ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΌΝΙΚΗΣ

1. 1
ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Κάτοψη

2. 2
Δυτική όψη του ναού της Αγίας Αικατερίνης
Θεσσαλονίκης. Κύριο χαρακτηριστικό του μνημείου
είναι η διάταξη των όγκων του και οι περίτεχνες τοιχοποιϊες
που αναδεικνύουν αισθητικά κάθε
αρχιτεκτονικό μορφολογικό στοιχείο του ναού αυτού.
Η Αγία Αικατερίνη είναι μια ύστερη Βυζαντινή εκκλησία
και βρίσκεται στην Βορειοδυτική πλευρά της Άνω Πόλης.
Μπορούμε να την εντοπίσουμε ακολουθώντας την Οδό
Ολυμπιάδος αφού πρώτα «χαθούμε» σε ένα από τα πολλά
όμορφα στενάκια της πριν βγούμε στην ομώνυμη οδό. Είναι
κοντά στα τείχη (περιοχή Τσινάρι). Η εκκλησία χρονολογείται
από την Παλαιολόγεια περίοδο, αλλά η ακριβής χρονολογία
και η αρχική αφιέρωση αγνοούνται. ¨Εχει αρκετά μικρό
μέγεθος ενώ σαν θρησκευτικός χώρος διαπνέεται από μια πολύ
πιο ήσυχη ατμόσφαιρα σε σχέση με τους μεγαλύτερους ναούς
της πόλης, προσφέροντας καθ’αυτό τον τρόπο στον

3. 3
προσκυνητή μια διαφορετική πιο εσωτερική και πιο προσωπική
ίσως. Από τον εσωτερικό της διάκοσμο, που σώζεται
αποσπασματικά χρονολογείται ότι κτίσθηκε περί το 1315.
Ωστόσο λόγω των διαταραχών που παρατηρούνται στη
θολοδομία της δυτικής, της βόρειας και τμήματος της
ανατολικής της πλευράς, υποστηρίχθηκε και η άποψη ότι ο
ναός ενσωματώνει παλαιότερο κτίσμα. Προτάθηκε ότι
επρόκειτο για το καθολικό της Μονής Παντοκράτορα. Το ότι
υπήρξε καθολικό μονής ενισχύεται και από τοιχογραφία –
κατεστραμμένη πλέον– που κατά τις αναστηλωτικές εργασίες
στο μνημείο (1947-1951) αποκαλύφθηκε στην εξωτερική όψη
ενός αψιδώματος της βορειοανατολικής πλευράς. Η
τοιχογραφία ήταν αφιερωματική και απεικόνιζε όρθιο μοναχό,
σε στάση τριών τετάρτων, να δέεται στα δεξιά της Θεοτόκου
Βρεφοκρατούσας. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, ήταν
αφιερωμένη στον Χριστό Παντοδύναμο, αν και καμία
βυζαντινή πηγή, γνωστή μέχρι σήμερα, δεν κάνει κάποια
σχετική αναφορά.
Μετατράπηκε σε τζαμί από τον Γιακούπ Πασά στα
χρόνια της βασιλείας του Οθωμανού σουλτάνου Βαγιαζίτ
Β' (βασίλεψε 1481-1512) και πήρε το όνομά του, Γιακούπ Πασά
Τζαμί (τουρκικά: Yakup Paşa Camii)..
Το 1988, εντάχθηκε μεταξύ των Παλαιοχριστιανικών και
Βυζαντινών μνημείων της Θεσσαλονίκης στον κατάλογο της

