σημειώσεις για την 4η ενότητα των "Ηθικών Νικομαχείων" πηγή : study4exams.gr

1. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 4θ ενότθτα
ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
α. Ραραδείγματα που επιβεβαιϊνουν ότι οι ενζργειεσ άςκθςθσ / ο εκιςμόσ οδθγοφν ςτθ
διαμόρφωςθ των μόνιμων ςτοιχείων του χαρακτιρα
β. Οι ζξεισ προκφπτουν από τον εκιςμό
γ. Θ παιδαγωγικι αξία του εκιςμοφ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Το ίδιο λοιπόν ςυμβαίνει και με τισ αρετζσ· δθλαδι κάνοντασ όςα ςυμβαίνουν ςτισ ςυναλλαγζσ
μασ με τουσ άλλουσ ανκρϊπουσ γινόμαςτε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντασ όμωσ όςα
ζχουν μζςα τουσ το ςτοιχείο του φόβου και ςυνθκίηοντασ να αιςκανόμαςτε φόβο ι κάρροσ,
άλλοι γινόμαςτε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο ςυμβαίνει και με όςα ζχουν ςχζςθ με τισ
επικυμίεσ και με τθν οργι (μασ)· άλλοι δθλαδι γίνονται ςϊφρονεσ και πράοι, ενϊ άλλοι
ακόλαςτοι και οργίλοι, άλλοι με το να ςυμπεριφζρονται ς’ αυτά με αυτόν τον ςυγκεκριμζνο
τρόπο και άλλοι με εκείνο τον τρόπο. Και με ζναν λόγο λοιπόν από όμοιεσ ενζργειεσ
διαμορφϊνονται τα μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα μασ. Γι’ αυτό πρζπει να προςδίδουμε μια
οριςμζνθ ποιότθτα ςτισ ενζργειζσ μασ· γιατί ςφμφωνα με τισ διαφορζσ αυτϊν διαμορφϊνονται
και τα μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα μασ. Δεν ζχει λοιπόν μικρι ςθμαςία το να αποκτοφμε
ςυνικειεσ με τον ζνα ι τον άλλο τρόπο από τθν πιο μικρι μασ θλικία, αλλά ζχει πάρα πολφ
μεγάλθ ςθμαςία ι μάλλον ςθμαίνει το παν.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟ΢΢ΙΗΑ ΣΤΘ ΝΕΑ ΕΛΛΘΝΙΚΘ
Ἔ < ἔχω: ανάδοχοσ, ανακωχι, αποχι, άςχετοσ, διαδοχικόσ, δικαιοφχοσ, διπλωματοφχοσ,
χει
ζνοχοσ, ζξθ, εξισ, εξοχι, εποχι, εςοχι, ευεξία, εχεμφκεια, θνίοχοσ, κατεχόμενα, κατοχι,
κατοχικόσ, καχεκτικόσ, καχεξία, κλθρουχία, μειονεξία, μζτοχοσ, οχυρόσ, παροχι, πάροχοσ,
περιζκτθσ, περιεκτικόσ, περιοχι, πλεονεξία, προνομιοφχοσ, ραβδοφχοσ, ςκθπτοφχοσ, ςυνοχι,
ςυνταξιοφχοσ, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχετικόσ, ςχιμα, ςχολείο, υπεροχι.
πράττοντεσ < πράττω (κ. πραγ- + j + -ω): απράγμων, άπραγοσ, άπρακτοσ, ειςπρακτικόσ,
πολυπράγμων, πράγμα, πραγματικόσ, πραγματοποίθςθ, πρακτζοσ, πρακτικόσ, πράκτορασ, πράξθ,
πραξικόπθμα, ςφμπραξθ.
ςυναλλάγμαςι < ςὺν + ἀλλάττω (ρ. ἀλλ- + ἀγ- + j + -ω): αλλαγι, άλλαγμα, αλλαξιά, αλλαξοπιςτία,
απαλλαγι, εναλλαγι, μιςαλλόδοξοσ, παραλλαγι, ςυναλλαγι, ςυνάλλαγμα, ςυνδιαλλαγι.
γινόμεκα < γί(γ)νομαι (< γι-, ενεςτωτικόσ αναδιπλαςιαςμόσ + κ. γεν-, με ςυγκοπι γν- + -ομαι. κ.
