Εργασία του μαθητή του 3ου Γυμνασίου Περιστερίου Σπυράτου Χριστ'οφορου

1. 1
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ
ΝΑΟΔΟΜΙΑΣ

2. 1. Η Εκκλησία
2. Τα Πρώτα Χρόνια
3. Εποχή Των Διωγμών
4. Παλαιοχριστιανικοί Ναοί
5. Το διάταγμα των Μεδιολάνων
6. Η εποχή του Ιουστινιανού
7. Η λήξη της Εικονομαχίας
8. Η υστεροβυζαντινή περίοδος
9. Η περίοδος Τουρκοκρατίας
2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

3. 1. Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Η Εκκλησία από τις πρώτες ημέρες της ίδρυσής της αντιμετώπισε την ανάγκη
εξευρέσεως καταλλήλου χώρου για τις συνάξεις των πιστών για την κοινή
προσευχή .
3

4. Οι χριστιανοί της Ιερουσαλήμ, στην αρχή, μετέβαιναν στο ναό του Σολομώντος,
σε τακτές ώρες για να προσευχηθούν .
Οι ευρύχωρες στοές του ναού εξυπηρετούσαν την ανάγκη της ομαδικής
προσευχής τους, όμως δεν προσφέρονταν για την τέλεση της Θείας
Ευχαριστίας.
Γι'’αυτό ταυτόχρονα εξηύραν ευρύχωρη οικία. Αναφέρεται ως η
πρώτη ’κατ'’οικον. εκκλησία η ευρύχωρη οικία της μητέρας του Μάρκου.
4
2. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

5. Αρχικά οι τόποι λατρείας ήταν χώροι ιδιωτικοί.
Με την πάροδο του χρόνου , κυρίως από το τέλος του 2ου αιώνα, καθιερώθηκαν
μόνιμοι χώροι που, για τις ανάγκες της λατρείας, έλαβαν σταδιακά ιδιαίτερη εσωτερική
διαμόρφωση.
Είναι γνωστοί με την ονομασία κυρίως «οίκος Θεού», «οίκος Κυρίου», «κυριακόν».
Ευκτήριοι οίκοι έχουν επισημανθεί αρκετοί σε διάφορες περιοχές, όπως στην Ελλάδα
π.χ. στο Δίον, αρχαία πόλη στους βόρειους πρόποδες του Ολύμπου, και κοντά στο
Ασκληπιείο της Δήλου, στη Μεσοποταμία, στην ελληνιστική πόλη της Δούρα
Ευρωπού, και οι περισσότεροι στη Ρώμη.
5
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

6. Μετά το διωγμό της πρώτης εκκλησίας από του Ιουδαίους και την εκδίωξή τους από
το ναό του Σολομώντος, αναζητήθηκαν άλλες πιο ευρύχωρες οικίες για τις
λατρευτικές συνάξεις της κοινότητας της Ιερουσαλήμ.
Πλούσιοι χριστιανοί παραχωρούσαν τις ευρύχωρες οικίες τους για να συνάζεται η
Εκκλησία. Το ίδιο έκαναν και οι χριστιανικές κοινότητες άλλων περιοχών.
Αναφέρεται για παράδειγμα η σχολή κάποιου πλουσίου χριστιανού φιλoσόφου,
ονόματι Τυράννου, στην Έφεσο, η οποία στέγαζε στους άνετους χώρους της την
πολυπληθή εκκλησία της πόλεως εκείνης.
Τους χώρους αυτούς τους ονόμαζαν “αγάπες“διότι εκεί τελούνταν και οι αγάπες,
δηλαδή οι κοινές συνεστιάσεις των πρώτων χριστιανών
6
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