4. 4
Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την
UNESCO.
Είναι κτίσμα χαρακτηριστικό της λεγόμενης
"Μακεδονικής Σχολής", καθώς διαμορφώνεται με τέσσερις
καμάρες εγγεγραμμένος σε τετράγωνο σταυρό, πάνω στις
οποίες στηρίζεται ο κεντρικός τρούλος. Δεν φέρει νάρθηκα και
ανήκει στον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς
εγγεγραμμένου ναού. Γύρω από το τετράγωνο της βάσης του
τρούλου αναπτύσσεται προς τρεις κατευθύνσεις (νότος, δύση,
βορράς) ένα χαμηλωμένο κλίτος που δίνει μεγαλύτερη
ευρυχωρία στο ναό και προσθέτει κομψότητα και μορφολογικό
ενδιαφέρον, καθώς στις τέσσερις γωνίες του κλίτους
ανυψώνονται ισάριθμοι τρούλοι, πιο χαμηλοί από τον κεντρικό
που κυριαρχεί.
Ο ναός είναι δομημένος σε δύο επίπεδα, το ημιυπόγειο,
που είναι ορατό στη νότια πλευρά του, και ένα ισόγειο. Αρχικά
η κύρια είσοδος βρισκόταν στο μέσο της δυτικής πλευράς του
περιβάλλοντος τον ναό περιστώου και διαμορφωνόταν ως
τρίβηλο άνοιγμα. Λόγω της υφιστάμενης υψομετρικής
διαφοράς ανάμεσα στο επίπεδο του δρόμου και τη στάθμη του
δαπέδου του ναού, υποστηρίχθηκε ότι υπήρχε πιθανώς
απευθείας πρόσβαση στο επίπεδο του υπογείου από το
εξωτερικό του ναού και ότι με κλίμακα ανέβαινε κανείς στο
ισόγειο και στο επίπεδο της κύριας εισόδου

5. 5
Περιστώο σε σχήμα Πι περιβάλλει τον ναό και έχει πέντε
τρούλους: έναν κεντρικό και τέσσερις μικρότερους στα
ανατολικά και δυτικά γωνιακά διαμερίσματα της στοάς. Το
περίστωο, ανοιχτό σε όλες τις πλευρές εκτός του ανατολικού
τμήματος της βόρειας όψης, απολήγει στα ανατολικά σε δύο
παρεκκλήσια.
Στη νότια στοά και δίπλα στο νότιο τοιχοπεσσό υπάρχει
ταφική κρύπτη.
Στο δυτικό τμήμα του περιστώου, σώζονται πορτραίτα
ασκητών, όπως των Στυλιτών Συμεών και Δανιήλ, στα
εσωρράχια των τόξων του τριβήλου ανοίγματος της δυτικής
θύρας, και του Ιωάννη του Κολοβού στη νοτιοδυτική γωνία του
περιστώου. Στη βορειοδυτική γωνία του περιστώου, σώζονται
αποσπασματικά μαρτύρια άγνωστων αγίων.
Η Αγία Αικατερίνη έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με
τον ναό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης με τη
μορφολογία και τη διάταξη των χώρων. Η ομοιότητα μάλιστα
αυτή είναι πολύ φανερή και στα δομικά -γενικά- στοιχεία
καθώς και στον τρόπο κτισίματος των τοίχων. Η ύπαρξη
μνημείων με χαρακτηριστικά αποδεικνύει ότι στη Θεσσαλονίκη
στο ύστερο Βυζάντιο, είχε δημιουργηθεί μία σημαντική
εμπειρία στην ανέγερση των ναών, που κληροδοτήθηκε -
προσαρμοσμένη στα τότε δεδομένα- και στους Έλληνες
οικοδόμους κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.

