Apuntes sobre a evolución dos reinos cristiáns peninsulares na Idade Media, analizando tamén o reino de Galicia.

1. 1
OS REINOS CRISTIÁNS PENINSULARES NA IDADE MEDIA.
O REINO DE GALICIA
1.- ORIXE E FORMACIÓN DOS REINOS CRISTIÁNS PENINSULARES
 Os musulmáns controlaron rapidamente a maior parte da Península Ibérica dende a súa
chegada no 711, menos as zonas montañosas do norte onde xurdiron núcleos de
resistencia cristiáns.
 Na zona de Asturias, a poboación indíxena liderada polo nobre visigodo Don Pelayo
derrotou aos musulmáns na batalla de Covadonga (722), feito que se considera como o
inicio da Reconquista. Este triunfo permitiu a formación do Reino de Asturias.
 A zona dos Pirineos estivo controlada por Carlomagno durante a segunda metade do século
VIII, foi a chamada Marca Hispánica, dividida en condados. A medida que a autoridade dos
reis francos diminuía, estes territorios foron gobernados por familias nobres locais que
acabaron por formar o reino de Pamplona, os condados de Aragón, Sobrarbe e Ribagorza
e os condados cataláns.
2.- A RECONQUISTA. O AVANCE CRISTIÁN
 A Reconquista foi un proceso no que os reinos e condados cristiáns trataron de recuperar
as terras peninsulares dominadas polos musulmáns e que antes pertenceran á monarquía
visigoda.
 Entre os séculos VIII e X o avance cristián foi moi lento:
 O reino de Asturias trasladou a capital de Oviedo a León, orixinándose o reino de León.
No seu interior xurdiron zonas diferenciadas como o reino de Galicia e os condados de
Castela e de Portugal.
 Na zona oriental os reinos e condados cristiáns ampliaron cara o val do Ebro os seus
dominios.
 Entre os séculos XI e XIII a desaparición do califato de Córdoba e a súa fragmentación nos
reinos de taifas favoreceu o avance cristián cara ao sur:
 No século XI, o condado de Castela transformouse no reino de Castela (Fernando I,
1038), incorporando máis tarde os antigos reinos de Asturias, León e Galicia. No século
XIII naceu a Coroa de Castela coa unión definitiva entre os reinos de León e Castela
(Fernando III, 1230) tras dous séculos de unións e desunións.
 O núcleo navarro chegou ao seu apoxeo con Sancho III o Maior. Rei de Navarra entre os
anos 1000-1035, estendeu o seu poder a Aragón e Castela. Foi o monarca máis
poderoso dos reinos cristiáns da Península Ibérica no s. XI.
 No século XI, os condados aragoneses deron lugar ao reino de Aragón (Ramiro I, 1035),
que se transformou no século XII na Coroa de Aragón (Alfonso II, 1164) incorporando os
territorios do principado de Cataluña e o reino de Valencia (Jaime I o conquistador,
1238).
 No século XII o condado de Portugal consegue a independencia do reino de León,
xurdindo o reino de Portugal (Afonso Henriques, 1143).

2. 2
 A finais do século XIII só quedaba na Península un reino musulmán: o reino de Granada,
independente ata o 1492, ano no que foi conquistado polos casteláns. Remataba así a
presenza musulmá e a Reconquista.
3.- A REPOBOACIÓN DOS TERRITORIOS CONQUISTADOS
 Paralelamente ao proceso de Reconquista tivo lugar o da repoboación cristiá, é dicir, a
ocupación das terras que foran conquistadas e logo abandonadas polos musulmáns.
 Entre os séculos VIII e X:
 Realizouse a repoboación das zonas situadas ao norte do río Douro e dos vales
pirenaicos, terras que pasaban a ser propiedade do rei que as conquistara.
 O rei autorizaba a particulares a establecerse nun determinado territorio que pasaba a
ser propiedade de quen o ocupase e cultivase (Presura). Os máis beneficiados foron os
nobres e os monxes que fundaban mosteiros, pero tamén houbo campesiños libres.
 Para atraer poboación, os reis cristiáns concedían cartas de poboamento, documentos
que delimitaban o territorio, liberaban de obrigas feudais aos seus habitantes,
regulamentaban as actividades económicas e establecían os órganos de goberno dos
novos asentamentos.