γεν-, γον-, γεν + πρόςφυμα –ε- > γενθ-): γενεά, γενζκλιοσ, γζνεςθ, γενζτειρα, γζνοσ, γθγενισ,
γονίδιο, γονιόσ, γόνοσ, γυνι, διγενισ, εγγονόσ, ενδογενισ, εξωγενισ, ευγενισ, ευγενικόσ, νεογνό,
πολυγονία, πρωτόγονοσ.
ἐκιηόμενοι < ἐκίηομαι < ἔκοσ (κ. ἐκ- + ίδ- + j- + -ω) : εκιμικόσ, ζκιμο, εκιμοτυπία, εκιμοτυπικόσ,
εκιςμζνοσ, εκιςμόσ, ζκοσ, ικοσ.
φοβεῖ ςκαι < φοβζω—ω < φόβοσ < φζβομαι: αφοβία, άφοβοσ, εκφόβθςθ, εκφόβιςθ, ζμφοβοσ,
επίφοβοσ, φόβθτρο, φοβία, φοβικόσ, φοβιςμζνοσ, φόβοσ.
καρρεῖ ν < κάρςοσ ι κάρροσ: αποκάρρυνςθ, καρραλζοσ, καρρετά, καρρετόσ, κάρροσ, ξεκάρρεμα.
δειλοὶ < δειλιάω -ῶ δειλά, δειλία, δείλιαςμα, δειλόσ.
:
ἐπικυμίασ < ἐπὶ + κυμόσ: απροκυμία, απρόκυμοσ, εφκυμοσ, κυμθδία, κυμικόσ, κυμοειδισ,
κυμόσ, κυμόςοφοσ, λιποκυμία, οξφκυμοσ, προκυμία, πρόκυμοσ.
1

2. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 4θ ενότθτα
ἀναςτρζφεςκαι < ἀνὰ + ςτρζφομαι (κ. ςτρζφ-, ςτράφ-, ςτρόφ-): αναςτρζψιμοσ, αναςτροφι,
ανάςτροφοσ, αναςτρόφωσ, αντιςτροφι, αντίςτροφοσ, αποςτροφι, απόςτροφοσ, διαςτρζβλωςθ,
διάςτρεμμα, διαςτροφι, διαςτροφικόσ, επιςτρεφόμενα, ευςτροφία, εφςτροφοσ, καταςτροφι,
περιςτροφι, περίςτροφο, ςτραβιςμόσ, ςτραβόσ, ςτρεβλόσ, ςτρζμμα, ςτρεπτόσ, ςτρεψόδικοσ,
ςτριφογφριςμα, ςτριφτόσ, ςτρίφωμα, ςτρίψιμο, ςτροβίλιςμα, ςτρόβιλοσ, ςτροφι, ςτρόφιγγα.
δεῖ : αδζθτοσ, δζθςθ, δεθτικόσ, ενδεισ, ζνδεια.
ἀποδιδόναι < ἀπὸ + δίδωμι (ενεςτωτικόσ αναδιπλαςιαςμόσ δι- + δω- + μι. κ. δω-, δο-): αιμοδότθσ,
αναμεταδότθσ, ανζνδοτοσ, απόδοςθ, αποδοτικόσ, δόςιμο, δότθσ, δϊρο, δωςιδικία, εκδοτικόσ,
επίδομα, επιδοτικόσ, καταδότθσ, μειοδότθσ, μεταδοτικόσ, ξζδομα, παραδοτζοσ,
πλθροφοριοδότθσ, τροφοδότθσ.
ἀκολουκοῦςιν (< ἀ ακροιςτικό + κζλευκοσ = δρόμοσ): ακολοφκθμα, ακολοφκθςθ, ακολουκία,
ακόλουκοσ, ανακόλουκοσ, εξακολουκθτικόσ, επακολοφκθμα, παρακολοφκθςθ.
διαφζρει < διὰ + φζρω (κ. φζρ-, φορ-, φαρ-, φωρ-, φρ-, οἰ -, ἐνεκ-, ἐνοκ-, ἐνκ- > ἐγκ-): αδιάφοροσ,
αμφορζασ, αναφορικόσ, αςφμφοροσ, διαφορετικόσ, διάφοροσ, διζνεξθ, διθνεκισ, δίφροσ,
πολφφερνθ, πρόςφοροσ, ςυνειςφορά, φαρζτρα, φερζγγυοσ, φορά, φόρα, φόροσ, φωριαμόσ.
νζων < νζοσ: νεαρόσ, νεογζννθτοσ, νεογνό, νεόδμθτοσ, νεοελλθνικόσ, νεόκοποσ, νεολαία,
νεόπλουτοσ, νεοςςόσ, νεότθτα, νιότθ.