6. 6
Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ναού είναι οι
περίτεχνες τοιχοποιίες εξωτερικά, που εκμεταλλεύονται
αισθητικά κάθε αρχιτεκτονικό-μορφολογικό στοιχείο
αναδεικνύοντάς το. Το ίδιο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι
τοιχογραφίες του εσωτερικού του, που είχαν σοβατιστεί από
τους Τούρκους όταν μετέτρεψαν το ναό σε μουσουλμανικό
τέμενος (τζαμί) με το όνομα "Γιακούπ-πασά τζαμί". Οι
τοιχογραφίες αυτές που είναι σύγχρονες με το ναό,
παριστάνουν μορφές Αγίων, σκηνές από το Ευαγγέλιο,
θαύματα του Χριστού κ.ά.
Οι τοιχογραφίες της Αγίας Αικατερίνης μαζί με αυτές των
άλλων ναών της πόλης (Προφήτης Ηλίας, Άγιοι Απόστολοι,
Άγιος Νικόλαος Ορφανός, παρεκκλήσι Αγίου Ευθυμίου στον
Άγιο Δημήτριο, ναϊδριο του Σωτήρα κ.λ.π.), πείθουν πως η
Θεσσαλονίκη ήταν κέντρο της βυζαντινής αγιογραφίας, από
όπου μάλιστα μεταδόθηκε η τέχνη αυτή σε όλες τις περιοχές
της Βαλκανικής. Σε αυτό βοήθησε σημαντικά η γειτνίαση και οι
επαφές της Θεσσαλονίκης με το Άγιο Όρος.
Ο χώρος βρίσκεται σχετικά κοντά στο κέντρο της
Θεσσαλονίκης, οπότε δεν υπάρχει λόγος για ταξί η λεωφορείο,
ιδιαίτερα αν αγαπάμε το περπάτημα! Θεωρείται ιδανικός
προορισμός ύστερα από μια επίσκεψη στους Ναούς του Αγίου
Δημήτριου και Προφήτη Ηλία λόγω της μικρής απόστασης που

7. 7
τους χωρίζει, ενώ δεν είναι καθόλου μακριά από τα Βυζαντινά
Τείχη της πόλης.
Ο εξωτερικός διάκοσμος του ναού οργανώνεται, μέσω
χαμηλών τυφλών αψιδωμάτων και αβαθών κογχών, σε δύο
ζώνες εκατέρωθεν του λοξότμητου γείσου στην ανατολική
πλευρά. Το περίστωο, το οποίο διαιρείται με μαρμάρινο
κοσμήτη, κοσμείται, επίσης, με τοξοστοιχίες, κόγχες και
επάλληλα αψιδώματα. Η διακοσμητική τάση εντείνεται τόσο
με τη χρήση πλίνθινων διακοσμητικών θεμάτων όσο και
πήλινων εφυαλωμένων πλακών που γεμίζουν τα τύμπανα των
αψιδωμάτων. Συγκεκριμένα, δεκατέσσερις εφυαλωμένες
κεραμικές πλάκες, κοσμημένες με ένσταυρους και εξάκτινους
ρόδακες με την εγχάρακτη και γραπτή τεχνική, εντοιχίσθηκαν
κυρίως στη νότια όψη του περιστώου επάνω από τον
μαρμάρινο κοσμήτη (οκτώ), στον ανατολικό τοίχο (τρεις) και
στη βόρεια πλευρά του περιστώου (τρεις). Η επιλογή του
θέματος του εξάκτινου ρόδακα στη διακόσμηση των πλακιδίων
και ο συσχετισμός του με τον αντίστοιχο διάκοσμο στους
οπισθότυπους παλαιολόγειων τραχέων νομισμάτων του
νομισματοκοπείου της Θεσσαλονίκης οδήγησε στην εύλογη
υπόθεση ότι ο ναός ίσως ήταν αυτοκρατορικό κτίσμα
συνδεόμενο με τη δυναστεία των Παλαιολόγων.
Το εσωτερικό του ναού φιλοξενεί σημαντικές βυζαντινές
νωπογραφίες του 14ου αιώνα ενώ από τα κύρια χαρακτηριστικά

