1. Unidade 1. A ESPAÑA DOS REIS
CATÓLICOS: A DINASTÍA DOS
AUSTRIAS.
Fachada do Hostal dos Reis Católicos en Santiago de Compostela

2. ÍNDICE
1. Os Reis Católicos
2. O século XVI : do imperio de Carlos I á monarquía de Filipe II
2.1. O funcionamento do aparato administrativo
2.2. A poboación e as principais actividades económicas
2.3. Aspectos sociais
2.4. Política exterior e interior
2.5. Cultura e arte: Renacemento e Humanismo en España
3. O século XVII: a decadencia
3.1. O descenso demográfico e o afundimento económico
3.2. Unha sociedade en crise
3.3. A crise política: a perda de hexemonía europea e os pro-
blemas internos.
3.4. O apoxeo cultural e artístico: o século de ouro das letras
e o Barroco español
4. A América española nos séculos XVI e XVII
5. Cuestionario
6. Ampliación
7. Bibliografía
8. Obras literarias
9. Filmografía

3. INTRODUCIÓN:
Con Carlos V inaugúrase a dinastía dos Austrias que gobernará España
nos séculos XVI e XVII. Durante o primeiro século e cos Austrias Maiores -
Carlos I e Filipe II - a Península Ibérica vivirá un período de esplendor que se
traducirá na superioridade do Imperio español sobre o resto de Europa. Pola
contra, o século XVII dará paso a unha época de crise baixo os Austrias
Menores - Filipe III, Filipe IV e Carlos II - que provocará que se traslade á
Francia de Lois XIV o título de potencia hexemónica no continente europeo.
1 OS REIS CATÓLICOS
Un dos trazos fundamentais da Idade Media foi a perda de poder do
monarca fronte aos nobres. Pois ben, o derradeiro século do medievo en
Castela caracterízase, a nivel político, polo esforzo constante da nobreza por
controlar o poder real. Co rei Henrique IV agudízase esta loita que
desembocará na guerra civil que enfrontará á súa filla, Xoana a Beltranexa, coa
súa tía, Isabel, irmán do rei e muller de Fernando de Aragón dende 1469. Os
nobres pretendían debilitar o poder real e apoiaron a Isabel pensando que sería
unha raíña fácil de dominar. Este conflito tivo tamén unha vertente internacional
xa que Portugal apoiou a Xoana e Aragón a Isabel. A paz de Alcaçovas
( 1479 ) puxo fin ao problema dinástico afianzando na coroa a Isabel que se
revelará coma unha raíña que non estaba disposta a tolerar as intromisións da
nobreza e que ademais encarnaba o desexo das cidades de contar cunha
autoridade real forte.
A monarquía dos REIS CATÓLICOS - Isabel I de Castela e Fernando
de Aragón ( 1477-1504 ) - non supuxo a unidade dos reinos pois na práctica
ambos estados seguían mantendo as súas leis, institucións, moeda, lingua...Iso
non quita para que o conxunto castelán-aragonés fose considerado no exterior
como España ou monarquía hispánica.

4. POLÍTICA INTERIOR. A primeira tarefa que van a acometer é o intento
de levar a cabo a unidade territorial da península. Procédese así, a través de
diferentes vías, á anexión de:
• Granada ( 1492 ) que foi tomada polas armas aos musulmáns.
• Rosellón e Cerdaña ( 1493 ) condados que foron devoltos por
Francia grazas aos contactos diplomáticos con Aragón selados no
Tratado de Barcelona.
• Canarias ocupada por Castela en 1499.
• Navarra ( 1512 ) conquistada polos exércitos do duque de Alba.
Ao mesmo tempo, os Reis Católicos levan a cabo o proceso de
instauración dunha monarquía autoritaria na que o soberano realmente
goberna e é fonte de poder. Os reis conseguiron este obxectivo a través de tres
vías:
• Sometemento da nobreza, atraéndoa á corte con promesas de
cargos.
• Control do clero e das minorías relixiosas. Lógrase o dereito de
nomear as persoas que desempeñarán altos cargos eclesiásticos
( Padroado Real en Granada e Indias ). Coa creación en 1478 do
Tribunal da Inquisición vixiábanse ás minorías étnicas e relixiosas,
o que derivou na expulsión dos xudeus en 1492 e na conversión
en masa dos mouros do antigo reino de Granada no ano 1502
senón querían verse forzados a abandonar a península. Ante a
disxuntiva, a maioría converteuse, aínda que en segredo seguían
a practicar a súa relixión, e foron chamados mouriscos.
• Levouse a cabo tamén unha profunda reorganización
administrativa que supuxo: a introdución de letrados saídos das
universidades no Consello Real que se erixiu como principal
instrumento de goberno asesorando aos reis; o sometemento das
Cortes; a creación de órganos de xustiza coma as Chancelerías
en Valladolid e Granada; a reorganización do exército e da
facenda ; e o control dos municipios coa creación da figura dos
corrixidores.
POLÍTICA EXTERIOR. Mentres Castela inicia a carreira americana e
ocupa prazas no norte de África ( Melilla, Orán, Arxel, Túnez e Trípoli),
Fernando, en pugna con Francia, dirixe os seus esforzos á anexión do reino de
Nápoles. A confrontación con Francia conducirá ao deseño dunha política
matrimonial que ten como fin último a busca de alianzas ( Portugal, Inglaterra e
Austria ) que garantan apoios fronte ao país veciño

5. O testamento de Isabel a Católica deixaba como herdeira a súa filla
Xoana pero no caso de ausencia ou incapacidade de esta ( afectada por
graves problemas mentais ) recaía a rexencia no seu marido Fernando ata que
o fillo de Xoana e Filipe, Carlos arquiduque de Austria, cumprise os vinte anos.
Neste enlace accédese a unha liña de tempo que axuda a seguir o tema.
2 O SÉCULO XVI : DO IMPERIO DE CARLOS I
Á MONARQUÍA DE FILIPE II
2.1 O FUNCIONAMENTO DO APARATO ADMINISTRATIVO
A monarquía española era unha monarquía global composta por unha
variedade de reinos que pertencían ao rei por conquista ou herdanza. Durante
estes séculos a monarquía dos Austrias avanzará co propósito de impoñer
unha monarquía autoritaria pero atópase cunha serie de elementos que limitan
as súas posibilidades de actuación. En primeiro lugar, exercía o dominio sobre
un conxunto de territorios que tiñan como soberano a un rei que non residía
neles. En segundo lugar, o seu goberno, como tal monarquía composta,
baseábase no respecto ás propias institucións de cada un deses territorios. No
fondo, a monarquía existía por un diálogo continuo entre o centro do reino e os
territorios periféricos sen que ningún deles se impuxese e a súa capacidade de
supervivencia suxire que estes vínculos non eran febles. Ao non posuír os reis
un corpo de oficiais extenso que transmitise as súas ordes, o que farán será
pactar coas elites ou grupos sociais dominantes de cada territorio. Pero
ademais debían respectar os dereitos, deberes e privilexios de cada un dos
estamentos ou grupos sociais - nobreza, clero, estado chan – dos que se
compoñía a sociedade actuando como xuíces supremos entre eles.
Os principais organismos de goberno van a ser os seguintes:
• Os Consellos. Eran órganos consultivos que asesoraban ao
monarca no exercicio das tarefas de goberno. Uns encargábanse
de diversas materias ou asuntos que afectaban ao conxunto da
monarquía ( Facenda ), e outros tiñan un ámbito territorial
(Navarra, Italia, Portugal ).
• Os Secretarios reais ocupábanse de trasladar memoriais e
consultas escritas ao monarca para, despois, devolver a resposta
do rei aos Consellos. Prodúcese agora un cambio na forma na
que o rei despacha os asuntos de goberno, antes de forma oral, e
cada vez máis a través da consulta escrita.
• Vicerreis. Substituían a figura do rei nos territorios nos que este
faltaba.

