"Экологи байгаль хамгаалал" Хичээл-7

1. Экологи 7-р лекц
Байгалийн нөөц баялаг, түүний ангилал,
ашиглалт, хамгаалалт
Экологи 7-р лекц

2. Тулгуур ухагдахуун
• Түлхүүр үг
• Environmental resource or value-
байгалийн нөөц ба үнэ цэнэ
• Depletion of natural resource-
байгалийн нөөцийн хорогдолт
• Natural resource- байгалийн баялаг
• Mineral resource-эрдсийн баялаг
• Rich reserves of coal- нүүрсний баялаг
нөөц
Хичээлийн зорилго:
Байгалийн нөөц
баялагийн ангилал,
зохистой ашиглалт,
нөхцөл нөөц, дахин
сэргээгддэг болон
нөхөн сэргээгддэггүй
байгалийн тухай
ойлголт өгөх.

3. :Áàéãàëèéí íººö
áàÿëàã, ò¿¿íèé
àíãèëàë
Áàéãàëèéí
áàÿëàã ãýæ þó
âý?
Ò¿¿íèéã õýðõýí
àíãèëàõ âý?

4. Áàéãàëèéí
áàÿëàã
ãýäýã нь
• Хүн төрºлхтний
үйлдвэр, аж ахуйн
хэрэгцээнд ашиглаж
байгаа манай дэлхийн
болон бусад гараг
эрхэсийн юмс үзэгдлийг
байгалийн баялаг гэнэ

5. ªºðººð õýëáýë:
• Байгалийн нөөц
баялагт íарны
гэрэл, óс, àгаар,
õөрс, óргамал,
àмьтан, àшигт
малтмал ба хүн
өөрөө бий
болгоогүй бусад
зүйлс орно.

6. Àøèãëàëò ãýæ òóõàéí ç¿éëèéí àëü íýãýí
õýðýãöýýò øèíæ ÷àíàðûã õýðýãëýõèéã õýëíý.
Áàéãàëèéí íºõöºë, íººö íü õýðýãëýýíä îðîëöîæ
àøèãëàëòàíä õàìðàãäàõààð áàÿëàã áîëäîã.
Áàéãàëèéí íººö áàÿëàã, ò¿¿íèé àíãèëàë:

7. XX зууíы шинжлэх
ухаан, техникийн
хувьсгал боëон аж
үйлдвэрийн үсрýнгүй
хөгжиë нь хүний олон
òалын хэрýãöээг хангаж
аж байдлыг
дээшлүүлэхийн зэрэгцээ
манай гаригийн
хүрээлэн буй орчинд
асар их сөрºã íºëºº
үзүүлж ирсэн þì.

8. ХАА үйлдвýрийн
хаягдлаар агаар,
хºрс, ус бохирдох,
ХАА, эдэлбэр газрын
талбай багсаж
цөлжилтийн үйл явц
эрчимжих, ус, ой,
ашигт малтмалын
нөөц хомсдох,
амьтан ургамал
устаж үгүй болох
зэргээр илэрч байна.

9. Áàéãàëèéí íººö áàÿëàãèéã
ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ,
õàìãààëàõ:
Байгаль орчны төлºв
байдал ба байгалийн
нөөцийн байдалд бодит
үнэлгээ өгөх, тэдгээрийг
зохистой ашиглах,
хамгаалах, нөхөн
үйлдвэрлэх асуудлыг
боловсруулах шинжлэх
ухааныг байгаль
ашиглалт гэнэ.

10. Эрдэмтэд байгалийн нөөц
баялагийг доор дурьдсан
байдлаар ангилсан байдаг.
Øавхагддаг нөөц баялаг
Øавхагдашгүй нөөц баялаг

11. Õэрэв зөв зохистой, хайр гамтай
ашиглахгүй, үрэлгэн заралган
сэтгэлгээ давамгайлбал эргэж бий
болохгүйгээр устаж үгүй болдог
баялагийг хэлнэ.