ΣΥΝΤΟΜΘ ΑΡΟΔΟΣΘ ΡΕ΢ΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
Πςα αναφζρκθκαν ςτθν προθγοφμενθ ενότθτα ότι ςυμβαίνουν ςτθν εκμάκθςθ των τεχνϊν, τα
ίδια ςυμβαίνουν και ςτθν κατάκτθςθ των θκικϊν αρετϊν. Αυτό αποδεικνφεται και από
παραδείγματα που ςχετίηονται με τουσ τομείσ ςυμπεριφοράσ των ανκρϊπων. Συγκεκριμζνα, ςτθ
ςυναναςτροφι μασ με τουσ άλλουσ ανκρϊπουσ άλλοι γίνονται δίκαιοι και άλλοι άδικοι· ςε όςα
προξενοφν φόβο άλλοι ςυνθκίηουν να δείχνουν κάρροσ και γίνονται ανδρείοι, ενϊ άλλοι
ςυνθκίηουν να φοβοφνται και γίνονται δειλοί· όςον αφορά τισ επικυμίεσ άλλοι παρουςιάηονται
εγκρατείσ και ςϊφρονεσ, ενϊ άλλοι ακόλαςτοι· τζλοσ, όςεσ πράξεισ ι γεγονότα προκαλοφν οργι
άλλοι τισ αντιμετωπίηουν με πραότθτα, ενϊ άλλοι γίνονται οργίλοι. Από τα παραπάνω προκφπτει
ότι θ επανάλθψθ ίδιων ενεργειϊν διαμορφϊνει τα μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα μασ. Γι’ αυτό
και θ ποιότθτα των ενεργειϊν μασ κα διαφοροποιιςει ποιοτικά και τα μόνιμα ςτοιχεία του
χαρακτιρα μασ. Αφοφ λοιπόν τα μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα μασ διαμορφϊνονται βάςει τθσ
ποιότθτασ των ενεργειϊν μασ, ζχει πολφ μεγάλθ ςθμαςία να εκίηουμε τα παιδιά από πολφ νεαρι
θλικία ςτον ζναν ι ςτον άλλο τρόπο ςυμπεριφοράσ. Μάλιςτα, αυτό είναι το παν.
Θεματικι οργάνωςθ τθσ ενότθτασ
Α) «Οὕτω δὴ καὶ … οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωςί.» Ραραδείγματα που επιβεβαιϊνουν ότι οι ενζργειεσ
άςκθςθσ / ο εκιςμόσ οδθγοφν ςτθ διαμόρφωςθ των μόνιμων ςτοιχείων του χαρακτιρα
Β) «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἀκολουκοῦςιν αἱ ἕξεισ.» Οι ζξεισ προκφπτουν από τον εκιςμό
…
Γ) «Οὐ μικρὸν οὖν… μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.» Θ παιδαγωγικι αξία του εκιςμοφ
Ερμηνευτικά ςχόλια
Α) «Οὕτω δὴ καὶ … οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωςί.» ΡΑ΢ΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΡΟΥ ΕΡΙΒΕΒΑΙΩΝΟΥΝ ΟΤΙ ΟΙ ΕΝΕ΢ΓΕΙΕΣ
ΑΣΚΘΣΘΣ/Ο ΕΘΙΣΜΟΣ ΟΔΘΓΟΥΝ ΣΤΘ ΔΙΑΜΟ΢ΦΩΣΘ ΤΩΝ ΜΟΝΙΜΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΧΑ΢ΑΚΤΘ΢Α
1. «Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶ ἀρετῶ ἔχει». Ο ρόλοσ των τριϊν λζξεων «Οὕτω δὴ καὶ » είναι
ν
ν
ειςαγωγικόσ ςτο νζο επιχείρθμα του Αριςτοτζλθ. Συγκεκριμζνα, το τροπικό επίρρθμα «οὕτω»,
είναι ομοιωματικό προσ τα προθγοφμενα και δθλϊνει αναλογικι κεϊρθςθ του κζματοσ που
ακολουκεί. Ο φιλόςοφοσ χρθςιμοποιεί δθλαδι ς’ αυτι τθν ενότθτα αναλογικό ςυλλογιςμό: όπωσ
για τθν εκμάκθςθ των τεχνϊν είναι απαραίτθτοσ ο εκιςμόσ ςε κατάλλθλεσ ενζργειεσ, ζτςι και για
2

3. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 4θ ενότθτα
τθν κατάκτθςθ των θκικϊν αρετϊν ζχει ςθμαςία θ επανάλθψθ ίδιων πράξεων («ὁμοίων
ἐνεργειῶ
ν»). Με τον ςυμπεραςματικό ςφνδεςμο «δὴ» ανακεφαλαιϊνονται τα προθγοφμενα, ενϊ
ο μεταβατικόσ ςφνδεςμοσ «καὶ » ειςάγει το νζο επιχείρθμα, με το οποίο δείχνει ότι και ςτισ
αρετζσ ιςχφει το ίδιο που ςυμβαίνει ςτισ τζχνεσ. Ππωσ θ κατάλλθλθ ι θ ακατάλλθλθ άςκθςθ
κάνει τον τεχνίτθ καλόν ι κακόν αντίςτοιχα, ζτςι και θ ποιότθτα του εκιςμοφ ςτον χϊρο των
αρετϊν κακορίηει τθν ποιότθτα των αποκτθμζνων αρετϊν.