6. • Audiencias. Eran tribunais de xustiza e existían tanto na Coroa de
Castela ( Granada, Galicia, Canarias e Sevilla ) como na de
Aragón ( Zaragoza, Valencia, Barcelona, Mallorca ).
• Corrixidores. Os monarcas intentan controlar os municipios a
través de funcionarios que velan polo cumprimento dos intereses
e ordes reais. Aínda así as cidades conservaron, en certa medida,
a súa autonomía.
• As Cortes. Van perdendo importancia e o número de veces en
que se reúnen redúcese co tempo. Deixan de ser convocadas por
nobres e eclesiásticos pasando a xuntarse só o rei con cada unha
das dezaoito cidades que tiñan voto en Cortes.
2.2 A POBOACIÓN E AS PRINCIPAIS ACTIVIDADES
ECONÓMICAS
A Poboación. En termos xerais a poboación española ao longo do
século XVI experimentou un crecemento demográfico e boa proba diso son as
testemuñas de novas rompas de terras, a fundación de poboacións e a
emigración de casteláns ás Indias. Así, a finais de século podemos calcular que
España tería aproximadamente uns oito millóns de habitantes. As
características desta poboación serían as seguintes :
• Poboación eminentemente rural ( ¾ partes da poboación ).
• Elevada taxa de natalidade ( 40 por mil ).
• Estaba afectada por fases de mortalidade catastrófica debida á
suma de crises agrarias, epidemias e fames.
• A causa do crecemento foi a boa marcha da economía, o que fixo
que a xente casase máis - incremento da taxa de nupcialidade - e
a idades máis temperás.
A Economía. Debemos sinalar en primeiro lugar a agricultura, base da
economía, que experimentou ao longo do século XV un aumento de produción
basicamente extensivo, é dicir, producíase máis porque se puxeran en cultivo
novas terras non porque se mellorasen os rendementos por unidade de
superficie. De feito, as ferramentas era moi rudimentarias, as terras estaban
mal aboadas e necesitábase unha man de obra numerosa para traballar os
campos. Os cultivos fundamentais eran os cereais - trigo, centeo, cebada e
avea - dedicados á subsistencia, e a vide e a oliveira destinadas á
comercialización. As frecuentes crises agrarias, que provocaban un aumento
dos prezos, intentáronse solucionar con pósitos ou almacéns de cereais, con

7. importacións e fixando un prezo máximo ao que se podía vender o pan - taxa
do pan -.
A Industria. A produción artesanal urbana estaba organizada en
gremios nos cales se agrupaban os que se dedicaban a un oficio determinado,
por exemplo, zapateiros, prateiros, acibecheiros... Entre os sectores
“industriais“ máis destacados estaría o de panos de la dedicado ao consumo
interno con centros en Segovia e Córdoba. Tamén destaca a sedaría localizada
en Granada. O segundo ámbito de produción industrial era a elaboración de
ferro en numerosas ferrerías que se estendían desde Galicia ata os Perineos e
que servirían posteriormente para fabricar armas.
O Comercio. O interior era moi limitado debido á penosa estrutura
viaria e de transportes, o que facía as comunicacións lentas e difíciles. Debido
a iso, cada comarca víase abocada practicamente ao autoabastecemento.
Destaca a importancia que tiñan algunhas feiras como as de Medina do Campo
e Rioseco.
O comercio exterior peninsular pódese dicir que corresponde ao do un
país atrasado industrialmente pois predominan as exportacións de materias
primas e produtos agrarios en tanto que as importacións son basicamente
manufacturas, deixando aparte os cereais importados polas rexións costeiras.
Polo tanto, a balanza comercial era claramente deficitaria. As rutas comerciais
máis destacadas son:
• A do Mediterráneo que experimenta un descenso. A Italia
expórtanse la, azucre, pementa e coiros, e de alí impórtanse teas,
armas, produtos manufacturados, sedas e perfumes.
• O comercio co norte de Europa, que unía os portos de Bilbao,
Laredo e Santander, por onde saía la, ferro, aceite, ouro e prata,
cos dos Países Baixos, de onde chegaban teas, libros, papel,
cereais, estaño e peixe. Así, materias primas como a la eran
exportadas en bruto e volvían a España transformadas en
manufacturas - teas flamencas - a prezos elevados.
• O comercio americano foi sen dúbida o máis importante de todos.
Exportábanse produtos agrarios españois - viño, trigo, gando,
materias tintorias, aceite, arroz, augardente, froitos secos - e
tamén estranxeiros - como teas dos Países Baixos -. As
importacións consistían fundamentalmente en ouro, prata, e
outras mercadorías como cacao, tabaco, tomate, millo e pataca.
Asemade o comercio exterior hispano actuaba tamén de
reexportador a Europa das materias primas que viñan de América
- cacao, azucre, plantas colorantes - as cales non compensaban,
ao igual cas exportacións nacionais, o alto valor das importacións.
Este desequilibrio da balanza de pagos inténtase saldar coa saída
de metais preciosos como ocorre no caso das partidas que se

8. dirixían aos Países Baixos. En xeral, este comercio viviu unha
conxuntura favorable se exceptuamos unha breve caída entre
1550 e 1562.
2.3 ASPECTOS SOCIAIS
Na sociedade hispana do século XVI a pertenza a unha familia
determinaba o estamento ou grupo social, así un fillo de nobre o era por
nacemento. A nobreza era un dos grupos privilexiados e ser parte integrante
dela obrigaba a manter un decoro ou respecto ao estamento. Isto levaba
consigo que os nobres non podían dedicarse a actividades consideradas viles
- artesanía, comercio - xa que se consideraba algo indecoroso. O privilexio
reportaba unha serie de vantaxes: acceso a cargos políticos, preeminencia
social, beneficios económicos, exención de impostos, etc. Algúns nobres non
só eran donos de extensos territorios que arrendaban en partes a campesiños,
senón que tamén ostentaban ás veces sobre eles o título de señorío, incluso
sobre terras das que non eran propietarios, o que supoñía para os vasalos o
pago de rendas e dereitos de vasalaxe e para os nobres a designación de
oficiais para o goberno e a administración de xustiza. Polo tanto, a meirande
parte dos nobres eran rendeiros e a institución do morgado lles permitía
conservar integro o patrimonio familiar herdándoo o fillo maior, o cal só podía
dispoñer dos seus froitos, xa que non podía vendelo. Dentro da nobreza existía
unha variada gama de situacións:
• Un grupo reducido de grandes títulos donos de enormes rendas e
extensas terras.
• Un elevado número de cabaleiros urbanos que coparían os
cargos municipais.
• Nunha escala máis baixa estarían os fidalgos.
O Clero. A entrada no estamento clerical entrañaba tamén privilexios:
non pagaban impostos; tiñan a súa propia xustiza eclesiástica; gozaban de
donativos, de variadas rendas - señoríos eclesiásticos - e do décimo; e os seus
bens estaban amortizados, é dicir, transmitíanse indivisos e non podían ser
obxecto de venda. Pódense distinguir variadas situacións:
• Alto clero: arcebispos, canónicos, abades...que constituían
unha especie de aristocracia clerical. Este grupo estaba
integrado polos segundóns da nobreza.
• Baixo Clero: párrocos, frades, monxes...
Terceiro Estado. Estaba composto polos seguintes grupos:

9. • Mundo Urbano:
 Alta burguesía urbana dedicada ao comercio de exportación e
importación.
 Comerciantes ao por maior de lenzos, panos, sedas, tecidos
vastos....
 Burócratas - altos maxistrados, notarios, escríbanos,
rexedores - e profesións liberais como médicos e cirurxiáns.
 Comerciantes polo miúdo ou regatóns agrupados en
confrarías ou gremios.
 Un amplo número de marxinados sociais: pobres,
delincuentes, pícaros, vagabundos, escravos, minorías étnicas
e relixiosas.
• Mundo Rural:
 Na cúspide estaban os adiñeirados ou principais que
compaxinaban a explotación das súas propiedades coa
administración de bens da nobreza e clero e posuían as veces
oficios nos concellos.
 Labradores, pequenos propietarios rurais que cultivaban
algunhas parcelas da súa propiedade pero que tiñan que
tomar outras en arrendo.
 Xornaleiros, campesiños que se contrataban para realizar
labores agrarias e non dispoñían de ferramentas nin de
animais.
2.4 A POLÍTICA EXTERIOR E INTERIOR
CARLOS I ( 1516-1556 ) recibe á morte do seu pai os territorios da casa
ducal de Borgoña, dos que Filipe o Fermoso fora gobernador por herdanza da
súa nai María de Borgoña, é dicir o Franco Condado e os Países Baixos. Con
este último nome coñecíanse os actuais territorios de Bélxica, Holanda,
Luxemburgo e unha parte do norte de Francia ( Artois, Flandes e Hainaut ). Da
súa nai Xoana, herda a Coroa de Castela cos territorios americanos, o reino de
Aragón coas posesións de Sicilia, Cerdeña e Nápoles e o reino de Navarra. E
por último do seu avó paterno, Maximiliano de Habsburgo, adquire os territorios
austríacos e o dereito ao título imperial do Sacro Imperio Romano Xermánico.