12. Øавхагддаг
нөөц баялаг:
дотор нь :
Íөхөн ñýðãýäýã íººö
áàÿëàã - ¯¿íä,
ургамлын аймаг,
амьтны аймаг,
мөөгийн аймаг, зарим
эрдэс давс багтана.
Íөхөн ñýðãýäýãã¿é íººö баялаг -
хүний үйл ажиллагааны явцад
нэгэнт ашиглагдаж, дахин
хэзээ ч нөхөн төлжихгүй
бөгөөд эсвэл хэдэн арван мянга,
сая жилийн хугацаа өнгөрч байж
сая ашиглах хэмжээнд хүрэх
тийм баялаг хамаарна. ¯¿íä,
хэвлийн баялагóóä áîëîõ нефть,
чулуун нүүрс, болон ихэнх ашигт
малтмал орíî.

13. Øавхагдашгүй нөөц баялаг
À. Îгторгуйн уудмын áàÿëàã - Íарны цацраг, далайн
таталт, түлхэлт багòана.
Á. Óур амьсгалын áàÿëàãò - Салхи, бороо,
температур, чийг, цасан бүрхүүл, усны урсгал
ãýõ ìýò îðíî.
Â. Äалайн òýíãèñèéí ус - Далайн ус бол шавхагдашгүй
юм. Дэлхийн бөмбөрцгийн 4.3 %-ийг эзлэдэг далайн
баялаг үнэхээр шавхагдашгүй боловч далайн ус
бохирдох аюул учирч байна.

14. Байгалийн нөөц баялагийн ийм
ерөнхий ангилал байдаг боловч
үүнийг гүнзгийрүүлж задалсан
ангилал бий. Тэдгээрээс
Америкийн эрдэмтэн О.Оуэны
(1977) «Байгалийн нөөц баялагийн
хамгаалал» номд бичсэн нºөц
баялагийн ангилалыг дор авч үзье.

15. Шавхагдашгүй нөөц баялаг
А. Өөрчлөгдөшгүй (хүний үйл
ажиллагааны үр дүнд таатай үр дүнд
хүргэх чадваргүй)
Б. Буруу ашиглавал багасч болох баялаг.
Гэхдээ энэ баялаг бүрмөсөн үгүй болохгүй
харин буруу ашиглавал чанар нь буурна.

16. • Атомын энерги (уулын чулуулгын
дотор их хэмжээний задралын
материал байдаг)
• Салхины энерги уур амьсгалын
нөөцийн үр дүн
• Тунадас, уур амьсгалын нөхцлийн
өөрчлөлтийн үр дүн дуусашгүй
нөөц, хүн төрөлхтөн ирээдүйд
түүний хувирлыг өерчлөх
боломжтой.
• Далайн таталт, түлхэлтийн эрчим
хүч, нар, сар, дэлхийн харилцааны
үр дүнд бий болдог
Өөрчлөгдөшгүй
(хүний үйл
ажиллагааны үр
дүнд таатай үр
дүнд хүргэх
чадваргүй)

18. • Хадгалагдаж үлдэх баялаг. Тэдгээрийн байх үгүй
болох нь хүний ашиглах аргаас шалтгаална.
• Á. Нºхөн сэргэдэггүй баялаг. Тэдгээрийг үгүй
болсон хойно нь өөр юугаар ч сольж болохгүй
баялаг.
• Â. Үл хадгалагдах баялаг. Ашигт малтмал тэдний
тоо хэмжээ багасаж байна. Ашигт малтмал
шавхагдаж байгаа нөөц юм. Нэгэнт ашигласан
ашигт малтмал дахин бий болохгүй.
• Ã. Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад нөөц
нь бага хэмжээгээр шавхагдах эрдэсүүд.
• Ä. Дахин ашиглах боломжгүй баялаг. Ийм
эрдэсийг их хэмжээгээр ашиглахад нөөц нь
дуусна.
Шавхагдах
нөөц
баялаг