 Nos séculos XI e XIII:
 Repoboáronse os vales do Ebro e do Texo mediante un sistema denominado concejil.
 Os reis trataron de atraer poboación concedendo liberdades e privilexios aos
poboadores de vilas ou cidades situadas en zona perigosa e de fronteira.
 O repoboación baseouse na creación de Concejos (reunión xeral de veciños en
asemblea)) e cidades ás que se dotou de Foros ou Cartas Pueblas. Estes foros
outorgaban liberdades e privilexios aos seus habitantes: exención dalgúns impostos,
redución de penas por certos delitos,...
 A partires do século XIII:
 Principalmente na zona estremeña e andaluza, os monarcas estableceron o sistema de
repartimiento, é dicir, repartían entre nobres e ordes militares grandes extensións de
terras para que as poboasen, controlasen e defendesen. Formáronse, deste xeito,
grandes latifundios.
4.- A EXPANSIÓN DA COROA DE ARAGÓN POLO MEDITERRÁNEO
 Ademais da conquista dos reinos musulmáns, os reis de Aragón expandíronse polo
Mediterráneo entre os séculos XIII e XV.
 As zonas ocupadas foron: Baleares, Sicilia, Sardeña, Malta, sur da península italiana (reino
de Nápoles), ducados de Atenas e Neopatria (Grecia).
 Nesta expansión tiveron un papel destacado as compañías de almogávares, soldados
mercenarios.
5.- SOCIEDADE E MONARQUÍA FEUDAL
 A sociedade cristiá peninsular foi, como no resto de Europa, unha sociedade estamental e
xerarquizada.
 Os grupos privilexiados eran os nobres e os eclesiásticos. Polo servizos que lles
prestaron aos reis durante a Reconquista obtiveron grandes beneficios.
 A condición dos non privilexiados, é dicir, o resto da poboación, variaba segundo

3. 3
dependesen dun señor feudal (laico ou eclesiástico) ou directamente do rei.
 Os diferentes reinos medievais peninsulares presentan os seguintes trazos comúns:
 O rei era o soberano, tiña o poder supremo que, segundo a Igrexa, era concedido por
Deus.
 O reino era patrimonio dos reis, de modo que podía dividilo entre os seus herdeiros. A
partires do século XIII considerouse que o reino debía transmitirse íntegro, sen dividir.
 O poder do rei estaba baseado nas relacións de vasalaxe que establecía cos nobres e
cos eclesiásticos.
 Aparecen as Cortes (León, 1188) nas que estaban representados a nobreza, o clero e os
habitantes das cidades. A función principal era a aprobación de novos impostos. Podían
facer peticións ao rei.
 Entre Castela e Aragón había notables diferenzas en canto ao exercicio do poder dos
monarcas:
 Na Coroa de Castela o poder real foi cada vez máis forte, de modo que os reis
impuxeron a súa autoridade recortáronlles privilexios aos señores e unificando os
dereitos forais en todo o territorio, agás no caso dos señoríos vascos. As mulleres
podían herdar o reino. O herdeiro real recibía o título de príncipe de Asturias.
 Na Coroa de Aragón os monarcas seguían unha tradición pactista pola que os reis
debían comprometerse a respectar as leis e institucións (privilexios forais) de cada reino
(diferentes en Aragón, Cataluña e Valencia) . As mulleres non podían reinar.
6.- DESENVOLVEMENTO RURAL E URBANO
 A economía dos reinos cristiáns ata o século XI era rural e fundamentouse na gandaría e a
agricultura. A terra era a base da riqueza e do poder. O desenvolvemento urbano e
comercial era moi débil.
 A partires do século XII melloraron os rendementos agrarios e tiveron gran importancia os
cultivos destinados ao comercio como o trigo, a vide e a oliveira. Tamén se produciu un
forte desenvolvemento da gandaría, especialmente a ovina en Castela. A la obtida das
ovellas abastecía os mercados peninsulares e era exportada a Europa. O Honrado Concejo
de la Mesta (1273), institución da que formaban parte os grandes propietarios de rabaños,
regulaba as actividades gandeiras.