10. POLÍTICA INTERIOR. Destaca en primeiro lugar a Revolta das
Comunidades ( 1520-21 ) que agrupaban ás clases medias urbanas ( baixa
nobreza, alta burguesía urbana, pequenos mercaderes, xuristas, artesáns... )
de cidades como Toledo - o seu líder era Padilla -, Segovia - Bravo -,
Salamanca - Maldonado -, Ávila ou Cuenca. Podemos resumir o seu programa
político nos seguintes puntos: limitación do poder real coa institucionalización
dunhas cortes máis poderosas, supresión dos corrixidores e dos cargos
outorgados a estranxeiros ( Adriano de Utrecht, Gullermo de Croy...) e crítica á
política imperial de Carlos I ( excesivos gastos que ocasionaba a súa elección
como emperador ). Foron derrotados en Villalar polo exército real que contaba
co apoio da alta nobreza alertada polas revoltas antiseñoriais que se
produciran.
As sublevacións das Xermanías en Valencia e Mallorca tiveron como
protagonistas a artesáns e campesiños. Na cidade de Valencia o movemento
ten a súa orixe no descontento das clase baixas urbanas polo control do
goberno municipal exercido por parte dos cabaleiros e do patriciado ou clases
altas urbanas. No campo o movemento converteuse nun levantamento anti-
señorial e antinobiliar cun forte carácter de odio aos mudéxares - antigos
musulmáns - debido á protección que a nobreza lles prestaba fronte aos
campesiños cristiáns.
POLÍTICA EXTERIOR. O título imperial fixo que Carlos I se considerase
por riba das monarquías nacionais e que concibise a idea de crear un Imperio,
unha República cristiá, non se utilizaba o concepto de Europa, unida no eido
político e relixioso. O seu plan tropezou coas seguintes oposicións:
• Con Francia enfrontouse polos territorios italianos que xa foran
obxecto de atención do seu avó Fernando. O Milanesado pasou a
mans españolas pola victoria de Pavía ( 1525 ) e o Tratado de
Madrid asinado un ano máis tarde. A oposición do Papado á
presencia española en Italia desembocou na alianza entre
franceses e ingleses aínda que a victoria sería para Carlos I que
saqueou Roma - Paz de Cambray en 1529 -. Finalmente e pola
paz de Crepy en 1544 España asumiu o control sobre a península
italiana.
• Ao imperio turco venceuno en Viena e Túnez ( 1535 ) e fracasou
en Arxel.
• O seu enfrontamento cos príncipes protestantes alemáns, unidos
na liga de Smalkalda, saldouse cunha victoria efémera en
Mühlberg e coa Paz de Augsburgo (1555 ) o Imperio alemán
dividiuse entre principados protestantes e católicos. A raíz deste
fracaso, será o seu irmá Fernando quen reciba o título imperial
xunto cos territorios austríacos.

11. FILIPE II ( 1556-1598 ) Herdou os territorios de seu pai Carlos I aos que
engadiu o reino de Portugal en 1580. Perdeu en cambio as antigas posesións
austríacas dos Habsburgo e o título imperial que pasou a mans do seu tío
Fernando I.
POLÍTICA INTERIOR. Filipe II tentou manter ante todo a unidade da fe
católica e utilizou para tal fin como instrumento político a Inquisición. Este
tribunal vixiou e actuou contra os conversos ou cristiáns novos ( antigos xudeus
e musulmáns convertidos ao cristianismo ) e perseguiu aos seguidores das
herexías protestantes. Estes grupos non atoparon o seu sitio dentro da
sociedade estamental e foron considerados como estranxeiros. Esta falla de
integración na sociedade cristiá provocou sucesos como a dispersión dos
mouriscos granadinos despois da Revolta das Alpuxarras ( 1568-70 ). Outras
medidas de control encamiñadas neste caso á vixilancia dos cristiáns vellos
foron: a extensión dos estatutos de limpeza de sangue, que demostraban que
non se tiña ascendencia xudía, requisito indispensable para ingresar en ordes
relixiosas, colexios maiores, certas profesións,....; a prohibición de estudar no
estranxeiro, os índices de libros prohibidos, etc..
Debemos destacar tamén dentro do seu reinado a sublevación
aragonesa dos anos 1591-92. A causa foi a fuxida a Aragón do antigo
secretario real, Antonio Pérez, quen fora acusado de vender segredos de
estado. Unha vez alí refuxiase nos foros aragoneses e ante a negativa da
cidade a entregalo, o exército real entra en Zaragoza e os foros foron
restrinxidos.
POLÍTICA EXTERIOR. O seu goberno estará máis centrado nos
territorios hispánicos, en preservar a superioridade de estes en Europa e en
continuar a tarefa de defensor da fe cristián. Os adversarios da súa monarquía
son os mesmos que os de seu pai:
• Venceu a Francia en San Quintín e firmou con ela o tratado de
Cateau-Cambrésis ( 1559 ) polo cal o país galo abandonaba toda
pretensión sobre Italia.

12. • Os turcos otománs foron derrotados pola Santa Liga ( España,
Venecia e o Papado ) na batalla de Lepanto ( 1571 ).
• O enfrontamento cós protestantes tivo agora tres novos
escenarios:
 Nos Países Baixos os conflitos estenderanse dende 1566 ata
1597. Neste territorio a dura represión política e relixiosa levada a
cabo polos gobernadores reais, como o duque de Alba, provocou
a escisión en dúas zonas. No norte, a Unión de Utrecht, calvinista,
separase de España converténdose na República das Provincias
Unidas - Holanda -. No sur, católico, Bélxica e Luxemburgo
conforman a Unión de Arras cuxa soberanía Filipe II entregou á
súa filla Isabel Clara Eugenia.
 Os problemas con Inglaterra xorden polo apoio de Isabel II aos
protestantes franceses e aos sublevados dos Países Baixos e
porque os seus corsarios ameazaban o comercio coas Indias. A
Armada Invencible será derrotada en 1588 pola superioridade da
artillería inglesa e polas adversas condicións meteorolóxicas.
 En Francia, Filipe II apoiará aos católicos fronte aos hugonotes
( calvinistas franceses ).
2.5 CULTURA E ARTE: RENACEMENTO E HUMANISMO EN
ESPAÑA.
CULTURA. En España podemos dicir que a recuperación da
Antigüidade clásica é moi limitada e superficial tanto no referente ao dominio
das linguas clásicas como á asunción de valores éticos, filosóficos e políticos
expresados nos textos antigos. O Renacemento español é bastante tardío,
importa moito de Italia e as institucións que levan a cabo a labor de mecenado
son a Coroa e os nobres.A superficialidade con que se asumiu o Renacemento
na Península quizás teña que ver co papel que desempeñou a Inquisición que
vixiou bastante a investigación e a erudición.
É licito falar de Renacemento en aspectos como : Literatatura, onde
sobresae a obra de Fernando de Rojas, A Celestina ( 1499 ) e certos estudos
filolóxicos como a Gramática Castelán de Antonio de Nebrija ; en Medicina coa
labor desenvolvida pola Universidade de Valencia; ou en Ciencias relacionadas
coa Navegación moi directamente influenciadas polos avances ou innovacións
da Casa de Contratación de Sevilla.
Arte. En Arquitectura podemos sinalar tres fases :
• Plateresco: no primeiro tercio do século XVI o influxo italiano
déixase ver na riqueza decorativa a base de medallóns, temas

13. heráldicos, grutescos, fornelas, piastras e columnas
abalaustradas que ocupan as fachadas de edificios como a
Universidade de Salamanca, o Mosteiro de San Marcos en León,
ou o Hospital Real e o pazo Fonseca en Santiago.
• Purismo; nesta segunda etapa a exuberancia anterior deixa paso
a un clasicismo de liñas puras visible nos seguintes edificios:
Pazo de Carlos V en Granada ( Pedro de Machuca ), Catedral da
mesma cidade ( Diego de Siloé ), fachada da Universidade de
Alcalá de Henares ( Rodrigo Gil de Hontañon ) e catedral de Xaén
( Andrés de Vandelvira ) .
• Herreriano: co rei Filipe II, o último tercio do século XVI,
influenciado xa pola Contrarreforma, atopará a súa máxima
expresión no Pazo-Mosteiro de San Lorenzo do Escorial
realizado por Juan de Herrera e Juan Bautista de Toledo,
caracterizado pola austeridade na decoración.
En Escultura desenvólvese sobre todo unha tendencia monumental ao
gusto italiano representada por Pompeo Leoni que realiza para o Escorial os
grupos funerarios de Carlos V e Filipe II en bronce.
Por último a Pintura renacentista ten o seu máis senlleiro representante
na figura do Greco cun estilo pictórico caracterizado polas cores frías ( grises,
verdes, azuis ), a eliminación dos fondos das paisaxes que son substituídos por
ceos fantasmagóricos, o alongamento das figuras e a expresividade dos
rostros. A súa obra máis emblemática será O enterro do conde de Orgaz
(1586-87 ).

14. 3 O SÉCULO XVII : A DECADENCIA
3.1 O DESCENSO DEMOGRÁFICO E O AFUNDIMENTO
ECONÓMICO.
Crise Demográfica. As perdas de poboación dos reinos hispánicos
durante este século foron considerables e as causas debemos buscalas en
epidemias - peste, difteria, tifos - , crises agrarias, guerras, emigracións cara
América, expulsión de minorías como os mouriscos, excesivo número de
relixiosos, etc.....Prodúcese polo tanto con respecto ao século XVI, unha caída
da natalidade, un aumento da mortalidade e un descenso da taxa de
nupcialidade acompañada dun idade máis tardía de acceso ao matrimonio. Ao
concluír o século, a poboación concentrábase basicamente na periferia,
mentres que o centro peninsular estaba despoboado. Tamén se produciu unha
paralela ruralización da poboación.
Crise agrícola. Experiméntase unha caída da produción agrícola no
século XVII debida, entre outros factores, ao propio descenso demográfico –
hai menos poboación e polo tanto consúmese menos -, ao arcaísmo dos
sistemas de cultivo e ás malas colleitas provocadas pola seca, as choivas
torrenciais, etc. Este baixón da produción é maior no sector cerealístico,
mentres que cultivos como a oliveira e o viñedo gañan terreo. Na zona norte –
Galicia, Asturias e País Vasco –asístese a unha importante transformación do
réxime de cultivos coa difusión do millo, o que explica, a pesar da crise
demográfica xeral, que a poboación aumentara ao longo do século XVII. En
canto a gandería, mentres a transhumante mantívose estancada, a estante
experimenta un descenso.