19. • Хадгалагдаж үлдэх баялаг. Тэдгээрийн байх
үгүй болох нь хүний ашиглах аргаас
шалтгаална.
• -Нºхөн сэргэдэггүй баялаг. Тэдгээрийг үгүй
болсон хойно нь өөр юугаар ч сольж болохгүй
баялаг.
• -Үл хадгалагдах баялаг. Ашигт малтмал
тэдний тоо хэмжээ багасаж байна. Ашигт
малтмал шавхагдаж байгаа нөөц юм. Нэгэнт
ашигласан ашигт малтмал дахин бий
болохгүй.
• Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад
нөөц нь бага хэмжээгээр шавхагдах
эрдэсүүд.
• Ä. Дахин ашиглах боломжгүй баялаг.
Ийм эрдэсийг их хэмжээгээр ашиглахад
нөөц нь дуусна.
Шавхагдах
нөөц баялаг

20. • Нºхөн сэргээгдэх баялаг - амьд
байгалийн нөөц баялаг-тасралтгүй
ашиглагдах энэ баялаг хүний нөлөөлөл
зохицуулалтаас шалтгаална. Хэрэв буруу
ашиглавал энэ баялаг барагдаж хорогдон
хүн нийгмийн эдийн засагт сөрөг нºлөө
үзүүлнэ.
• Ус, усны хэмжээ, чанар ашиглалтаас
шууд хамаарна.
• Хөрсний үржил шим - хүний хүссэн
хэмжээгээр ургамлын ургац өгөх, хөрсний
чадвар, үржил шимийг сэргээхэд ихээхэн
цаг хүч, зардал шаардагдана.
• Дэлхийн бүтээмж хөрсөнд ургадаг юмуу
түүнээс шалтгаалдаг нөөц баялаг орно.
Үүнийг дотор нь
Хадгалагдаж
үлдэх
баялаг.
Тэдгээрийн
байх үгүй
болох нь
хүний
ашиглах
аргаас
шалтгаална

21. • Ой. Модлог ба эслэгийн эх үүсвэр.
• Тэжээлийн ургамал. Таван хошуу
малын ашиг шимийг дээшлүүлэх эх
үүсвэр болно. Мах, сүү, арьс үс,
ноос авах нөхцөл болно.
• Зэрлэг амьтад. Агнуурын ба бусад
бүх амьтад. Нуур, гол, мөрөн, усан
сангийн бүтээмж, цэнгэг усны загас.
• Далайн бүтээмж. Тэнгэсийн загас
ба бусад амьтан.
• Хүний нөөц. Физикийн ба оюун
санааны нөөц.
А. Дэлхийн бүтээмж
хөрсөнд ургадаг
юмуу түүнээс
шалтгаалдаг нөөц
баялаг орно. Үүнийг
дотор нь
ХАА-н бүтээгдэхүүн.
Хүнсний ногоо, үр
тариа, жимс жимсгэнэ,
хөвөн, маалинга, олс
болон бусад таримал

22. • Зэрлэг амьтны зүйлүүд, Аялагч тагтаа,
их ахууна шувуу, урт сүүлт тотихон гэх
мэт бүр мөсөн устжээ. Тэд сая сая
жилийн турш эцсийн бүтээгдэхүүний
нэг хэлбэр болж байжээ.
• Унаган байгаль. Олон зууны
туршид харьяалагдан ирсэн унаган
байгалийн үнэ цэнийг алдвал орчин
үеийн ямар ч аргаар сэргээн бий
болгож чадахгүй.
Á. Нºхөн
сэргэдэггүй
баялаг.
Тэдгээрийг
үгүй болсон
хойно нь өөр
юугаар ч сольж
болохгүй
баялаг.