2. «πράττοντεσ γὰρ τὰ ἐν τοῖ σ ςυναλλάγμαςι… οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωςί.» Ραραδείγματα από τον
χϊρο των αρετϊν. Ο Αριςτοτζλθσ προβαίνει ςτθν παρουςίαςθ τριϊν παραδειγμάτων για να δείξει
ότι, όπωσ και ςτισ τζχνεσ, ζτςι και ςτισ αρετζσ θ απόκτθςι τουσ γίνεται με τον εκιςμό και θ
ποιότθτά τουσ εξαρτάται από τθν ποιότθτα του εκιςμοφ που προθγικθκε. Τα παραδείγματα
αναφζρονται ςε αρετζσ που ςυνδζονται με τον τρόπο με τον οποίο οι άνκρωποι 1.
ςυναλλάςςονται μεταξφ τουσ (κοινωνικζσ ςχζςεισ), 2. αντιμετωπίηουν τισ δφςκολεσ καταςτάςεισ
τθσ ηωισ τουσ και 3. διαχειρίηονται τισ επικυμίεσ τουσ. Επίςθσ, παρατθροφμε ότι ο φιλόςοφοσ
διακρίνει δφο αντίκετουσ τρόπουσ ςυμπεριφοράσ: ο ζνασ οδθγεί ςτθν κατάκτθςθ των θκικϊν
αρετϊν, ενϊ ο άλλοσ όχι. Ειδικότερα, το πρϊτο παράδειγμα «πράττοντεσ γὰρ τὰ ἐν τοῖ σ
ςυναλλάγμαςι τοῖ σ πρὸσ τοὺσ ἀνκρϊπουσ γινόμεκα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι» αναφζρεται ςτισ
κοινωνικζσ ςχζςεισ των ανκρϊπων. Ο τρόποσ με τον οποίο οι άνκρωποι μακαίνουν να
ςυναλλάςςονται, αυτόσ κακορίηει και τθν ποιότθτα του χαρακτιρα τουσ ωσ προσ αυτό. Αν
μακαίνουν να είναι δίκαιοι ςτισ ςυναλλαγζσ τουσ, γίνονται δίκαιοι, αν όχι, άδικοι. Θ διαμόρφωςθ
του ικουσ γίνεται υπόκεςθ του ίδιου του ανκρϊπου, ο οποίοσ και ζχει τθν ευκφνθ των πράξεων
του. Με το δεφτερο παράδειγμα «πράττοντεσ δὲ τὰ ἐν τοῖ σ δεινοῖ σ καὶ ἐκιηόμενοι φοβεῖ ςκαι ἢ
καρρεῖ ν οἳ μὲν ἀνδρεῖ οι οἳ δὲ δειλοὶ » ο Αριςτοτζλθσ δείχνει ότι ο τρόποσ με τον οποίο οι
άνκρωποι μακαίνουν να αντιμετωπίηουν τισ δφςκολεσ και αντίξοεσ καταςτάςεισ ςτθ ηωι τουσ,
διαμορφϊνει τθ ςτάςθ και τθ ςυμπεριφορά τουσ. Ζτςι αν μακαίνουν να αντιμετωπίηουν
ψφχραιμα και με ςκζνοσ τισ δυςκολίεσ χωρίσ να αγνοοφν τουσ κινδφνουσ, γίνονται ανδρείοι, αν
όχι, δειλοί. Τζλοσ, το τρίτο παράδειγμα παραπζμπει ςτισ επικυμίεσ και ςτα ανκρϊπινα πάκθ.
