»
απάντθςε ότι είναι θ ζννοια ἕξισ με τθν οποία εννοεί τθν ιδιαίτερθ ψυχικι κατάςταςθ = τον
χαρακτιρα που ο άνκρωποσ διαμορφϊνει με τθ ςτάςθ που επιλζγει απζναντι ςτα πάκθ. Αν όμωσ
με τθ ςτάςθ του αυτι = με τισ ενζργειζσ του ο άνκρωποσ μπορεί να διαμορφϊςει περιςςότερεσ
από μία ζξεισ, ποια από όλεσ αυτζσ είναι θ αρετι; Είναι φανερό ότι ο Αριςτοτζλθσ ψάχνει να βρει
τθν ειδοποιό διαφορά τθσ ζξθσ που κα είναι αρετι από τισ άλλεσ ζξεισ που δεν κα είναι βζβαια
καμιά τουσ θ αρετι. Η απάντθςι του ςτο ερϊτθμα αυτό είναι ότι αρετι είναι θ ζξθ «ἀφ’ ἧσ
ἀγακὸσ ἄνκρωποσ γίνεται καὶ ἀφ’ ἧσ εὖ τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδϊςει». Το περιεχόμενο αυτισ τθσ
ζξθσ αποτελεί το κζμα που κα απαςχολιςει τον Αριςτοτζλθ ςτθ ςυνζχεια και κα τον οδθγιςει
ςτθ διερεφνθςθ τθσ μεςότθτασ, για να ορίςει τθν θκικι αρετι.
ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΑ ΢ΧΟΛΙΑ
Επιδοτικι αντίκεςθ, με τθν οποία κζλει να τονίςει το δεφτερο μζροσ του ςυλλογιςμοφ του («ποία
τισ») ωσ πιο ςθμαντικό από το πρϊτο.
«Δεῖ δὲ μὴ μόνον οὕτωσ εἰ πεῖ ν, ὅτι ἕξισ, ἀλλὰ καὶ ποία τισ.»
Ρολυςφνδετα ςχιματα, τα οποία τονίηουν τα δφο γνωρίςματα τθσ αρετισ. «αὐτό τε εὖ ἔχον
ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωςιν» «οἷ ον … τόν τε ὀφκαλμὸν ςπουδαῖ ον ποιεῖ καὶ τὸ
ἔργον αὐτοῦ» «ὁμοίωσ … ἵ ππον τε ςπουδαῖ ον ποιεῖ καὶ ἀγακὸν δραμεῖ ν καὶ ἐνεγκεῖ ν τὸν
ἐπιβάτθν καὶ μεῖ ναι τοὺσ πολεμίουσ» Επανάλθψθ του επιρριματοσ «εὖ».
Ζτςι τονίηονται οι ςυνζπειεσ τθσ αρετισ ςτο υποκείμενο και ςτο ζργο που αυτό είναι προοριςμζνο
από τθ φφςθ να επιτελζςει.
5