 A revitalización das vellas cidades e a fundación doutras novas estivo vinculada, en gran
medida, coa produción téxtil e artesanal, o comercio e a exportación de la.
 No caso de Castela, o comercio da la concentrábase en Burgos, e dende alí
transportábase aos portos do Cantábrico (Laredo, Bilbao, Castro Urdiales) desde onde
se embarcaba cara a Flandres, sobre todo a Bruxes. Para este comercio xurdiron
mercados e feiras como a de Medina del Campo.
 Na Coroa de Aragón destacaron as cidades de Barcelona e Valencia estimuladas polo
comercio marítimo polo Mar Mediterráneo e cara a Flandres. Nelas desenvolvéronse
actividades artesanais e manufacturas (téxtil, metalúrxica, construción naval). Nos
portos principais do Mediterráneo creáronse os Consulados da Mar para defender os
intereses dos comerciantes da Coroa de Aragón, principalmente cataláns. A
prosperidade comercial favoreceu o desenvolvemento dunha poderosa burguesía.
7.- CONFLITOS SOCIAIS E POLÍTICOS NA BAIXA IDADE MEDIA
 A mediados do século XIV a chegada da epidemia de Peste Negra (1348) deu lugar a un
período de crise económica e social nos reinos peninsulares. Producíronse revoltas
campesiñas, conflitos nas cidades e enfrontamentos entre nobreza e monarquía.

4. 4
 En Castela a nobreza enfrontouse diversas veces á monarquía para restaurar os seus
privilexios. O conflito máis importante foi a guerra civil entre Pedro I, apoiado polos
burgueses, e Enrique II, co soporte dos nobres. A vitoria deste último inaugurou unha
nova dinastía, a Trastámara (1369), no trono castelán.
 Na Coroa de Aragón, a crise económica provocou o colapso do comercio marítimo. O
territorio máis prexudicado foi Cataluña. Ademais, un conflito político levou ao cambio
de dinastía, os Trastámara (Compromiso de Caspe, 1412). En Cataluña desatáronse
graves conflitos sociais como as revoltas remensas e unha guerra civil (1462-1472)
entre o rei, apoiado pola Busca (pequenos artesáns e comerciantes), e a Biga
(oligarquía urbana).
8.- A GALICIA MEDIEVAL
 A presenza musulmá en Galicia foi escasa. Os exércitos musulmáns realizaron varias
incursións de saqueo e castigo no territorio galego. A máis significativa foi a dirixida por
Almanzor no 997 contra a cidade de Santiago.
 Durante os séculos IX e X as costas galegas sufriron ataques e saqueos dos vikingos, que
chegaron ata o interior (Santiago e Lugo). Para defender a entrada a Santiago pola ría de
Arousa os bispos de Compostela levantaron fortalezas como as Torres do Oeste en Catoira.
 Dende os inicios da Reconquista as terras galaicas quedaron integradas no reino ástur. Tras
a morte de Alfonso III no 910, foi creado o reino de Galicia e outorgado en herdanza a un
dos seus fillos, Ordoño II. Foi reino independente do reino de León en breves períodos
(910-914, 926-929, 1065-1071), sempre como resultado de repartimentos hereditarios. A
titulación de reis de Galicia entre os monarcas medievais casteláns e os seus sucesores no
reino de España perviviu ata o século XIX.
 O condado de Portugal, que formara parte do reino de Galicia, no século XII estaba
gobernado por Afonso Henriques, vasalo do rei Alfonso VII de León e Castela que, en 1143,
foi proclamado rei de Portugal (Afonso I). A separación portuguesa reduciu Galicia aos
límites actuais.
 O establecemento do réxime feudal en Galicia permitiu a concentración do poder e da
propiedade da terra nas mans da nobreza, os bispos e os mosteiros.
 Entre os séculos VIII e XIII, os nobres máis poderosos foron os condes pertencentes a
poderosas familias: Présaras, Traba. Conseguiron formar grandes patrimonios grazas ás
doazóns reais como pago polos servizos prestados.
 Entre os séculos XIV e XV, a vella nobreza condal foi desprazada por novas liñaxes
(Osorio, Andrade, Lemos, Altamira, Sarmiento, Soutomaior), a chamada nobreza dos
cabaleiros, favorecida con mercés e patrimonios por Enrique de Trastámara pola axuda
que lle prestaran na loita contra Pedro I.