«Ὁ
μοίωσ δὲ καὶ τὰ περὶ τὰσ ἐπικυμίασ ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰσ ὀργάσ· οἳ μὲν γὰρ ςϊφρονεσ καὶ
πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαςτοι καὶ ὀργίλοι, οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωςὶ ἐν αὐτοῖ σ ἀναςτρζφεςκαι, οἳ
δὲ ἐκ τοῦ οὑτωςί.» Με αυτό ο Αριςτοτζλθσ εξθγεί ότι ο τρόποσ με τον οποίο αντιμετωπίηουν οι
άνκρωποι τον ίδιο τον εαυτό τουσ και μάλιςτα τισ επικυμίεσ και τισ ορμζσ τουσ, κακορίηει τον
χαρακτιρα τουσ. Αν μακαίνουν να τικαςεφουν και να εκλογικεφουν τισ επικυμίεσ και τισ ορμζσ
τουσ, γίνονται ςυνετοί και πράοι, αν όχι, αςφδοτοι και οξφκυμοι. Συνεπϊσ, ο τρόποσ με τον οποίο
οι άνκρωποι διαχειρίηονται τα τρία αυτά πεδία εκδιλωςθσ τθσ ςυμπεριφοράσ τουσ είναι
κακοριςτικόσ για τθν θκικι ποιότθτά τουσ. Συνοπτικά τα παραδείγματα μποροφν να
παρουςιαςτοφν με τον ακόλουκο πίνακα:
τομείσ ςυμπεριφοράσ
ςυναναςτροφι με άλλουσ ανκρϊπουσ
όςα προξενοφν φόβο
μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτήρα
δίκαιοι ≠ άδικοι
ανδρείοι ≠ δειλοί
3

4. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 4θ ενότθτα
επικυμίεσ
όςα προξενοφν οργι
ςϊφρονεσ ≠ ακόλαςτοι
πράοι ≠ οργίλοι
Καλό είναι να επιςθμανκεί ότι ο Αριςτοτζλθσ με το «ἐν αὐτοῖ σ», το οποίο είναι ουδετζρου
γζνουσ, αναφζρεται ςτουσ τομείσ ςυμπεριφοράσ των ανκρϊπων και όχι ςτουσ ίδιουσ τουσ
ανκρϊπουσ. Συγκεκριμζνα, αναφζρεται ςτο «ἐν τοῖ σ ςυναλλάγμαςι», ςτο «ἐν τοῖ σ δεινοῖ σ», ςτο
«περὶ τὰσ ἐπικυμίασ» και ςτο «περὶ τὰσ ὀργάσ».
«ςϊφρονεσ - ἀκόλαςτοι, πρᾶοι - ὀργίλοι» ( Διευκρίνιςθ των όρων)
«Σϊφρονεσ»: είναι αυτοί που δείχνουν εγκράτεια και αντιςτζκονται ςτισ επικυμίεσ τουσ, ενϊ
κρατιοφνται ςυςτθματικά μακριά από τισ ςωματικζσ θδονζσ.
«Ἀκόλαςτοι»: αυτοί αντίκετα, αφινονται ςτισ επικυμίεσ και ςτισ ςωματικζσ θδονζσ ξεπερνϊντασ
τα όρια του μζτρου. «Ρρᾶοι»: είναι οι άνκρωποι που αντιδροφν ςυγκρατθμζνα και με θρεμία ςτα
ςυναιςκιματα οργισ. «Ὀργίλοι»: αυτοί αντίκετα, δεν μποροφν να χαλιναγωγιςουν τθν οργι
τουσ, ξεςποφν και αντιδροφν με βίαιο πολλζσ φορζσ τρόπο.
4. «γινόμεκα - γίνονται - πράττοντεσ - ἐκιηόμενοι» (Διευκρίνιςθ τθσ χριςθσ των τφπων)
Με τθ χριςθ των ρθματικϊν τφπων που αναφζρονται ςε πράξεισ, «γινόμεκα - γίνονται πράττοντεσ - ἐκιηόμενοι» δθλϊνεται ενζργεια, ενϊ ο ενεςτϊτασ δθλϊνει τθν επανάλθψθ. Ζτςι,
δίνεται θ ευκαιρία ςτον Αριςτοτζλθ να αποδείξει τον βακμιαίο τρόπο κατάκτθςθσ τθσ αρετισ,
κακϊσ και ότι και οι ζξεισ, όπωσ και οι αρετζσ, δεν υπάρχουν εκ φφςεωσ, αλλά είναι
αποτελζςματα κάποιων ενεργειϊν.