15. Crise industrial. Produciuse unha decadencia que podemos observar
sobre todo no sector téxtil da la e da seda que obedece a varias razóns: a
caída da poboación reduciu a demanda interna; a crise agraria supuxo o
endebedamento do campesiñado o que contraeu aínda máis a demanda; o
aumento dos impostos provocou o encarecemento dos artigos que tamén
incrementaron os prezos debido ás manipulacións monetarias; detéctase
tamén unha invasión de tecidos foráneos debido á política aduaneira da
monarquía que non era moi proteccionista con respecto aos produtos
autóctonos; e os gremios pasaron a converterse nunha rémora para o
desenvolvemento industrial xa que se pechan ante novas técnicas.
Crise comercial. No comercio interior seguía sen existir un verdadeiro
mercado organizado entre os distintos reinos peninsulares.
Respecto ao exterior, o comercio cos Países Baixos entra en crise a
partir de 1570-75, debido a rebelión holandesa e a crise financeira de Amberes.
En canto ao americano estáncase nos anos 1610-20 e afúndese a partir
de mediados de século. Varios factores inflúen neste declive: América comeza
a ser autosuficiente con respecto ao exterior; aumentan os impostos polos
artigos que entraban e saían da península; o sistema de flotas que se dirixía
cara ao novo continente era moi custoso; e por último, nalgunhas ocasións, a
coroa incautábase das remesas de prata entrantes.
3.2 UNHA SOCIEDADE EN CRISE
A nobreza viu aumentada o seu numero ao longo do século xa que se
concederon títulos a aqueles que podían mercalos. A crise económica
afectoulles e procuraron paliala intensificando a explotación das súas fincas,
vixiando aos seus administradores e recortando gastos suntuarios.
O clero medrou tamén en efectivos, sen dúbida polos beneficios que o
estado reportaba. O valor das rendas eclesiásticas tamén decaeu a causa da
crise económica e da despoboación.
En canto ao Terceiro Estado a depresión económica incrementou a
posibilidade de ascenso social de membros de este estamento que se
enriqueceran cara outros superiores ben fora por medio de matrimonios ou
outras vías. Dentro da poboación rural o número de xornaleiros aumentou xa
que moitos pequenos campesiños se endebedaran para saír da crise e
perderan as súas terras. Algúns emigraron ás cidades e pasaron a engrosar o
grupo dos marxinados, vagabundos e pícaros.

16. 3.3 A CRISE POLÍTICA : A PERDA DA HEXEMONÍA
EUROPEA E OS PROBLEMAS INTERNOS
Durante o século XVII España continuou sendo un imperio mundial pero
sen o prestixio do que gozara na centuria anterior. Dispoñía de extensos
territorios, riquezas e forzas pero ao mesmo tempo os gastos eran enormes e
os inimigos cada vez maiores. Esta centuria verá o ocaso do imperio e a perda
da supremacía europea que pasará a mans da Francia de Lois XIV.
FILIPE III ( 1598-1612 ).
POLÍTICA INTERIOR . A monarquía católica foi gobernada en boa
medida por validos, como neste reinado o duque de Lerma. Estamos nunha
etapa de corrupción e desaxuste monetario. O feito máis importante foi a
definitiva expulsión dos mouriscos ( 1609 ).
POLÍTICA EXTERIOR. O seu reinado foi considerado como pacifista,
aínda que na época a Pax Hispánica era un sistema demasiado fráxil baseado
no continuo ir e vir de diplomáticos nas chancelarías tentando evitar que
calquera problema o abatese. Non convén esquecer que seguiron existindo
conflitos como a continuación de hostilidades con Holanda, coa que sen
embargo chegouse á Tregua dos Doce anos ( 1609 ). Asinouse tamén a paz
con Inglaterra e con Francia.

17. FILIPE IV. ( 1621-1665 ).
POLÍTICA INTERIOR. Debemos destacar a política reformista levada a
cabo polo valido do rei, o conde-duque de Olivares. Esta centrábase no intento
de desviar unha parte dos impostos que recaían sobre Castela cara outros
reinos da monarquía que debían ter as mesmas responsabilidades e dereitos.
A súa idea de formar un exército de 140.000 soldados sufragado por cada reino
denominouse Unión de Armas e provocou sendas sublevacións en Cataluña e
Portugal en 1640. En Cataluña a revolta iniciouse polos abusos ocasionados
polos soldados aloxados na zona que loitaban contra Francia, o que conduciu
ao levantamento dos segadores o día de Corpus Christi aos que se sumaría a
clase gobernante. En Portugal produciuse mais ben un golpe de estado da
clase dirixente que proclama a súa independencia con respecto a España, coa
axuda de Francia e Inglaterra, elixindo como novo rei a Xoán IV.
POLÍTICA EXTERIOR. Durante o seu reinado ten lugar a Guerra dos
trinta anos ( 1618- 1648 ). Dende a Paz de Augsburgo, Alemaña estaba
dividida en estados protestantes ( luteranos e calvinistas ) e católicos
gobernados por príncipes, sete dos cales elixían o emperador, cargo que
ostentaba Fernando II, pertencente a dinastía dos Austrias no poder tamén en
España. A guerra comezou sendo un conflito relixioso que estourou nun
recanto de Bohemia, Praga, xa que os nobres protestantes subleváronse e
propuxeron como novo emperador a Federico V, príncipe calvinista do
Palatinado. Fórmanse dous bandos : dun lado, os protestantes que reciben
axuda de Francia - enfrontada sempre cos Austrias - , Holanda, Dinamarca e
Suecia ( interesada en obter posicións privilexiadas no Báltico ); doutro, o
emperador alemán apoiado por España que actuaba non só por solidariedade
dinástica, senón tamén porque estaba interesada en asegurar as
comunicacións entre Italia e os países Baixos e sobre todo en preservar
Holanda.
A guerra conclúe coa Paz de Westfalia ( 1648 ) que supuxo a
independencia de Holanda, cesións territoriais no Imperio a Francia e Suecia, e
no terreo político a perda do poder do emperador que estaría sometido ás

18. decisións que tomasen os estados alemáns na Dieta. Para España suporá o fin
da hexemonía europea que pasa a mans da Francia do rei Lois XIV.
CARLOS II ( 1665-1700 ).
POLÍTICA INTERIOR. Home de escasa capacidade o poder estará en
mans de camarillas palacianas. Neses anos apreciase nos ministros a vontade
de levar a cabo reformas, sobre todo en materia de facenda que liberasen a
poboación da agoniante presión fiscal.
POLÍTICA EXTERIOR. Acudimos ao ocaso de España como potencia
Europea, xa que non foi quen de responder militarmente ao expansionismo de
Lois XVI que ocupará a zona fronteiriza franco-belga e o Franco-Condado.
3.4 O APOXEO CULTURAL E ARTÍSTICO. O SÉCULO DE
OURO DAS LETRAS E O BARROCO ESPAÑOL
A crise do século XVII non afectou aos aspectos culturais que viven un
auténtica centuria de ouro. Estamos no século do teatro no que destacan
autores como Lope de Vega - Fuenteovejuna ( 1612 -14 ) -, Tirso de Molina ou
Calderón da Barca - A vida é soño ( 1634 ) -. No terreo da novela destacan
Miguel de Cervantes co Quixote ( 1605-1615 ), e dentro da picaresca Quevedo,
Historia da vida do Buscón ( 1626 ). En poesía sobresaen Góngora e Quevedo.
Arquitectura. O urbanismo adquire un gran protagonismo ao
urbanizarse amplas zoas e configuralas como prazas. De trazado rectangular
definen un espazo pechado destinado á celebración de festas e reunións de
carácter popular, dende execucións públicas, procesións, vodas reais, etc. Un
exemplo sería a praza Maior de Madrid de Juan Gómez de Mora.
Do mesmo xeito que o escenario é o punto principal de atención no
teatro, os arquitectos acaparan a mirada do paseante coa fachada e así
catedrais, conventos, concellos e outras edificacións deixan a súa marca nas
cidades barrocas como Santiago.
Escultura. É de tema relixioso desenvolvéndose sobre todo os pasos
procesionais realizados en madeira policromada. Debemos destacar a Escola
Castelá con Gregorio Hernández e o seu Cristo xacente e a andaluza na cal
sobresae Martínez Montañés.
Pintura. O forte sentimento relixioso impulsa a sinxeleza da pintura, os
temas populares, a atención ao detalle, o naturalismo realista e os retratos de
personaxes da corte. A nivel formal estamos ante o dominio da cor, da luz e da
perspectiva aérea. Existen tres escolas:
• A valenciana: Ribera, Ribalta.