7. 3. ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΔΙΩΓΜΩΝ
Κατά την εποχή των διωγμών οι χριστιανικές συνάξεις γινόταν μυστικά τη νύχτα
σε απόμερες οικίες, στην ύπαιθρο, σε σπήλαια και κυρίως στις κατακόμβες.
Αυτές ήταν υπόγειες βαθιές δαιδαλώδεις στοές, στις οποίες θάπτονταν οι νεκροί
την εποχή εκείνη, για εξοικονόμηση χώρου.
Συνήθως οι κατακόμβες ήταν ιδιωτικά κοιμητήρια εύπορων χριστιανών, όπως
για παράδειγμα η κατακόμβη της Αγίας Δομιτίλης στη Ρώμη στις αρχές του Β΄
αιώνα, το ίδιο και οι κατακόμβες του Αγίου Καλλίστου,, του Αγίου
Σεβαστιανού, της Μήλου, κ.α.
—Οι κατακόμβες δεν προσφέρονταν βεβαίως για τακτικές λατρευτικές συνάξεις,
εξαιτίας της στενότητας του χώρου και της αποπνικτικής ατμόσφαιρας του
υπογείου τάφου. Αυτό γινόταν σε έκτακτες περιπτώσεις εξάρσεων των
σκληρών διωγμών.
7

8. Από το τέλος του Β΄ αιώνα άρχισαν σε ορισμένα μέρη να ανεγείρονται
ιδιόκτητοι χριστιανικοί ναοί
Το σχήμα τους ήταν απλό και έμοιαζε με τις κατοπινές χριστιανικές βασιλικές, ή
ήταν κυκλικά περίκεντρα και οκταγωνικά κτίρια. Ήταν δε κατά κανόνα
στραμμένοι προς την ανατολή. Οι ναΐσκοι αυτοί ήταν κτισμένοι πάνω στους
τάφους των μαρτύρων. Εκεί συγκεντρώνονταν οι πιστοί κατά την επέτειο του
θανάτου του μάρτυρα, η οποία ονομάζονταν “γενέθλιος ημέρα του μάρτυρα
και τελούσαν τη Θεία Ευχαριστία, αλλά και εκτάκτως άλλες φορές.
8
4. ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΝΑΟΙ

9. Η αρχαιότερη λεπτομερής περιγραφή χριστιανικού ναού, η οποία έφτασε ως
σήμερα, είναι του εκκλησιαστικού ιστορικού Ευσεβίου . Πρόκειται για το ναό του
Παυλίνου στην Τύρο, ο οποίος ανεγέρθηκε μεταξύ των ετών 313 και 322.
Ήταν ένα περίστυλο τετράγωνο κτίριο το οποίο έμοιαζε με τις κατοπινές βασιλικές.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σε αυτό αναφέρονται τα μέρη του χριστιανικού
ναού, όπως παγιώθηκαν στην κατοπινή ναοδομία, δηλαδή ο νάρθηκας, ο κυρίως
ναός και το ιερό Βήμα. Στην ανατολική κόγχη του ναΐσκου βρίσκονταν η αγία
Τράπεζα, η οποία ήταν σκεπασμένη με απλό λινό ύφασμα και εκεί τοποθετούνταν τα
Τίμια Δώρα. Η αγία τράπεζα σε πολλές περιπτώσεις ήταν ο ίδιος ο τάφος του
μάρτυρα.—Ο διάκοσμος αυτών των πρώιμων χριστιανικών ναών, όπως και των
κατακομβών, ήταν απλός και περιορίζονταν αφ’ενός μεν σε συμβολικές
παραστάσεις, και αφ’ετέρου σε διακοσμητικές παραστάσεις.
9
ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΝΑΟΙ

10. 5. ΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΜΕΔΙΟΛΑΝΩΝ
Μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων, το 313μ.χ., με την ισότιμη με τις άλλες
θρησκείες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αναγνώριση της χριστιανικής
θρησκείας, ξεκινά και η μεγάλη εποχή για τη χριστιανική τέχνη.
Στη βασιλεία ιδιαίτερα του Μ. Κωνσταντίνου, ο Χριστιανισμός, μία επίσημα
αναγνωρισμένη θρησκεία με μεγάλη διάδοση σε όλη την αυτοκρατορία,
μέσα ακόμη και στην αυτοκρατορική αυλή, θα αποκτήσει τη μνημειακή
εκκλησιαστική αρχιτεκτονική του.
Ένας σημαντικός αριθμός χριστιανικών ναών θα ιδρυθούν, πολλοί από τον ίδιο
τον αυτοκράτορα και τη μητέρα του, την αγία Ελένη, στην Κωνσταντινούπολη,
τη Ρώμη, το Μιλάνο, τους Αγίους Τόπους και τη Βόρεια Αφρική.
Δυστυχώς από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου πολύ λίγα δείγματα της
εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής έχουν διασωθεί.
10