5. Ο χαρακτιρασ τθσ αρετισ
Από τα παραπάνω γίνεται αντιλθπτό ότι ο Αριςτοτζλθσ δίνει κοινωνικό χαρακτιρα ςτθν αρετι.
Αυτό προκφπτει απ’ το ότι τόςο θ αρετι τθσ δικαιοςφνθσ όςο και τθσ ςωφροςφνθσ και τθσ
πραότθτασ ςχετίηονται με τισ κακθμερινζσ δραςτθριότθτεσ του ανκρϊπου, αντανακλοφν ςτον
κοινωνικό περίγυρο και ρυκμίηουν τισ διαπροςωπικζσ μασ ςχζςεισ. Θ κοινωνία είναι άλλωςτε
αυτι που κα κρίνει και κα αξιολογιςει ποια πράξθ ι ποιοσ άνκρωποσ είναι θκικόσ.
Β) «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἀκολουκοῦςιν αἱ ἕξεισ.» ΟΙ ΕΞΕΙΣ Ρ΢ΟΚΥΡΤΟΥΝ ΑΡΟ ΤΟΝ ΕΘΙΣΜΟ
…
1. Θ αποδεικτζα κζςθ. Από τα παραδείγματα που προθγικθκαν γίνεται φανερό ότι γίνεται κανείσ
ανδρείοσ κάνοντασ κατ’ επανάλθψθ ανδρείεσ πράξεισ και γενικότερα γίνεται κανείσ φορζασ μιασ
αρετισ κάνοντασ τισ πράξεισ που κα κάνει, όταν κα είναι πια φορζασ αυτισ τθσ αρετισ. Βζβαια,
όπωσ ιδθ ζχει αναφζρει ο φιλόςοφοσ, προκειμζνου να αποκτιςει κανείσ μια αρετι, δεν είναι
αρκετό να κάνει απλϊσ ξανά και ξανά τζτοιου είδουσ πράξεισ, πράξεισ δθλαδι που προςιδιάηουν
ςτθ ςυγκεκριμζνθ αρετι (δεν κα γίνει π.χ. κανείσ ανδρείοσ ςυμμετζχοντασ απλϊσ ςε κάκε
επικίνδυνθ κατάςταςθ, οφτε δίκαιοσ πράττοντασ απλϊσ πλικοσ δικαιοπραξιϊν). Οφείλει
4

5. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 4θ ενότθτα
επιπλζον να φροντίηει να δίνει και κάποια ποιότθτα ςτισ ενζργειζσ του αυτζσ: οι πράξεισ, οι
ενζργειεσ που κα γεννιςουν τθν αρετι πρζπει να είναι ίδιεσ με τισ ενζργειεσ που το άτομο κα
κάνει, όταν κα είναι πια κάτοχοσ τθσ αρετισ· απλϊσ τότε οι ενζργειζσ του, οι πράξεισ του αυτζσ
κα είναι πολφ πιο εφκολεσ και ποιοτικά πολφ ανϊτερεσ. Εφλογα λοιπόν καταλιγει ο Αριςτοτζλθσ
ςτθν αποδεικτζα κζςθ ότι τα μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα μασ, είτε αυτά είναι καλά είτε κακά,
διαμορφϊνονται μζςα από τθ ςυςτθματικι επανάλθψθ ομοίων ενεργειϊν. Γι’ αυτό και πρζπει οι
ενζργειζσ μασ να ζχουν ςυγκεκριμζνθ ποιότθτα.
2. Ο όροσ «ἕξισ». Στθν ενότθτα αυτι εμφανίηεται μια νζα ζννοια, θ «ἕξισ». Θ λζξθ αυτι
ετυμολογικά παράγεται από το κζμα του μζλλοντα του ριματοσ «ἔχω» και ςυγκεκριμζνα από το
ςεχ- < hεχ- < ἑχ + τθν παραγωγικι κατάλθξθ –ςισ, θ οποία δθλϊνει ενζργεια. Αρχικι ςθμαςία τθσ
λζξθσ είναι το να κατζχει κανείσ ςυνζχεια κάτι που ζχει αποκτιςει. Για τον Αριςτοτζλθ θ λζξθ
απζκτθςε θκικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα μασ, που αποκτιοφνται με
τθν επίμονθ άςκθςθ και τθν επανάλθψθ ςυγκεκριμζνων ενεργειϊν. Οι «ἕξεισ» είναι ζνα από τα
«γινόμενα ἐν τῇ ψυχῇ». Τα άλλα δφο είναι τα πάκθ και οι δυνάμεισ. Ράκθ (π.χ. επικυμία, οργι,
φόβοσ, χαρά, φιλία, μίςοσ) είναι όςα ζχουν ωσ αποτζλεςμα τθν ευχαρίςτθςθ ι τθ δυςαρζςκεια.