19. • A andaluza : Zurbarán, Murillo, Valdés Leal.
• A madrileña: Carreño, C.Coello e Velázquez que cultiva nos seus
cadros variedade de temas:
 Bodegóns con figuras que representan escenas da vida cotián:
Vella fritindo ovos, O augador de Sevilla.
 Mitoloxías onde humaniza aos personaxes populares: A fragua
de Vulcano.
 Lenzos relixiosos de gran espiritualidade e influxo clásico:
Cristo crucificado.
 Acontecementos históricos, A rendición de Breda.
 Retratos onde a familia real, a Corte e os bufóns, ou ananos
adquiren dignidade e comprensión.

20. 4 A AMÉRICA ESPAÑOLA NOS SÉCULOS XVI
E XVII
A organización política e administrativa das Indias realízase a dous
niveis en España e América :
En España:
• A Casa da Contratación ( 1503 ), organismo reitor e
fiscalizador do comercio, navegación e emigración coas
Indias, ademais de escola de navegantes.
• Consello de Indias ( 1523 ) que se encarga de todos os
asuntos lexislativos, administrativos, xudiciais e fiscais
relativos a Indias.
En América:
• Os vicerreinados, que eran extensas demarcacións territoriais
( Nova España con capital en México e o de Perú con sede en
Lima ) ao fronte das cales estaba un vicerrei que recibía os
títulos de gobernador, presidente de Audiencia - atribucións
xudiciais - e capitán xeral - funcións militares -.

21. • As gobernacións ou provincias que ocupaban un territorio máis
pequeno ao fronte dos cales estaba un gobernador con
funcións administrativas e xudiciais.
• Os corriximentos, divisións administrativas menores cun
corrixidor ao fronte do municipio, encargado da administración
local.
• As Audiencias ou altos tribunais de xustiza.
Polo que se refire a economía, estaba estruturada nos seguintes
sectores:
• A minería era o motor da economía colonial, sobre todo a
prata cos xacementos de Potosí ( Bolivia ) e Zacatecas
( México ).
• O sector agrario. A titularidade das terras, ao igual que no
caso das minas, pasou á Coroa española que recoñeceu a
propiedade indíxena das terras comunais e concedeu terreos
aos españois a través de doazóns, aínda que estes realizaron
tamén ocupacións ilegais posteriormente recoñecidas.
Introducíronse cultivos europeos como o trigo, a vide, oliveira,
hortalizas, cana de azucre, etc. A agricultura de exportación a
España baseouse en cinco cultivos: cacao, tabaco, cana de
azucre, café e anil. A gandería era practicamente inexistente
ata que a levaron os europeos: gando vacún, cabalar, mular,
lanar, caprino, aves de curral, etc
• A industria non foi fomentada polos españois xa que podía
supoñer unha ameaza para os produtos artesanais
procedentes de España. Só podemos citar dous exemplos que
son a construción naval ( estaleiros da Habana ) e a
elaboración de téxtiles ( seda, algodón e la ).
• O comercio. América era explotada en beneficio exclusivo da
Coroa o que implicaba o monopolio do comercio coas
colonias. Para protexelo, establecéronse diversos
mecanismos: control oficial ( Casa da Contratación ), porto
único ( Sevilla ) e navegación protexida con escolta militar.
Coa conquista española, a poboación indíxena diminuíu de forma
drástica debido ás epidemias, á violencia empregada polos españois e a súa
propia desgana vital. Calcúlase que os españois emigraron a América nun
número que se cifra en medio millón para a Idade Moderna. Produciuse tamén
unha emigración forzada de negros. Polo tanto, a sociedade indiana presenta
un carácter multirracial e estamental organizada nos seguintes grupos:

22. • O grupo social dominante está integrado por brancos,
europeos e crioulos ( fillos de españois nacidos en América ).
A nobreza ( altos cargos administrativos ), o clero e os
funcionarios eran na maioría dos casos españois. Os
terratenentes, grandes comerciantes, e mineiros eran na súa
meirande parte crioulos.
• Os brancos integraban tamén os sectores medios da
sociedade, formados por medianos e pequenos propietarios
de terras e minas, comerciantes polo miúdo, avogados,
médicos, burocracia local, artesáns, etc.
• Os grupos inferiores incluían a mestizos ( descendentes de
brancos e indíxenas ), mulatos ( de brancos e negros ),
zambos ( de negros e indíxenas ), negros libres dedicados a
artesáns dos gremios máis pobres, xornaleiros agrícolas, etc.
No terreo cultural, España buscou a asimilación dos indios, tarefa que
foi encomendada aos relixiosos en todos os niveis educativos. Así, creáronse
universidades como a de Santo Domingo ( 1538 ) e a de Lima e México (1551).
O papel da Igrexa foi determinante xa que a evanxelización era indispensable
para a conquista e colonización. A acción misioneira foi levada a cabo por
ordes relixiosas como agostiños, dominicos, franciscanos e xesuítas. Estes
últimos ensaiaron a creación de comunidades autosuficientes ( as reducións )
nas cales o traballo era colectivo e onde os xesuítas educaban e protexían aos
indios manténdoos ao marxe do mundo colonial.

23. 5 CUESTIONARIO
1. Unha árbore xenealóxica representa o esquema dos antecedentes
familiares dunha personaxe histórica. Propoñémosche que fagas o de Carlos I
o primeiro membro da casa dos Austrias.
2. Realiza un mapa onde reflictas o proceso de unificación peninsular
seguido polos Reis Católicos e Filipe II. Por exemplo: matrimonio - 1469 -,
conquista do Reino de Granada - 1492 -...
3. Explica a seguinte frase de Richard Mackenney “ser rebelde ao rei
acabará equivalendo a ser herexe contra a fe e onde ser herexe será o mesmo
que rebelarse contra o rei “.
4. Lembra as funcións que desempeñaban cada unha destas
institucións: Consellos, Secretarios reais, Audiencias, Casa da Contratación e
Vicerreis.
5. Pódense considerar as Cortes da Idade Moderna como un
antecedente dos parlamentos actuais?. Razoa a resposta. Pensa en quen as
convocan, que persoas se reunen, que decisións poden tomar, etc.
6. Despois de observar o mapa da densidade de poboación en España
en 1600, poderías dicir en que zonas se rexistra unha maior densidade ?
7. Realiza un mapa das principais rutas do comercio español durante o
século XVI. Coloca nel os principais portos comerciais ( Bilbao, Sevilla,
Santander ) e indica en cada zona os principais obxectos de exportación e
importación.
8. Don Fadrique fora comendador ( titular dun señorío territorial que
antes pertencera a unha Orde militar e sobre o que exercía a xurisdición e
percibía ingresos ) e tivera un comportamento irreprochable para os seus
súbditos ata que se namora dunha labradora, Casilda, o día da súa voda.
Aproveitándose dos seus privilexios, argúe diversas trampas para conseguila,
pero morre a mans do esposo dela, Peribáñez. Tras dar morte a Don Fadrique,
Peribáñez preséntase ante o rei e este perdóalle.
Peribáñez: (...) ¿Non me oirás sequera ( rei ) Henrique, pois xusticeiro
chámante?
Reina: Ben di. Oídelle, señor.
( Rei ) Henrique: Ben dicides, non me lembraba que as partes téñense
que oír, e máis cando son tan fracas. Prosegue.

24. Peribáñez: Eu son un home, aínda que de vilán casta, limpo de sangue,
e xamais de hebrea ou mora manchada. Fun o mellor de meus iguais, e, en
cantas cousas trataba, déronme primeiro voto, e trouxen seis anos vara
( refírese a que foi alcalde ). Casei coa que ves, tamén limpa, aínda que vilán;
virtuosa, se a viu a envexa asida a fama. O comendador Fadrique, da vosa
vila de Ocaña señor e comendador, deu como mozo, en amala (...). Con isto
tentou unha noite, que ausente de Ocaña estaba, forzar á miña muller, máis
fora coa esperanza burlada (...) . Atopei ás miñas portas rompidas e á miña
muller destoucada, coma cordeiriña simple que está do lobo nas garras deu
voces, cheguei, saquei a mesma daga e espada que cinguín para servirte, non
para tan triste fazaña, paseille o peito......
Henrique: Que vos parece ?
Raíña: Que chorei, que é a resposta que basta para ver que non é delito
senón valor.
Henrique: Cousa estraña! Que un labrador tan humilde estime tanto a
súa fama! Vive Deus que non é razón matalo ! Eu fágolle graza da vida ....Máis
que digo ? Isto xustiza chámase.
Lope de Vega, Peribáñez e o comendador de Ocaña
Despois de ler atentamente o texto contesta as seguintes preguntas:
• A que grupo social pertence Peribáñez? Razoa a resposta.
• Explica o significado da frase “ limpo de sangue “ e a
importancia que tiña na España dos Austrias.
• Pertence ao mesmo estamento a súa muller Casilda? Cres
que era posible o matrimonio entre persoas de distintos grupos
sociais?
• En que grupo social colocarías ao comendador?
• Por que o rei estráñase de que Peribáñez estime en tanto o
seu honor?
• Que imaxe tiñan os súbditos do rei?
9. Por movemento social na Idade Moderna podemos entender aqueles
actos colectivos encamiñados a presentar ante as autoridades, grupos ou
sociedade en xeral unha demanda precisa. Presentámosche un cadro-
esquema dos principais conflitos sociais en España durante os séculos XVI e
XVII que debes encher coa información aportada na unidade.