 Os señores eclesiásticos formaban o grupo máis poderoso da sociedade galega por
propiedades e rendas que percibían. Destacaron os mosteiros (Sobrado, Oseira, Meira,
Oia, Celanova,...) que acumulaban terras procedentes de doazóns de fieis, compras e
concesións dos reis. Realizaban a explotación mediante granxas. As sedes episcopais,
especialmente a de Santiago, acumularon grandes propiedades e dominaron extensos
territorios.

5. 5
 O descubrimento, no 813, dunha tumba que, segundo a tradición, conservaba os restos do
apóstolo Santiago permitiulle á cidade de Compostela e aos seus bispos beneficiarse do
seu culto. O máis destacado dos seus bispos foi Diego Xelmírez quen se dedicou a
potenciar a cidade e o seu señorío, organizando as peregrinacións, dándolle un importante
empuxe construtivo a catedral e conseguindo do Papa, en 1122, o privilexio do Ano Santo
(todos os anos nos que o 25 de xullo coincida en domingo). O labor de Xelmírez permite
falar da era compostelá como a época de florecemento de Santiago de Compostela e o seu
señorío no século XII.
 A poboación galega sometida aos señores (non privilexiados) vivía no campo, nas vilas e
nas cidades:
 A maioría dos labregos galegos traballaban terras arrendadas en foro. Os foros eran
contratos de longa duración nos que unha persoa (señor) ou institución (mosteiro,
igrexa) propietaria lle cedía a outra o uso dunha terra a cambio dunha renda, case
sempre en especie.
 Os burgueses cobraron importancia a partires do século XIII pola reactivación da vida
urbana. As vilas e cidades que máis se desenvolveron foron as sedes episcopais
(Mondoñedo, Tui, Ourense, Lugo e Santiago), as que estaban situadas no camiño de
peregrinación a Santiago (Portomarín, Melide, Arzúa) e as costeiras, relacionadas co
comercio marítimo e a pesca (Pontevedra, A Coruña, Ribadeo, Noia, Betanzos,...).
 Durante o transcurso dos séculos XIV e XV a xente de Galicia, o mesmo que a do resto da
Península e a de Europa, viviu tempos difíciles.
 Ás continuas adversidades climatolóxicas, ás malas colleitas e á fame seguiulles a
entrada da Peste Negra polo porto de Baiona en 1348, que provocou miles de vítimas.
 As xentes das vilas e das cidades protagonizaron revoltas contra os abusos dos señores,
sobre todo contra os bispos: Lugo (Martiño Cego e María Castaña, 1386), Santiago
(1418) e Ourense (1419).
 A revolta máis significativa foi a dos irmandiños. A orixe do conflito está na violencia
con que actuaron os señores feudais á hora de esixir o pago das rendas e impoñer
novos tributos, ademais de saquear as propiedades dos labregos. Ante esta situación,
labregos e habitantes de vilas e cidades formaron irmandades, asociacións de axuda
mutua para enfrontarse aos señores.
 No ano 1431 iniciouse a Primeira Guerra Irmandiña. O conflito afectou aos dominios
dos Andrade (Pontedeume, Betanzos, Ferrol e Vilalba) que trataban os seus vasalos con
extrema dureza, estivo dirixida por Roi Xordo e rematou con derrota dos irmandiños.
 Entre os anos 1467 e 1469 desenvolveuse a Gran Guerra Irmandiña que reuniu a gran
parte da poboación galega nunha irmandade contra os abusos da nobreza (Andrade,
Moscoso, Lemos, Ulloa,...). Os líderes máis salientables foron Alonso de Lanzós, Pedro
de Osorio e Diego de Lemos. A ira dos irmandiños dirixiuse contra as torres e fortalezas
dos nobres. A meirande parte dos nobres fuxiron de Galicia e máis de 130 fortalezas
foron destruídas. Contando co apoio do rei, os nobres feudais reaccionaron e, baixo a
dirección de Pedro Madruga, conde de Caminha, e do mariscal Pardo de Cela,
derrotaron as tropas irmandiñas nas proximidades de Santiago.