Οι δυνάμεισ είναι οι δυνατότθτεσ ςυμμετοχισ ςτα πάκθ, οι οποίεσ δεν αρκοφν από μόνεσ τουσ για
να χαρακτθριςτεί κανείσ καλόσ ι κακόσ, αλλά πρζπει να γίνουν μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα
του. Τα μόνιμα αυτά ςτοιχεία αποκτιοφνται με τθν επανάλθψθ μιασ πράξθσ, που ςυνιςτά τθν
«ἕξιν». Ακριβϊσ ότι θ «ἕξισ» απορρζει από εκιςμό και δεν είναι κάτι ζμφυτο φαίνεται και από τθ
χριςθ του ριματοσ «γίνονται», το οποίο δείχνει ότι θ «ἕξισ» προκφπτει μζςα από μία διαδικαςία,
από ζνα βακμιαίο τρόπο διαμόρφωςισ τθσ και κατάκτθςισ τθσ από τον άνκρωπο. Σιμερα θ λζξθ
ζχει αποκτιςει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι θ ςυνικεια ωσ αποτζλεςμα επανάλθψθσ,
μάκθςθσ ι ςυνεχοφσ επίδραςθσ του ίδιου παράγοντα.
3. «Διὸ δεῖ τὰσ ἐνεργείασ ποιὰσ ἀποδιδόναι· κατὰ γὰρ τὰσ τοφτων διαφορὰσ ἀκολουκοῦςιν αἱ
ἕξεισ». Και ς’ αυτό το ςθμείο κακοριςτικόσ είναι ο ρόλοσ τθσ επανάλθψθσ, που πρζπει να γίνεται
με ποιότθτα, ϊςτε να προςδίδει τθν ανάλογθ ποιότθτα και ςτα μόνιμα ςτοιχεία του χαρακτιρα
μασ. Επειδι θ ἕξισ είναι ουδζτερθ ζννοια, μπορεί να είναι καλι, αλλά και κακι, θ ποιότθτα του
εκιςμοφ που τθν προκαλεί είναι κακοριςτικι για τθ δικι τθσ ποιότθτα. Γι’ αυτό κεωρεί αναγκαίο
(δεῖ ) ο Αριςτοτζλθσ να φροντίηουμε για τθν ποιότθτα των ενεργειϊν που οδθγοφν ςτθν ἕξιν. Ο
φιλόςοφοσ επανζρχεται ςτθν άποψι του ότι ενάρετεσ πράξεισ λζγονται όχι μόνον αυτζσ που
μοιάηουν με τισ πράξεισ των ενάρετων ανκρϊπων, αλλά αυτζσ που γίνονται και με τον τρόπο που
τισ κάνουν οι ενάρετοι άνκρωποι. (Για τουσ αναγκαίουσ όρουσ ϊςτε να χαρακτθριςτεί μία πράξθ
ενάρετθ βλζπε Ενότθτα 2θ, Ενότθτα 6θ και Ενότθτα 10θ των Θκικϊν Νικομαχείων.)
Γ) «Οὐ μικρὸν οὖν… μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.» Θ ΡΑΙΔΑΓΩΓΙΚΘ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΕΘΙΣΜΟΥ. Ππωσ και ο δάςκαλόσ
του ο Ρλάτωνασ, ο Αριςτοτζλθσ τόνιςε και ξανατόνιςε τθ μεγάλθ ςθμαςία που ζχει θ παιδεία και
θ αγωγι για τθν ιδιωτικι (=προςωπικι) και για τθ δθμόςια (= κοινωνικι) ηωι του ατόμου. Και
όλα αυτά βζβαια, γιατί πίςτευε πωσ με τθν παιδεία και τθν αγωγι, θ οποία εκίηει το άτομο ςε
ςυγκεκριμζνουσ τρόπουσ ςυμπεριφοράσ, το άτομο βοθκιζται ςτθν απόκτθςθ τθσ αρετισ που
5

6. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΘ «ΘΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 4θ ενότθτα
είναι προχπόκεςθ για τθν ευδαιμονία τθ δικι του και τθσ πόλεωσ. Δφο πράγματα αιςκάνκθκε
πωσ ζπρεπε να τονίςει με ιδιαίτερθ ζμφαςθ: α) τθν πρωτεφουςα ςθμαςία τθσ παιδείασ και τθσ
αγωγισ, και β) ότι όςο πιο νωρίσ αρχίςει θ παιδεία και θ αγωγι, τόςο πιο πολλζσ κα είναι οι
ελπίδεσ να αποδειχτοφν αυτζσ αποτελεςματικζσ και γόνιμεσ. Ειδικότερα, ο Αριςτοτζλθσ κεωρεί
ότι ο εκιςμόσ και θ απόκτθςθ μόνιμων ςτοιχείων του χαρακτιρα μασ ζχει πολφ μεγάλθ
παιδαγωγικι αξία. Για αυτό και ειςάγει ςτθν ενότθτα αυτι το παιδαγωγικό του ςχόλιο. Θεωρεί
λοιπόν, ότι ο άνκρωποσ πρζπει να ςυνθκίηει από μικρόσ ςε θκικζσ ενζργειεσ, για να φτάςει ςτθν
κατάκτθςθ των θκικϊν αρετϊν. Μάλιςτα, αυτι θ διεργαςία πρζπει να ξεκινιςει από πολφ μικρι
θλικία, γιατί τότε ςυντελείται θ διαμόρφωςθ τθσ θκικισ του ςυνείδθςθσ. Το φυςικό,
οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον του παιδιοφ παίηει κακοριςτικό ρόλο ςτθ ςωματικι,
ςυναιςκθματικι, ψυχικι και πνευματικι ανάπτυξι του. Επιπλζον, επειδι θ διαδικαςία αυτι
απαιτεί πολφ χρόνο, κρίνεται ςωςτό να ξεκινιςει όςο γίνεται πιο νωρίσ. Οι παιδαγωγικζσ αυτζσ
αντιλιψεισ του Αριςτοτζλθ ςυμφωνοφν με τισ ςφγχρονεσ και φαίνεται ότι ζπαιξαν και παίηουν
ςθμαντικό ρόλο ςτθ διαμόρφωςθ τθσ ςφγχρονθσ αντίλθψθσ για τθν αγωγι.
ΑΙΣΘΘΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αναλογίεσ «οὕτω δὴ καὶ » «ὁμοίωσ δὲ» Αντικζςεισ: τονίηουν τουσ δφο αντίκετουσ τρόπουσ
ςυμπεριφοράσ «οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι» «φοβεῖ ςκαι ἢ καρρεῖ ν» «οἳ μὲν ἀνδρεῖ οι οἳ δὲ
δειλοὶ » «οἳ μὲν ςϊφρονεσ … οἳ δ’ ἀκόλαςτοι» «οἳ μὲν πρᾶοι … οἳ δ’ ὀργίλοι» «οἳ μὲν ἐκ τοῦ
οὑτωςὶ ≠ οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωςὶ » Χιαςτό ςχιμα «ἐκιηόμενοι φοβεῖ ςκαι ἢ καρρεῖ ν οἳ μὲν
ἀνδρεῖ οι οἳ δὲ δειλοὶ » Σχιμα από κοινοφ «γινόμεκα οἳ μὲν δίκαιοι … οἳ δὲ δειλοὶ (γινόμεκα)»
«οἳ μὲν γὰρ ςϊφρονεσ καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαςτοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται)» «οἳ μὲν ἐκ
τοῦ οὑτωςὶ ἐν αὐτοῖ σ ἀναςτρζφεςκαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωςὶ (ἀναςτρζφεςκαι)» Σχιμα υπερβατό
«ὁμοίωσ δὲ καὶ περὶ τὰσ ἐπικυμίασ ἔχει» Ραρόλο που ο λόγοσ του Αριςτοτζλθ είναι γενικά λιτόσ,
ςτθν τελευταία περίοδο του κειμζνου («οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν») επιλζγει να
ςυςςωρεφςει μια ςειρά εκφραςτικϊν μζςων, προκειμζνου να καταδείξει τθν εξαιρετικά μεγάλθ
ςθμαςία του εκιςμοφ ςτθν θκικι διαπαιδαγϊγθςθ των παιδιϊν:
• ςχιμα επιδιόρκωςθσ: «οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»
• ςχιμα λιτότθτασ: «οὐ μικρὸν»
• ςχιμα άρςθσ – κζςθσ: «οὐ μικρὸν … ἀλλὰ πάμπολυ»
• υπερβολι:«τὸ πᾶν»
• ανιοφςα κλιμάκωςθ: «οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν»
6