25. Movemento Comunidades Xermanías Sublevación Levantamento Revolta
social Aragonesa catalán portuguesa
Cronoloxía 1520-21
Protagonistas Clases medias
urbanas
Causas Autoritarismo
e política
imperial
Formas de Explosión Explosión Explosión Explosión Explosión
desenvolvemento violenta violenta violenta violenta violenta
Estrutura Sen Sen Sen Sen Sen
organizativa organización organización organización organización organización
previa.Xorde previa.Xorde previa.Xorde previa.Xorde previa.Xorde
co conflito co conflito co conflito co conflito co conflito
Solución que se Limitar o
pretende poder real
Finalidade Fracaso
10. Que medidas contrarreformistas levará a cabo Filipe II nos seus
territorios ?
11. Analiza as diferencias existentes entre a concepción política de
Carlos I e a do seu fillo Filipe II.( Son moi útiles para traballar sobre estas
figuras os libros da Enciclopedia para novos da editorial Cambridge)
12. Ao redor da figura do rei Filipe II creouse toda unha lenda negra que
conduciría incluso a unha célebre obra do poeta alemán Schiller “ Don Carlos “
( 1788-89 ) e a ópera de Verdi “ Don Carlo “. Pregunta aos profesores/as de
música e literatura do teu centro e busca información en internet,

26. recomendámosche as páxinas : http://www.lector.net/verdic98/felipe4.htm ,
www.cliorevista.orange.es/clio/reportajes/1199_1.html.
13. Describe e xulga os seguintes acontecementos:
ACONTECEMENTO DESCRICIÓN XUIZO QUE CHE
MERECEN
EXPULSIÓN DOS
XUDEUS ( 1492 )
AUTOS DE FÉ DE
VALLADOLID NO
REINADO DE FILIPE II
14. Completa o seguinte cadro sobre a política exterior de Carlos I e
Filipe II.
FRONTE DE LOITA CARLOS I FILIPE II
FRANCIA
ROMA
TURCOS OTOMÁNS
PORTUGAL
PROTESTANTES

27. 15. En moitas ocasións tendemos a achegarnos aos acontecementos
históricos só dende unha perspectiva europeística, así a batalla de Lepanto é
vista por nós como un dos grandes episodios bélicos do século XVI e sen
embargo os turcos lembran e magnifican a batalla naval de Prevenza que ten
lugar o 28 de setembro de 1538. Busca datos sobre ela na rede e razoa a
importancia que tivo para os otománs.
16. Indica as variables demográficas características dunha época de
crecemento como a do século XVI español e compáraas coas da unha
situación adversa tomando como exemplo o século XVII:
SÉCULO XVI SECULO XVII
- Elevada taxa de natalidade - Caída da natalidade.
17. Completa o seguinte esquema:
CAUSAS DA CRISE DO SÉCULO XVII
DEMOGRÁFICAS ECONÓMICAS SOCIAIS POLÍTICAS
18. O Arbitrismo foi un conxunto de proxectos e medidas aparecidas en
España entre os séculos XVI e XVII que trataban de buscar unha solución aos
problemas que suscitaba a decadencia española. As solucións propostas, entre
outras, foron as seguintes: abolición da deshonra legal do traballo, poñer freo á
saída de metais preciosos e a venta de materias primas ao exterior,
introducción de manufacturas, etc. Imaxina que es un arbitrista español do

28. século XVII e elabora un memorial dirixido ao rei en onde aportes solucións
para saír da crise que vivía España nestes momentos.
19. Fai un breve resumo sobre a evolución do problema mourisco en
España .
20. Compara a imaxe de Tiziano do emperador Carlos V a cabalo coa do
rei Carlos II e comenta como reflicten momentos históricos radicalmente
distintos da historia de España. Fíxate como en ambos casos crease unha
imaxe de poder colocando ao monarca a cabalo. ( Para poder ver e interpretar
toda unha galería de retratos de monarcas españois pódese consultar a páxina
web: http://www.museodelprado.es/pagina-principal/educacion/el-prado-en-el-
aula/material-didactico-exposiciones-temporales/., El retrato español en el
museo del Prado. Del Greco a Goya. Moi útiles son tamén as guías didácticas
do Museo do Prado sobre os reis de España no museo tanto os da casa
Habsburgo como a Borbón )
21. Constrúe unha liña de tempo e sitúa nela os seguintes
acontecementos: tregua dos doce anos, conquista de Granada, anexión de
Portugal, tratado de Cateau-Cambrésis, paz de Augsburgo, expulsión dos
xudeus, revolta das comunidades, batalla de Lepanto, paz de Westfalia,
sublevación aragonesa, desastre da Armada invencible.
22. Ananos, xograres e bufóns estaban de moda nas cortes europeas.
Na española eran moi respectados, así os representa Velázquez, valorando a
súa dignidade. Fixándote nas imaxes do “ Neno de Vallecas “ e “ As meninas “
indica:
• ¿ Que pensas ti destes personaxes ?. Compáraos cos reais.
• Elixe o que máis te chame a atención e descríbeo amplamente.
• Dentro da riquísima policromía das Meninas escolle tres cores
dominantes.
• Que personaxes están representados no espello?
• Coa axuda do teu profesor/a explica como logra o autor o dominio
da perspectiva aérea.
• Busca versións das “ Meninas “ de autores contemporáneos.
23. Sobre a figura de Velázquez recomendamos aos profesores/as que
os alumnos, partindo ben de diapositivas ou imaxes plastificadas das principais
obras do autor ben coa axuda do taboleiro electrónico, realicen os exercicios do
caderno didáctico que acompañaba a exposición itinerante organizado pola

29. xunta de Andalucía en 1999 con ocasión do IV Centenario do nacemento do
pintor e que se mostrou no museo de Belas Artes de Coruña e tamén en
Ourense. O caderno pódese mercar en internet na librería virtual da Xunta de
Andalucía ou ben poñéndose en contacto co Museo de Belas Artes da Coruña.
Outra páxina web moi interesante é
http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/videos/index.html xa que nela pódese
visionar tres vídeos sobre o pintor: Velázquez, pintor de pintores, As Meninas, e
As Lanzas. Por último, destacar outro magnifico recurso na rede sobre
Velázquez na que se poden atopar datos sobre a súa vida, obra, tempo,
museos, xogos:
http://www.juntadeandalucia.es/averroes/recursos_informaticos/concurso1999/
3premio/presenta.htm
24. Busca información na rede
(http://es.wikipedia.org/wiki/Sofonisba_Anguissola) sobre Sofonisba
Anguisciola. Reflexiona sobre o feito de que os libros de historia silencian en
moitas ocasións o papel desempeñado polas mulleres.
25. Nos estudos de historia é moi importante a duración dos fenómenos
históricos:
• Un acontecemento, un incendio, unha voda, a coroación dun rei,
a firma dun tratado, son algo fugaz . Teñen unha duración corta.
• Temos en segundo lugar un conxunto de acontecementos que
poden ser económicos, políticos, sociais e culturais. Teñen unha
duración maior có acontecemento, aínda que segue sendo breve
e caracterízanse polas flutuacións, os cambios constantes.
Utilízase entón o concepto de tempo medio, de duración media
da conxuntura. Este termo utilízase preferentemente en historia
económica e nos remite aos cambios que se producen na vida
económica como as alzas e baixadas na produción, as oscilacións
nos prezos, etc.
• Por último, existen realidades históricas, estruturas que duran un
tempo longo e que permanecen por debaixo do continuo cambio
dos acontecementos e dos conxunturais. Por exemplo, e
seguindo coa economía, a estrutura económica imperante nestes
séculos en España caracterizada pola importancia da produción
agrícola sobre a industria ou “ artesanía “, polas crises de
subsistencia, a escaseza tecnolóxica, etc.
Neste exercicio estudaremos a conxuntura da chegada de metais
preciosos a península para entender a estrutura económica de España nos
séculos XVI e XVII.

30. Períodos Quilos de ouro Quilos de prata
1503-1510 4.965
1511-1520 9.153
1521-1530 4.889 148
1531-1540 14.446 86.193
1541-1550 24.957 117.573
1551-1560 42.620 303.121
1561-1570 11.530 942.858
1571-1580 9.429 1.118.592
1581-1590 12.101 2.103.027
1591-1600 19.451 2.707.626
1601-1610 11.764 2.213.631
1611-1620 8.855 2.192.255
1621-1630 3.889 2.192.255
1631-1640 1.240 2.192.255
1641-1650 1.549 2.192.255
1651-1660 469 2.192.255
3.000.000
2.500.000
2.000.000
Quilos de ouro
1.500.000
Quilos de prata
1.000.000
500.000
0
1503-1510
1521-1530
1541-1550
1561-1570
1581-1590
1601-1610
1621-1630
1641-1650
No gráfico de barras que che amosamos pódese ver que basicamente
recibiamos de América prata e que o ouro supoñía unha pequena cantidade no
conxunto das importacións. Representa os datos referidos á prata mediante un
gráfico lineal. A continuación, describe a evolución da súa chegada a España
durante os séculos XVI e XVI. Que períodos rexistran unha maior arribada?
Cando comeza a notarse un estancamento e unha crise?.

31. 26. É moi aconsellable a lectura nestas idades da primeira novela que
inaugura o ciclo do Capitán Alatriste de A. Pérez Reverte. É conveniente que o
profesor complete a lectura coa utilización na clase dunha serie de recursos :
• Libro de A. Pérez Reverte El capitán Alatriste y la España del
siglo de oro, xa que ten un carácter moi didáctico presentando de
forma atractiva temas como o Madrid da época, relixión e
Inquisición, a vida cotián, o honor e os duelos, deportes.....que
axudan a comprender a España do XVII.
• Orientacións sobre como traballar coa película na revista Making
of- Cuadernos de cine y educación ano 2007 nº 48.
• Información variada referida tamén a vida cotián na España do
século de ouro en http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/vida.htm.
• Páxina web: http://www.capitanalatriste.com/index.htm
• Para orientar didacticamente ao profesorado tanto dende o punto
de vista literario, como histórico é moi útil a páxina web:
http://www.sapiens.ya.com/bizienbiblio/recursos/alatriste.htm

32. 6 TEMA DE AMPLIACIÓN

33. As fontes a partir das cales se pode obter información sobre este tema
son os museos militares, castelos, murallas, libros da época sobre a guerra e
as súas técnicas, gravados, pinturas, cartas, e diarios de soldados, informes
oficiais de goberno, etc..
PROCEDENCIA DOS RECLUTAS
Case ningún país europeo podía permitirse manter un exército
profesional permanente xa que isto supoñía pagar tamén ás tropas en época
de paz. Polo tanto, cada vez que estouraba unha guerra, había que recrutar
aos veteranos e alistar novos soldados. En ocasións, o número era insuficiente,
polo que se recorría a mercenarios que compoñían as veces ata 1/3 ou a
metade do exército. Procedían na súa meirande parte de zoas montañosas con
terreos non aptos para a agricultura e cuxa poboación tiña que buscar outra
forma de gañarse a vida: estados do sur de Alemaña, cantóns suízos, e os
Balcáns.
Os recrutas organizábanse en escuadras de vintecinco soldados baixo o
mando dun cabo. Cada escuadrón pertencía a unha compañía de 150 homes
ao mando dun capitán. Por último, a compañía encadrábase nun rexemento de
1500 homes controlados por un coronel.
Os soldados rasos pertencían ás clases baixas, mentres que os oficiais
eran homes saídos das clases altas da sociedade.
ASPECTO DOS SOLDADOS
Acostumaban a levar barba e bigote xa que pensaban que lles confería
un aspecto máis fero, adecuado para a loita. Non levaban uniformes, como
hoxe en día, senón que cada un elixía as súas propias roupas porque críase
que así loitaría con máis valor e alegría. A única maneira de distinguir aos
camaradas dos inimigos era un marca distintiva que levaban todos na roupa:
azul para Francia, vermello para España.
Algunhas veces, os soldados loitaban practicamente nus ou vestidos con
farrapos xa que a muda completa que recibían ao incorporarse ao exército
desgastábase moi facilmente coa vida activa. Moitos deles presentaban un
aspecto horrible: mal vestidos, deformados polas feridas de guerra, marcas...
A VIDA NO EXÉRCITO
Evidentemente o modo de vida dos soldados e oficiais variaba
enormemente. Así mentres os oficiais durmían en tendas de dobre teito, os
soldados facíano ao raso.

34. Se non estaban coa compañía, os soldados aloxábanse en casas de
civís en onde obtiñan cama e comida co conseguinte prexuízo para estes
últimos. A paga que recibían estes soldados non era escasa, pero adoitaba
atrasarse en ocasións anos.
Cando os exércitos permanecían mobilizados varios anos, non era
estraño que os soldados contraesen matrimonio e que as mulleres
acompañasen na marcha ao marido.
Estes exércitos perdían cada vez máis soldados por diferentes motivos.
O principal eran as enfermidades - peste, varíola, disentería, malaria,
tuberculose, sífilis - e as feridas producidas no campo de batalla tales como as
fracturas ou lesións en pernas ou brazos, que se solucionaban amputando o
membro danado. Durante os séculos XVI e XVII só España dispoñía de
hospitais militares para as súas tropas. Os exércitos perdían tamén a os seus
integrantes por culpa das desercións. Aqueles que lograban sobrevivir ata o
remate do conflito licenciábanse entregando as súas armas e recibindo a
cambio os salarios atrasados.
AS ARMAS
Os soldados de infantería usaban fundamentalmente a pica e o
mosquete. A pica era un arma moi longa ( entre 4,5 e 6 m ) e difícil de
manexar. O mosquete era un arma de fogo de utilización lenta, xa que era moi
pesada ( uns nove quilos ) e para disparala necesitábase un pé en forma de
forca e uns 28 movementos. A súa utilización foise perfeccionando co tempo.
Nos séculos da Idade Moderna a cabalería decidiu abandonar as
armaduras completas conservando só os protectores de peito, lombo e coxas.
A razón foi que a extensión das armas de fogo provocou que para evitalas,
tivesen que aumentar a rapidez do seu ataque dificultado por armaduras que
pesaban máis de trinta quilos. Como cascos utilizaron primeiro o morrión e logo
a langostera. As súas armas eran as pistolas largas e sobre todo as espadas.
Durante o século XVI as tropas formábanse en ringleiras estreitas, unhas
detrás doutras, coa infantería no centro e a cabalería e a artillería aos lados. O
enfrontamento abríano os mosqueteiros e posteriormente comezaba o combate
pica a pica. As pequenas unidades de cabalería mantíñanse ao marxe.
Na centuria seguinte, o esquema variou. Os xinetes eran máis efectivos
e a cabalería crecera, así que as batallas abríronse cun ataque masivo destas.
ESTEBANILLO GONZÁLEZ
O vintetrés de xuño de 1634 un exército de 19.000 soldados españois
saíu de Milán, en Italia, para cruzar os Alpes camiño de Alemaña. Ao fronte do
mesmo atopábase o irmán do rei Filipe IV, o príncipe Fernando, que perseguía

35. principalmente dous obxectivos: o primeiro, localizar e destruír un exército de
tropas suecas no sur de Alemaña; e segundo, derrotar aos rebeldes
holandeses nos Países Baixos. No exército de Don Fernando viaxaba un
soldado - cociñeiro de nome Estebanillo González que escribiu un libro sobre
as súas fazañas nos Países Baixos.
Estebanillo González lembra que levaba o mosquete atado cunha corda,
porque tanto o percusor como a culata estaban rotos; en vista do estado da súa
arma, decidiu encher os seus frascos de pólvora con sal e pementa, pois así,
segundo dicía “ xa que non podía loitar polo menos comería decentemente “.
Por esta mesma razón substituíu a súa espada militar por tres coitelos de
cociña, un grande, outro mediano, e outro pequeno, para poder aproveitar
calquera tipo de comida que se cruzara no seu camiño.
Fixeron falla tres semanas de penalidades para chegar a Insbruck, á
outra beira dos Alpes, onde recibiron a súa paga e puideron descansar.
Ademais da paga, repartíronse roupas e botas novas para os que o
necesitasen e impuxéronse castigos a todos os que cometeran algunha falta ou
trataran de desertar polo camiño.
Despois dunha boa tempada de descanso en Insbruck, o exército
chegou a Munich o vintecatro de agosto. Agora atopábanse relativamente
cerca das tropas dos seus aliados, os católicos alemáns, e tamén das dos seus
inimigos, os suecos e protestantes alemáns. Dende alí, foron avanzando
cautelosamente ata que o dous de setembro chegaron ás aforas de Nördligen,
unha cidade ao noroeste de Munich, onde se reuniron co exército dos católicos
alemáns para acampar os dous xuntos e loitar contra os protestantes. Ninguén
pode negar que a de Nördlingen foi para os españois unha gran victoria.
Estebanillo saíu indemne da aventura: o ruído dos primeiros disparos
fora demasiado para el e como xa non aguantaba máis, meteu a súa cabeza
nun burato xunto a un cabalo morto, finxindo ser o xinete do mesmo, tamén
morto. Só se atreveu a saír cando oíu aos españois que celebraban a victoria.
Entón púxose en pé dun salto, sacou o coitelo de cociña máis grande que
levaba e uniuse a persecución contra os protestantes para “ rebañar a uns
cantos suecos “ e para apuñalar e roubar canto puidese aos mortos e aos
moribundos que quedaban no campo de batalla.
O dez de setembro o príncipe Filipe fixo formar aos seus homes en
columna e púxose en marcha cara os Países Baixos ( Bruxelas ). As estradas
eran malas e a paisaxe desértica: os pobos reducidos a cinzas e os poucos
superviventes parecían sombras farrapentas. O exército non chegou a súa
meta ata o catro de novembro de 1634.
O CAPITÁN ALATRISTE
O escritor Arturo Pérez Reverte escribiu unha serie de libros de
aventuras que teñen como protagonista a un soldado veterano dos tercios de

36. Flandes, o capitán Alatriste, que vive no Madrid do século XVII e cuxas
correrías son contadas por un mozo Iñigo Balboa. Na aventura titulada O sol de
Breda cóntasenos o asedio a esta cidade holandesa e a posterior victoria dos
españois.
“ A tales datas do negocio, o de Breda non era xa para España cuestión
militar senón reputación. Estaba o mundo en suspense agardando o fracaso
das armas do rei católico. Ata o sultán dos turcos - a quen malos suores dera
Cristo - esperaba o desenlace para ver se o noso rei noso señor saía poderoso
ou minguado do trance, e da Europa converxían os ollos de todos reis e
príncipes, en especial os de Francia e a Inglaterra, sempre atento para sacar
tallada das nosas desgracias e doerse dos goces españois, como ocorría
tamén no Mediterráneo cos venecianos e ata co papa de Roma. Que a súa
santidade, pese a ser vicario da divinizade na terra e toda a , e pese tamén a
que eramos os españois os que facíamos o traballo sucio en Europa
arruinándonos en defensa de Deus e María Santísima, procuraba amolarnos
canto podía e aínda máis, por ceos de nosa influenza en Italia (...). Ao fin de
contas e xusto un século antes do de Breda, o seu antecesor, Clemente VII,
tivera que poñer pes en polvorosa, remangándose a sotana (...) cando os
españois e os lansquenetes de noso emperador Carlos V - que levaban sen
cobrar unha paga dende que o Cid Campeador era cabo -asaltaron as súas
murallas e saquearon Roma sen respectar pazos, nin cardeais, nin mulleres,
nin conventos “
ACTIVIDADES
• Nun mapa mudo de Europa marca a ruta seguida polo exército do
príncipe Fernando en 1634. Así obterás o itinerario coñecido
como “ Camiño español “. Calcula os meses que durou a viaxe.
• A partir da información que te presentamos e do relato de
Estebanillo González, que imaxe tes dos exércitos da época?
parécenche moi profesionais?
• Que famoso episodio do reinado de Carlos I lembra o paxe do
capitán Alatriste ?
• Iñigo Balboa fai referencia aos inimigos que tiña a coroa española
no século XVII . Enuméraos e cita as causas de tal enemizade.
• Tamén di que a política exterior seguida polos españois levábaos
directamente á ruína. Estas de acordo con tal apreciación?.
Razoa a resposta.
• Os dous textos que che propoñemos remítenmos a dúas victorias
españolas ( Breda en 1625 e Nördlinger no 1634 ) pertencentes a

37. un conflito xeneralizado que vive Europa no século XVII.
Menciónao e analiza as súas causas e consecuencias.
• Na “ Rendición de Breda “, Velázquez optou por reflectir non unha
escena de loita senón o momento en que Justino de Nassau,
gobernador da praza conquistada, entrega as chaves da cidade
ao xeral das tropas españolas Ambrosio de Spínola. A escena é
dividida en dúas partes onde se colocan a vencedores e vencidos.
Con que símbolos se representan uns e outros?.

38. 7 BIBLIOGRAFÍA
Belenguer, Ernest, El imperio hispánico 1479-1665, Barcelona 1994.
Bennassar, Bartolomé y otros, Historia moderna, Madrid 1980.
Bennassar, Bartolomé y Kucil, 1492. Un mundo nuevo, Madrid 1992.
Bouza, F., Los Austrias Mayores, Imperio y monarquía de Carlos I y
Felipe II, Madrid, 1996.
Corvisier, André, Historia moderna, Barcelona, Labor, 1977.
Chaunu, Pierre, La civilización de la Europa clásica, Barcelona 1975.
Delumeau, Jean, La civilización del Renacimiento, Barcelona 1977.
Domínguez Ortiz, Antonio, Historia Universal III. Edad Moderna,
Barcelona 1983.
Domínguez Ortiz, Antonio, Historia Universal III. Edad Moderna,
Barcelona 1983.
Dulmen, R. Van, Los inicios de la Europa moderna ( 1550-1648 ),
Madrid, 1984.
Elliot, J.H., La Europa dividida ( 1559-1598 ), Madrid 1973.
Elliot, J., Richelieu y Olivares, Barcelona, 1980.
Elliot, J.H., El Viejo Mundo y el Nuevo, 1492-1650, Madrid 1984.
Evans, R.J. W. , La monarquía de los Habsburgos ( 1550-1700 ),
Barcelona, 1989.
Fernández Álvarez, Manuel, Carlos V, el Caesar y el hombre, Madrid
1999.
Fernández Álvarez,M., y A. Díaz Medina, Los Austrias Mayores y la
culminación del Imperio ( 1516-1598 ), Madrid, 1987.

39. Fernández Álvarez, Manuel, Juana la loca, la Cautiva de Tordesillas,
Madrid 2000.
Fernández Álvarez, Manuel, Felipe II y su tiempo, Madrid 2004.
García Cárcel, R., La cultura del siglo de oro, Madrid, 1996.
Gerahrd, D., La Vieja Europa. Factores de continuidad en la Historia
europea ( 1000-1800 ), Madrid 1991.
Hale, J.R., La Europa del Renacimiento, Madrid 1973.
Hay, Denis, La época del Renacimiento, Barcelona 1972.
Hernández Sánchez –Barba, M., La monarquía española y América,
Madrid 1990.
Kamen, Henry, La sociedad europea ( 1500-1700 ), Madrid 1987.
Koenigsberg, H.G., El mundo moderno, Barcelona 1991.
Koenigsberger, H., y Mosse, G.L., El siglo XVI, Madrid 1974.
Ladero Quesada, Miguel Ángel, La España de los Reyes Católicos,
Madrid 1999.
Mann, Golo, Historia Universal.VII . De la Reforma a la Revolución, 2
vols., Madrid 1988.
Maravall, José Antonio, Carlos V y el pensamiento político del
Renacimiento, Madrid 1960.
Margolin, Jean C., y otros, Los inicios de la Edad Moderna, Madrid 1992
Martínez Ruiz, Enrique, y otros, Introducción a la Historia moderna,
Madrid 1991.
Molas Ribalta, Pere, La monarquía española ( siglos XVI-XVIII ), Madrid
1990.
Molas Ribalta, Pere y otros, Manual de historia moderna, Barcelona
1993.
Parker, Geoffrey., Felipe II, Madrid,1979.

40. Parker, Geoffrey, Europa en crisis ( 1598-1648 ), Madrid 1981.
Parker, Geoffrey, La guerra de los Treinta Anos, Barcelona, 1988.
Pennington, D. H., La Europa del siglo XVII, Madrid, Aguilar 1973.
Pérez, J., Isabel y Fernando. Los Reyes Católicos, Madrid 1988.
Pérez, Joseph, Carlos V, Madrid, 1999.
Pérez, Joseph, Los comuneros, Madrid 2001.
Sánchez Belén. J.A., Los Austrias Menores. La monarquía española en
el siglo XVII, Madrid, 1996.
Tenenti, Alberto, La formación del mundo moderno ( siglos XIV-XVII ),
Barcelona 1985.
Thomas, Hugh, El Imperio español , Barcelona, 2003.
Trevor Roper, H., La época de la expansión. Europa y el mundo desde
1559, Madrid 1988.

41. 8 OBRAS LITERARIAS
Alí, T. A la sombra del granado.
Anónimo, El Lazarillo de Tormes.
Anónimo, Vida y hechos de Estebanillo González.
Arteaga, A. La princesa de Ebolí.
Dominguez, M. P. El diamante de la reina.
Passuth, L. Señor natural.
Passuth, L. Más perenne que el bronce.
Pérez Reverte, A. El capitán Alatriste, Limpieza de sangre, El Sol de
Breda.......
Quevedo, F. El Buscón.
Sicardi, A. El castillo y el brocado.
9 FILMOGRAFÍA
Aranda, V. Juana la loca, 2001.
Cuerda, J.L. La Marrana, 1992.
Díaz Yanes, J. Alatriste, 2006.
Feyder, J. La Kermesse heroica, 1935
Miró P. E perro del hortelano, 1996
Salce L. El Greco, 1964.
Uribe, I. El rei pasmao, 1963.
Vega G. La Celestina, 1996.

42. Os vídeos correspondentes a esa etapa histórica da colección Memoria
de España de T.V.E e da Historia no seu lugar da Nova Historia de
España da editorial Planeta.