8. 8
του είναι η επενδυμένη με πέτρα περίτεχνη εξωτερική
τοιχοποιία του ναού, η οποία και αναδεικνύει αισθητικά κάθε
ένα από τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία.
Στον τρούλο εικονίζονται μορφές προφητών, ενώ στον
βορειοανατολικό τρουλίσκο ο Χριστός Εμμανουήλ και στον
βορειοδυτικό ο Χριστός ως Σοφία του Θεού μέσα σε δόξα,
ανάμεσα σε επτά αγγέλους. Στο ιερό, απεικονίζονται, στη
μεσαία ζώνη, η Μετάδοση (αριστερά) και η Μετάληψη (δεξιά),
ενώ στην κατώτερη ζώνη, από τα νότια προς τα βόρεια, οι
τέσσερις Συλλειτουργούντες Ιεράρχες Αθανάσιος, Ιωάννης
Χρυσόστομος, Βασίλειος και Γρηγόριος ο Θεολόγος.
Διακοσμημένα ήταν και τα φουρνικά της πρόθεσης και του
διακονικού. Η κατάσταση των τοιχογραφιών δεν είναι καλή αν
και ο καθηγητής που έκανε την ανασκαφή αναφέρει ότι το
φουρνικό του διακονικού έφερε μορφή αρχαγγέλου.
Στο ναό υπήρχαν τρεις εικονογραφικοί κύκλοι: του
Δωδεκαόρτου, του Πάθους, της Διδασκαλίας και των
Θαυμάτων. Από τους δύο πρώτους κύκλους έχουν διασωθεί
μόνο κάποια αποσπάσματα από την Κοίμηση της Θεοτόκου
στη μεσαία ζώνη του δυτικού τοίχου και ορισμένα τμήματα
σκηνών από τα Πάθη στο νότιο τοίχο. Ο τρίτος κύκλος
εκπροσωπείται από δέκα σκηνές, που διατάσσονται στην
πρώτη ζώνη του νότιου, βόρειου και δυτικού τοίχου. Στο νότιο
τοίχο, εικονίζονται οι σκηνές του Γάμου της Κανά Γάμου, της

9. 9
Εκδίωξης των Εμπόρων από το Ναό, της Ίασης του
Παραλυτικού της Βηθεσδά και της συνάντησης του Χριστού με
τη Σαμαρείτιδα. Στον βόρειο τοίχο, εκτυλίσσονται τέσσερις
σκηνές. Πρόκειται για την Ίαση δύο Κυλλών, τη Θεραπεία των
Δέκα Λεπρών, την Ίαση του Δαιμονιζομένου ή, πιθανώς, την
παραβολή των Βασιλικών Γάμων και του επεισοδίου που ο
Χριστός περιπατεί επί της Θαλάσσης. Τέλος, στη δυτική
πλευρά, σε κεντρική θέση και πάνω από την πύλη εισόδου προς
τον κυρίως ναό, τονίζεται με έμφαση η Ίαση του Τυφλού,
θαύμα το οποίο αναλύεται σε τρία επεισόδια: στο πρώτο
αριστερά, ο τυφλός ίσταται ενώπιον του Χριστού, η μορφή του
οποίου δε διασώζεται· στο κεντρικό επεισόδιο, ο τυφλός
εικονίζεται να πλένει τα μάτια του μπροστά στην κολυμβήθρα
του Σιλωάμ, ενώ στο τρίτο, παριστάνεται η ανάκρισή του από
τους Φαρισαίους στη συναγωγή. Στη βορειοδυτική γωνία
ιστορείται η παράσταση της Ίασης της Συγκύπτουσας.
Πλούσια ποικιλία χαρακτηρίζει, τέλος, το γραπτό
κόσμημα στα εσωρράχια των τόξων των παραθύρων.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα παρουσιάζει εξαιρετικό
ενδιαφέρον για τρεις λόγους: πρώτον, για τον πλούτο των
ιαματικών σκηνών μέσα στον κεντρικό πυρήνα του κυρίως
ναού· δεύτερον, για την έμφαση που δίνεται στη σκηνή της
Ίασης του Τυφλού, η οποία εξαίρεται με την κατάληψη
κεντρικής θέσης και με την αφηγηματική της ανάπτυξη και,

10. 10
τρίτον, διότι ως κοινός παρoνομαστής των περισσοτέρων
σκηνών των θαυμάτων παρουσιάζεται το νερό με τις
θεραπευτικές του ιδιότητες. Μία πρώτη υπόθεση, η οποία
χρειάζεται, βέβαια, περαιτέρω διερεύνηση, αλλά θα εξηγούσε
τον πλούτο και την ποικιλία των ιαματικών σκηνών μέσα στο
ναό, λαμβάνοντας, ταυτόχρονα, υπόψη και το στοιχείο της
κρύπτης, θα επιχειρούσε να συσχετίσει την Αγία Αικατερίνη με
κάποιο διάσημο ιαματικό προσκύνημα της πόλης της
Θεσσαλονίκης· πιθανώς εκείνο του Βεροιώτη Μυροβλήτη
μοναχού οσίου Νικόδημου, η ανέγερση του οποίου φαίνεται
πως πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα
Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Η μελέτη των εντοιχισμένων
πήλινων εφυαλωμένων πλακιδίων ενισχύει, όπως, άλλωστε,
είδαμε, την πιθανότητα το μνημείο να αποτελεί αυτοκρατορικό
κτίσμα των Παλαιολόγων.
Τα τεχνοτροπικά, τέλος, χαρακτηριστικά της ζωγραφικής
της Αγίας Αικατερίνης με τα φωτεινά χρώματα, και τον
συνδυασμό του λαδοπράσινου βάθους με την ώχρα και τις
ερυθρές κηλίδες στα πρόσωπα, ενισχύουν την εγγραφή του
συγκεκριμένου ζωγραφικού συνόλου στην παράδοση των
καλλιτεχνικών εργαστηρίων της Θεσσαλονίκης της πρώτης
παλαιολόγειας περιόδου.
.

11. 11
Λεπτομέρεια τοιχοποιίας του ναού της Αγίας Αικατερίνης
με εντοιχισμένα μάρμαρα από παλαιοχριστιανικά θωράκια

12. 12
Δείγμα της περίτεχνης τοιχοποιίας του ναού της Αγίας
Αικατερίνης Θεσσαλονίκης
Λεπτομέρεια από τη δυτική όψη του ναού της Αγίας
Αικατερίνης όπου φαίνεται ο περίτεχνος τρόπος δόμησης
του μνημείου.

13. 13
Τοιχογραφία από το ναό της Αγίας Αικατερίνης
Θεσσαλονίκης
Λεπτομέρεια εξωτερικής τοιχοποιίας με εντοιχισμένες
πλάκες από το ναό της Αγίας Αικατερίνης Θεσσαλονίκης

14. 14
.

15. 15
ΠΗΓΕΣ:
Διαδίκτυο
Wikipedia
https://www.life-events.gr/i-poli-mou/agia-ekaterini-o-kala-
krymmenos-naos-pou-apoteli-architektoniki-klironomia-gia-ti-
thessaloniki-ke-ine-mnimio-tis-unesco-vinteo-foto/
http://www.it.uom.gr/project/monuments/aikateri.htm
Πανεπιστημιακές σημειώσεις Καθηγητή κ. Μέντζου
Αριστοτέλη.
https://inthessaloniki.com/el/item/%CE%BD%CE%B1%CF%8C%C
F%82-%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82-
%CE%B1%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B5%CF%81%
CE%AF%CE%BD%CE%B7%CF%82/
Γιαλίδης Νέστωρ
Ταξίαρχος ε.α.,
Ηλεκτρολόγος Μηχανικός,
Μηχανικός Η/Υ,
Ραδιοηλεκτρολόγος Α’,
Βιβλικός Θεολόγος και Ισλαμολόγος.