11. 6. Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ
Η εποχή του Ιουστινιανού είναι για την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική περίοδος
μεγάλης αλλαγής. Δεν πρόκειται για μεταβολή στις μορφές ή υιοθέτηση νέων
στοιχείων, αλλά για αλλαγή στη σύνθεση της κάτοψης του ναού και τη στέγαση.
Κύριο χαρακτηριστικό της ναοδομίας την περίοδο του Ιουστινιανού είναι η τάση για
περίκεντρη διάταξη και τονισμό του κατακόρυφου άξονα του ναού. Σταδιακά, θα
γενικευτεί η χρήση των θόλων και μάλιστα του τρούλου. Η χρήση, παράλληλα, νέων
τρόπων στέγασης εκφράζει αποτελεσματικότερα αντιλήψεις και συμβολισμούς για
το χώρο του χριστιανικού ναού, που είχαν και παλαιότερα εκφρασθεί μέσα στην
Εκκλησία..
11

12. 7. Η ΛΗΞΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ
Μετά τη λήξη της Εικονομαχίας και την οριστική αναστήλωση των εικόνων (843), ο
τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο θα αποτελέσει το νέο
αρχιτεκτονικό τύπο της ορθόδοξης ναοδομίας, που θα επικρατήσει όλη τη
μεταβυζαντινή περίοδο και όχι μόνο. Έμφαση δίνεται τώρα στη σταυρική διάταξη της
στέγης και ασφαλώς στην παρουσία του τρούλου. Κάτω από τον κυρίαρχο τρούλο
(σύμβολο του ουρανού), η σταυρική στέγη του ναού θυμίζει στον πιστό τη σημασία του
Σταυρού, που αποτελεί σύμβολο της Θείας Ενανθρώπησης, της Σταυρικής Θυσίας και
της Ανάστασης του Κυρίου, με άλλα λόγια της δυνατότητας της σωτηρίας που του
παρέχει η Εκκλησία. Την ίδια περίοδο ένας άλλος αρχιτεκτονικός τύπος, ο οκταγωνικός,
θα δώσει πολύ σημαντικά μνημεία στον ελλαδικό κυρίως χώρο, όπως το καθολικό της
μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία και της μονής Δαφνίου στην Αττική
12

13. Δύο θεωρούνται οι σημαντικότερες «σχολές» της βυζαντινής ναοδομίας, η «σχολή
Ελλάδος» και η «σχολή Κωνσταντινουπόλεως». Στη «σχολή Ελλάδος» ανήκει η νότια
Ελλάδα μέχρι τη Θεσσαλία και ορισμένα νησιά, όπως η Άνδρος και η Αίγινα. Η άλλη
«σχολή» περιλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη και εν μέρει τη Θεσσαλονίκη, καθώς και
τις περιοχές που ανήκουν αμεσότερα στη σφαίρα της καλλιτεχνικής επιρροής της, όπως
τμήμα της Μ. Ασίας, τη Θράκη, τη Μακεδονία και τις βόρειες σλαβικές χώρες,
καθώς και ορισμένα νησιά, κυρίως 6του Ανατολικού Αιγαίου, όπως π.χ. τη Χίο. Η
ιδιαίτερη χρήση του λίθου στην κατασκευή, και μάλιστα το λεγόμενο πλινθοπερίκλειστο
σύστημα, οι ενιαίες και αδιάρθρωτες επιφάνειες των τοίχων και των όγκων του ναού, ο
τονισμός της ευθείας, κυρίως στα τριγωνικά αετώματα, ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος
είναι μερικά από τα γνωρίσματα της ελλαδικής σχολής. Η εναλλαγή λίθων και πλίνθων ή
η αποκλειστική χρήση πλίνθων στις τοιχοποιίες, τα καμπύλα αετώματα, τα τυφλά
αψιδώματα ή οι μικρές κόγχες που αρθρώνουν τους εξωτερικούς τοίχους, οι πολυγωνικοί
τρούλοι και οι πολύπλευρες αψίδες του ιερού, τα μεγάλα σύνθετα παράθυρα είναι
γνωρίσματα της σχολής Κωνσταντινουπόλεως.
13
Η ΛΗΞΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ

14. 8. Η ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο, που ορίζεται από δύο επώδυνες για την
αυτοκρατορία αλώσεις της Κωνσταντινουπόλεως, την άλωση από τους
Λατίνους Σταυροφόρους το 1204 και την άλωση από τους Οθωμανούς
Τούρκους το 1453, θα συνεχισθεί η χρήση όλων των προηγούμενων
αρχιτεκτονικών τύπων αλλά, παράλληλα, θα εμφανισθούν και νέοι. Στο
δεσποτάτο του Μορέως, θα κάνει την εμφάνισή του και ένας αρχιτεκτονικός
τύπος, γνωστός ως «μεικτός» τύπος ή «τύπος
Μυστρά», που συναντάται μόνο στο Μυστρά και στο Λεοντάρι της. Στο ισόγειο
ο ναός είναι μία τρίκλιτη βασιλική, ενώ στον όροφο, με τη μεσολάβηση
τεσσάρων κτιστών στηριγμάτων, μετατρέπεται σε τετρακιόνιο, σταυροειδή
εγγεγραμμένο με τρούλο (π.χ. Οδηγήτρια μονής Βροντοχίου Μυστρά).
Δημιούργημα όμως καθαρά ελλαδικό του 13ου αιώνα αποτελούν οι
σταυρεπίστεγοι ναοί Είναι ναοί συνήθως μικροί, μονόκλιτοι ή τρίκλιτοι,
θολοσκεπείς. Στους ναούς αυτούς η διαμήκης καμάρα διακόπτεται από μία
άλλη εγκάρσια, που τοποθετείται ψηλότερα, ώστε εξωτερικά να διαγράφεται το
σχήμα του σταυρού στη στέγαση.
14

15. 9. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, παρά τις δύσκολες συνθήκες, παλαιοί
ναοί επισκευάζονται ή κτίζονται νέοι. Ιδρύονται κυρίως, λόγω των προνομίων
που είχαν παραχωρήσει οι Τούρκοι, νέα καθολικά στα μεγάλα μοναστήρια. Την
πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας ακολουθείται πιστά η βυζαντινή παράδοση
με ορισμένες παραλλαγές και απλοποιήσεις . Στα μεγάλα καθολικά των μονών
που ιδρύονται την περίοδο αυτή στο Άγιο Όρος, αλλά και εκτός αυτού,
επικρατεί ο αγιορείτικος τύπος, ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός δηλαδή (
συνήθως σύνθετος τετρακιόνιος) με πλάγιες κόγχες-χορούς, όπως π.χ. στα
καθολικά των μονών Ιβήρων, Φιλοθέου και Κουτλουμουσίου στο Άγιο Όρος.
Τη δεύτερη περίοδο της Τουρκοκρατίας (κυρίως 18ο και 19ο αιώνα) ιδιαίτερη
διάδοση θα έχουν οι μεγάλες τρίκλιτες βασιλικές, ξυλόστεγες ή θολοσκεπείς, με
ή χωρίς τρούλο. Σε μερικές περιπτώσεις, ανοικτή στοά αναπτύσσεται στη
δυτική πλευρά του ναού, πάνω από την οποία τοποθετείται ο γυναικωνίτης.
Στην Κρήτη και τα Επτάνησα, λόγω της Ενετοκρατίας, οι ορθόδοξοι ναοί θα
δεχθούν δυτικές επιδράσεις κυρίως στο διακοσμητικό επίπεδο (στοιχεία
αναγεννησιακά, μπαρόκ, ροκοκό κ.λ.π.)
15

16. • http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/id_nao
domia_2012.pdf
• http://opatmios.blogspot.gr/2014/07/blog-post_852.html
• http://www.greekarchitects.gr/gr
• —http://www.apostoliki-
diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat=art&conte
nts=contents_naos.asp&main=naos&file=page3.htm
• —http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%B
D%CF%84%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CF%82_%CF%81%CF%85%C
E% B8%CE%BC%CF%8C%CF%82
• —http://histoirehistoire.weebly.com/arhochiiotatauepsilonkappatauomicro
nnuiotakappaomicron943-tau973piomicroniota-nualpha974nu.html
16
ΠΗΓΕΣ
ΣΠΥΡΑΤΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ
3o Γυμνάσιο Περιστερίου
2018-19
Α2