23. В. Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад нөөц
нь бага хэмжээгээр шавхагдах эрдэсүүд.
а. үнэт эрдэсийн чулуу, бадмаараг гэх мэт
б.олон дахин ашигладаг металлууд,
цагаан алт, мөнгө, төмрийн зарим
төрөл, зэс, хөнгөн цагаан. Энэ
металлуудыг боловсруулж үнэт эдлэл
хийнэ,

24. В. Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад нөөц
нь бага хэмжээгээр шавхагдах эрдэсүүд.
а. үнэт эрдэсийн чулуу, бадмаараг гэх мэт
б.олон дахин ашигладаг металлууд,
цагаан алт, мөнгө, төмрийн зарим
төрөл, зэс, хөнгөн цагаан. Энэ
металлуудыг боловсруулж үнэт эдлэл
хийнэ,

25. • Шууд хэрэгцээнä (ундны ус, агаар,
хүнсний болон эмийн ургамлууд.загас г.м)
• Нийгмийнүйлдвэрлэл явуулахад
хөдөлмөрийн хэрэгсэл болох (газар, усан
зам г.м
• Бараа бүтээгдэхүүн үйлвэрлэгч
түүхий эд (материал бодисууд, мод г.м)
• Эрчим хүчний эх үүсвэр (нар, салхи,
усны эрчим хүч, шатамтгай ашигт
малтмалын нөөц г.м ).
Áàéãàëèéí íººö
áàÿëàã дараах
маягаар
ашиглагддаг.¯¿íä:

26. 1. Байгалийн нөөц баялагийг ашиглах
байдлаар нь
Үйлдвэрлэлийн
Эрүүлийг хамгаалах
Гоо зүйн
Шинжлэх ухааны

27. 2. Байгалийн ямар нэг бүрдэл хэсэгт
хамрагдах байдлаар нь :
• газрын
• усны
• ойн
• эрдэсийн
• эрчим хүчний гэх зэргээр ангилна

28. 3. Орлуулж болох байдлаар нь :
• Орлуулж болохгүй (агаарыг орлуулж
болохгүй)
• Орлуулж болох (эрдсийн нөөц ашиглан гаргаж
буй эрчим хүчийг салхи, нарны эрчим хүчээр
орлуулна)

29. Хүний сөрөг үйл ажиллагаа дараах гурван
чиглэлд илэрч, байгаль орчны чанрыг
доройтуулж байна. Эдгээрт :
• Байгал орчны бохирдолт
• Байгалийн нөөц хомсдол
• Байгаль орчны эвдрэл орно.

30. Áàéãàëèéí íººö áàÿëàãèéã ç¿é çîõèñòîé
àøèãëàõ, õàìãààëàõ:
Байгалийн бүх төрлийн нөөц баялагийг
зохистой ашиглах гэдэгт түүний үнэ, өртгийг
бодит байдлаар бүтээгдэхүүн, ажил
үйлчилгээний өртөгт оруулж, байгалийн
баялагийн өмчлөл, эзэмшилтийг
боловсронгуй болгох замаар харьцангуй бага
нөөц түүхий эдээр чанартай үр ашигтай
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйл явц гэж ойлгож
болно.

31. Áàéãàëèéí íººöèéã çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ,
õàìãààëàõ:
• Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí ¿íýëãýý ºãºõ, áàéãàëü
îð÷íû òºëºâ áàéäëûí õÿíàëò øèíæèëãýý õèéõ
• Áàéãàëèéí íººöèéí ¿íýëãýý ºãºõ
• Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý ºãºõ
• Áàéãàëü õàìãààëàõ ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, (áàéãàëü õàìãààëàõ
òºëºâëºãºº) ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ
• Áàéãàëü îð÷íû ÷àäàâõèéí õýì õýìæýýã çºð÷èõã¿é
áàéõ
• ͺõºí ñýðãýýëòèéã ãðàôèêèéí äàãóó ÿâóóëàõ
• Ýêîëîãèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ

32. Áàéãàëü îð÷íû ¿íýëãýý:
• Áàéãàëü îð÷íû óíàãàí òºðõèéã õàäãàëàõ ò¿¿íèé òýíöýë
àëäàãäàõààñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëæ,
õýðýãæ¿¿ëýõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéí àøèãëàëòûã
çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð õèéãäýõ öîãö ¿éë àæèëëàãààã
• Áàéãàëèéí òîäîðõîé òºðëèéí áàÿëãèéí òîî õýìæýýã òîî,
÷àíàð áîëîí ìºíãºí ¿ç¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëñíûã áàéãàëèéí
áàÿëãèéí íººöèéí ¿íýëãýý ãýíý.
• Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàãà ÿâóóëæ áàéãàà
¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé ÿâöàä õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä,
áàéãàëü îð÷èíä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é õîðòîé íºëººëëèéã
óðüä÷èëàí òîäîðõîéëæ ò¿¿íèéã áàãàñãàõ, àðèëãàõ
àðãà õýìæýý òîãòîîõûã áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí
¿íýëãýý ãýíý.

33. Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí õÿíàëò øèíæèëãýý:
• Áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí õÿíàëò øèíæèëãýýíä
áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäàë, ò¿¿íèé õóâüñàë
ººð÷ëºëòºíä áàéíãûí àæèãëàëò, õýìæèëò, ñóäàëãàа,
øèíæèëãýý õèéæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ, èëýðñýí ñºðºã
ººð÷ëºëòèéã çîãñîîõ àðèëãàõ àðãà õýìæýý
áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà õàìààðíà.
• Áàéãàëü îð÷èíä ãàðàõ ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí õóâüсàë
ººð÷ëºëò, áîõèðäîëòûí ò¿âøèíä áàéíãûí àæèãëàëò,
õýìæèëò ñóäàëãàà õèйж áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí
ººð÷ëºëòèéã òîãòîîõ ÿâäàë

34. Áàéãàëü áàÿëãèéí íººöèéã àøèãëàëòûí
äýýä õýìæýý:
Áàéãàëèéí áàÿëãèéí íººöèéã ò¿¿íèé äààö,
íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàðûã õàðãàëçàí òîäîðõîé
õóãàöààíä àøèãëàæ áîëîõ õýìæýýã áàéãàëèéí
áàÿëãèéí íººöèéí àøèãëàëòûí äýýä õýìæýý ãýíý.

35. Áàéãàëü îð÷íû ÷àäàâõè:
Õ¿í àìûí ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ
íºõöºëèéã õàíãàõ áàéãàëèéí íººö¿¿äýä
àãóóëàãäàæ áîëîõ õîðò áîäèñûí àãóóëàìæ,
¿ç¿¿ëýõ õîðòîé íºëººëèéí ò¿âøíèé äýýä õýìæýýã
õýëíý.

36. Áàéãàëü îð÷íû ÷àäàâõèéí õýì õýìæýý
• Àãààð óñ õºðñ äýõ õèìè, áèîëîãèéí õîðò áîäèñûí õ¿ëöýõ
õýì õýìæýý
• Áàéãàëü îð÷èíä õàÿæ áîëîõ õîðò áîäèñûí çºâøººðºãäºõ
äýýä õýìæýý
• ×èìýý, øóóãèàí, ÷è÷èðãýý, öàõèëãààí ñîðîíçîí òàëáàé
áîëîí ôèçèêèéí áóñàä õîðòîé íºëººëëèéí õ¿ëöýõ õýì
õýìæýý
• Öàöðàã èäýâõèæèëèéí õ¿ëöýõ õýì õýìæýý
• Ãàçàð òàðèàëàí, áýë÷ýýð õàìãààëàõàä õýðýãëýõ
àãðîõèìèéí áèäèñûí çºâøººðºãäºõ õýì õýìæýý
• Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í äýõ õèìèéí áîäèñûí çºâøººðºãäºõ
äýýä õýìæýý
• Áàéãàëü îð÷íû äààöûí çºâøººðºãäºõ äýýä õýì õýìæýý
•

37. Áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéí õàìãààëàë
• Äýëõèéí ò¿âøèíä (Global) - Îëîí óëñûí ãýðýý,
êîíâåíöè, õºòºëáºð
• Óëñ îðíû ò¿âøèíä (Regeonal) - Òóõàéí óëñûí
áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëü, òîãòîîìæ, áîäëîãî
õºòºëáºð¿¿ä
• Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä (Local) - áàéãàëü
õàìãààëàõ òàëààð àâ÷ ÿâóóëàõ àðãà
õýìæýýí¿¿ä

38. Áàéãàëü õàìãààëàõ àñóóäàë äýëõèéí ò¿âøèíä:
1. Øèì ìàíäëûí õàìãààëàë
2. Ýêîñèñòåìèéí õàìãààëàë
3. Àãààð ìàíäàë õàìãààëàë
4. Óñàí ìàíäàë õàìãààëàë
5. ×óëóóí ìàíäëûí õàìãààëàë
6. Áàéãàëèéí íººöèéí õàìãààëàë

39. 1. Øèì ìàíäëûí õàìãààëàë
• Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí õàìãààëàë:
• Óðãàìàë
• Àìüòàí
• Áè÷èë áèåò

40. 2. Ýêîñèñòåìèéí õàìãààëàë
• ÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàë
• Àìüäðàõ îð÷íû õàìãààëàë
• Ëàíäøàôòûí õàìãààëàë áóþó õ¿ðýýëýí
áàéãàà îð÷íû õàìãààëàë

41. 3. Àãààð ìàíäàë õàìãààëàë
• Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã áàãàñãàõ
• Îçîíû äàâõàðãûã õàìãààëàõ
• Öºëæèëòèéã áóóðóóëàõ

42. 4. Óñàí ìàíäàë õàìãààëàë
• Äàëàé, òýíãèñèéí àøèãëàëò õàìãààëàëò
• Îëîí óëñûí óñàí ñàíãèéí (ãîë ìºðíèé) àøèãëàëò
õàìãààëàëò

43. 5. ×óëóóí ìàíäëûí õàìãààëàë
• Îëîí óëñûí áîëîí òóõàéí óëñ îðíû ãàçðûí, ãàçðûí
õýâëèéí àøèãëàëò õàìãààëàëò
• Àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëò, íèéë¿¿ëýëò, íººöèéí
ººð÷ëºëò, çàõ çýýëèéí ¿íèéí õýëáýëçýë
• Àþóëòàé õîã õàÿäëûí àñóóäàë
• Ãàçàð àøèãëàõ, ýçýìøèõ, ºì÷ëºõ õàìãààëàõ
àñóóäàë

44. 6. Áàéãàëèéí íººöèéí õàìãààëàë
• Îëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíöóóä
• Òóõàéí óëñûí îðíû õóóëü, õóóëü÷èëñàí
àêòóóä
• Óëñ îðíû áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿ä
• Îðîí íóòãèéí àâ÷ ÿâóóëàõ àðãà õýìæýý,
òºñë¿¿ä

45. Áàéãàëèéí íººö¿¿äýä ãàçàð, ãàçðûí õýâëèé,
îé, óðãàìàë, àìüòíû àéìàã, óñ, àãààð áàãòäàã.
Áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñóáüåêò¿¿äýä ͯÁ, Áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ ÎÓÁ, Óëñ îðíû áàéãàëü îð÷íû
áàéãóóëàãóóä, Òºðèéí áà ÒÁÁ, Òºñºë
õýðýãæ¿¿ëýã÷èä, àðä èðãýä îðíî.

46. Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà