Eρευνητική Εργασία της Γκουρτζιάδου Σοφίας μαθήτρια της Α΄λυκείου του ΓΕΛ Κρηνίδων Καβάλας.

1. ΓΚΟΥΡΤΖΙΑΔΟΥ ΣΟΦΙΑ
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ
ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ
ΚΡΗΝΙΔΕΣ 2012-2013
1

2. ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ
ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ
2

3. ΟΜΑΔΑ Β΄
ΓΚΟΥΡΤΖΙΑΔΟΥ ΣΟΦΙΑ
ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑ
ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ
ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ
ΕΠΟΠΤΕΙΑ
ΚΑΡΑΤΖΟΓΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
ΓΚΟΥΜΑ ΟΛΓΑ
3

4. Περιεχόμενα
Πρόλογος…………………………………………………………………………………………………………………5
Εισαγωγή………………………………………………………………………………………………………………….6
Ιστορία………………………………………………………………………………………………………………………7
Αρχιτεκτονικός ρυθμός……………………………………………………………………………………….….7
Τμήματα του καθολικού…………………………………………………………………………………………..9
Τοιχογραφίες………………………………………………………………………………………………………….10
Τέμπλο……………………………………………………………………………………………………………………..11
Επίλογος………………………………………………………………………………………………………………….13
Βιβλιογραφία………………………………………………………………………………………………………....14
4

5. Πρόλογος
Στα πλαίσια της Ερευνητικής Εργασίας(Project) και με την εποπτεία του κ.
Καρατζόγλου και της κ. Γκούμα πραγματοποιήσαμε την διερεύνηση ενός από
τα σημαντικότερα μοναστήρια της περιοχής μας, αυτό της ιεράς μονής
Παναγίας Εικοσιφοινίσσης.
Η ομάδα μας η οποία συγκροτείται από τους μαθητές Γκουρτζιάδου Σοφία,
Παπάζογλου Βασιλεία, Βασιλειάδου Κατερίνα και Ανδρεάδη Γεώργιο είχε ως
επιμέρους υποθέμα την περιγραφή των κτισμάτων της Εικοσιφοίνισσας
καθώς και της ιεράς μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών ,δυο μοναστηριών με
παράλληλο βίο .
Το δικό μου αντικείμενο διαπραγμάτευσης ήταν το καθολικό του Τιμίου
Προδρόμου .
5

6. Εισαγωγή
Σε απόσταση 12 χλμ. βορειοανατολικά των Σερρών στο βάθος χαράδρας του
Μενοικίου Όρους βρίσκεται η Μονή Τιμίου Προδρόμου, ένα από τα
ιστορικότερα μοναστήρια της Μακεδονίας.
Ιδρύθηκε περί τα 1270-1278 από το μοναχό Ιωαννίκιο, Σερραίο στην
καταγωγή, ο οποίος χρημάτισε αρχικά μοναχός στο Άγιο Όρος και κατόπιν
επίσκοπος Εζεβών (σημερινή Δάφνη νομού Σερρών). Λίγα χρόνια αργότερα,
περί το 1300, ανακαινίστηκε από τον ανεψιό του Ιωακείμ, ο οποίος έλαβε το
όνομα Ιωάννης όταν εκάρη μοναχός. Με αυτό το όνομα ανακηρύχθηκε άγιος
το 1505. Η μνήμη του τιμάται στις 12 Δεκεμβρίου.
Από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής της γνώρισε την εύνοια των βυζαντινών
αυτοκρατόρων. Με τις δωρεές και τις επιχορηγήσεις τους απέκτησε
σημαντική περιουσία και γρήγορα αναπτύχθηκε σε σπουδαίο μοναστικό
κέντρο. Με την ιστορία της μονής είναι συνδεδεμένο το όνομα του τσάρου της
Σερβίας Στεφάνου Δουσάν, ο οποίος την ευεργέτησε ποικιλοτρόπως. Στη
μονή του Προδρόμου αποσύρθηκε ο πρώτος μετά την άλωση Πατριάρχης
Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος, όπου πέθανε και τάφηκε.
Κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας γνώρισε περιόδους ύφεσης και
περιόδους οικονομικής ανάπτυξης κατά τις οποίες κτίστηκαν τα διάφορα
προσκτίσματα διαμορφώνοντας τη σημερινή όψη μιας μικρής οχυρωμένης
πολιτείας, την οποία αντικρίζει ο επισκέπτης καθώς παίρνει την τελευταία
στροφή του ανηφορικού δρόμου που οδηγεί στη μονή.
Το καθολικό θεωρείται κτίσμα του Ιωακείμ και η αρχική του φάση
χρονολογείται στα 1300. Διατηρείται λιθόκτιστος και αποτελείται από την
Ενάτη, το Μεσονυκτικό και από το Καθολικό μαζί με το Ιερό Βήμα.
Ο Ναός αποτελεί μνημείο Βυζαντινής Αγιογραφίας, οι τοιχογραφίες του
οποίου στο Μεσονυκτικό αποδίδονται στον Μακεδόνα Αγιογράφο Πανσέληνο.
Αυτός ο τόσο ιδιαίτερος ναός αποτελεί το επιστημονικό αντικείμενο
διαπραγμάτευσης της παρούσας εργασίας.
6

7. ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ
1. Η ιστορία
Το παλαιότερο κτίσμα της εποχής ήταν το καθολικό του Αγίου Ιωάννη του
Πρόδρομου και πρώτος κτήτοράς του ήταν ο Ιωαννίκιος.
Η τυπολογία του καθολικού τον κατατάσσει στους μονόχωρους
συνεπτυγμένους σταυροειδείς με τρούλο ναούς, τύπο που συνδέεται με την
αρχιτεκτονική παράδοση της Κωνσταντινούπολης και γνώρισε ιδιαίτερη
άνθιση τον 11ο
και τον 12ο
αιώνα. Όπως ολόκληρο το μοναστηριακό
συγκρότημα, έτσι και το αρχιτεκτονικό σύνολο του καθολικού ναού είναι
σύνθεση των οικοδομικών φάσεων που κατασκευάστηκαν γύρω από την
πρώτη εκκλησία του Ιωαννικίου.
Οι αλλαγές στην οργάνωση και οι οικοδομικές προσθήκες του ναού, καθώς
περνάνε τα χρόνια, είναι συνάρτηση της ιστορίας της μοναστηριακής
κοινότητας και υπενθυμίζουν την συμβολή των κτητόρων και των ευεργετών
της, αλλά και την υποστήριξη της τοπικής κοινωνίας.
2. Αρχιτεκτονικό ρυθμός
Το καθολικό αποτελείται από το πρόστωο, την ενάτη, αφού εκεί γίνεται η
ανάγνωση της ενάτης ώρας πριν από τον εσπερινό, το μεσονυκτικό, γιατί εκεί
ψάλλεται ο μεσονύχτιος όρθρος, το κυρίως τρουλαίο ναό , και το παρεκκλήσι
του Αγίου Νικολάου.
7

8. Δίπλα στην βόρεια πλευρά του καθολικού είναι το καμπαναριό και δυο
συνεχόμενα παρεκκλήσια με κοινή μονόριχτη στέγη. Στη νότια πλευρά του
καθολικού υπάρχει μακρόστενος χώρος κλειστής στοάς, γνωστός ως
«μακρυναρίκι» που κατασκευάστηκε το 1630.
Μια χαμηλή πόρτα στον ανατολικό τοίχο του χώρου οδηγεί μέσω στενής
σκάλας στον όροφο του σκευοφυλακίου της μονής, το οποίο στεγάζεται με
ημισφαιρικό θόλο διαμορφωμένο στο εσωτερικό της ξύλινης τετράριχτης
πλακόστρωτης στέγης.
Το δάπεδο των εσωτερικών χώρων του καθολικού είναι στρωμένο με
πλάκες μαρμάρου. Η στέγαση των διαφόρων χώρων του καθολικού διαφέρει.
Στέγες με φύλλα μολύβδου, κεραμίδια, αλλά και πλάκες σχιστόλιθου τονίζουν
την αναδομή του ναού και των παρεκκλησίων του.
8

9. 3.Μέρη του καθολικού
Το πρώτο πράγμα που συναντά κανείς είναι το ευρύχωρο προστώο που μαζί
με τον τριώροφο πύργο του καμπαναριού χρονολογούνται στο 1849. Το
προστώο που είναι ανοιχτό προς βορρά, δύση και νότο λειτουργεί μέχρι και
σήμερα ως τόπος συνάθροισης πριν και μετά τις λειτουργίες συνδέοντας τον
εσωτερικό χώρο του ναού με την υπαίθρια αυλή.
9

10. 4.Τοιχογραφίες
Οι εσωτερικές επιφάνειες και οι τρεις ημισφαιρικοί θόλοι του,
διακοσμούνται με τοιχογραφίες του 1852. Παραστάσεις όπως η Δευτέρα
Παρουσία με λεπτομέρειες που απεικονίζουν τον ερχομό του αντιχρίστου, το
μαρτύριο του μοναχού, η Ζωοδόχος Πηγή, η κλίμαξ του Ιωάννη της
Κλίμακος, ο θάνατος του ασεβούς σε αντιδιαστολή με το θάνατο του ευσεβούς
χριστιανού και οι απεικονίσεις προφητών και βασιλέων της Παλαιάς
Διαθήκης προδίδουν, την αποκαλυπτική έμπνευση και τον διδακτικό
χαρακτήρα του εικονογραφικού προγράμματος.
Εκτός από τις εντυπωσιακές καμπάνες ο πύργος του καμπαναριού φιλοξενεί
και το παλαιό ρολόι το οποίο πιθανότατα χρονολογείται στον 18ο
αιώνα.
Την κεντρική είσοδο του ναού προστατεύει η απεικόνιση του Αγίου Ιωάννου
του Προδρόμου.
Στο χώρο της ενάτης σώζονται οι παλαιότερες και σημαντικότερες
τοιχογραφίες που αποτελούν λαμπρά παραδείγματα της παλαιολόγειας
τέχνης.
Στο ανατολικό τοίχος σώζονται δείγματα σπουδαίων τοιχογραφιών της
παλαιολόγειας περιόδου, οι οποίες χρονολογούνται στις αρχές του 14ου
αιώνα,
στα χρόνια του κτήτορα Ιωάννη: οι παραστάσεις των σαράντα μαρτύρων και
της ένθρονης βρεφοκρατούσας Θεοτόκου ανάμεσα στον Άγιο Ιωάννη τον
Πρόδρομο και τον αρχάγγελο Μιχαήλ και μοναχό δεόμενο.
Η δεύτερη παράσταση συμπληρώνεται στο εσωτερικό του τόξου του
αρκοσολίου με την παράσταση των αγίων Θεοδώρων που συνδέουν τον
εικονιζόμενο δεόμενο μοναχό με την πόλη των Σερρών. Στην ίδια περίοδο
χρονολογούνται αταύτιστοι άγιοι εκατέρωθεν προς τον νάρθηκα.
10

11. Οι υπόλοιπες τοιχογραφίες της ενάτης είναι λίγο μεταγενέστερες και
χρονολογούνται στο 14ο
αιώνα. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν ο Χριστός
Αντιφωνητής στο τόξο πάνω από την είσοδο προς το μεσονυκτικό, ο άγιος
Ιωάννης ο Πρόδρομος και η Βρεφοκρατούσα Θεοτόκος εκατέρωθεν του ιδίου
ανοίγματος, καθώς και ο Χριστός αναπεσών, η διδασκαλία του Ιησού στους
αποστόλους, η Πεντηκοστή, και οι προφήτες Ιώβ και Ησαίας επίσης στον
ανατολικό τοίχο.
Η απεικόνιση του προφήτη Ηλία διακοσμεί τον νότιο τοίχο, ενώ η κάμαρα της
ενάτης που διαιρείται με δυο τόξα σε τρία μέρη, κοσμείται με παραστάσεις
από τους εικονογραφικούς κύκλους των θαυμάτων του Χριστού και της ζωής
του αγίου Ιωάννη Προδρόμου. Στο βόρειο τοίχο της ενάτης υπάρχουν δυο
φραγμένα τοξωτά ανοίγματα. Στο εσωτερικό των δυο τόξων υπάρχουν οι
παραστάσεις του αγίου Δαμιανού με τον άγιο Ζωσιμά και την Μαρία την
Αιγυπτία στο νότιο τόξο, και του Αρχαγγέλου Γαβριήλ με τον άγιο Παχώμιο.
Στη εξωτερική βόρεια όψη του χώρου της ενάτης, στο εσωτερικό του
ισογείου του καμπαναριού, σώζεται ιδιαίτερης αξίας τοιχογραφία του αγίου
Ιωάννη του Προδρόμου, στα μέσα του 14ου
αιώνα.
Ο στενόμακρος μακροσκεπής εσωνάρθηκας είναι ο κατεξοχήν χώρος
ιστορικής μνήμης της Μονής επειδή φιλοξενεί τους τάφους των δυο
κτητόρων της, Ιωαννικίου και Ιωάννη. Τα λείψανα του Ιωαννικίου είναι
εντοιχισμένα στο τοίχο της βόρειας στενής πλευράς του μεσονυκτικού δίπλα
σε αρκοσόλιο το οποίο σε μεταγενέστερη φάση ανοίχθηκε για να επιτρέψει την
επικοινωνία με το βόρειο παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του κτήτορα, όπου
πιθανώς να υπήρχε ο αρχικός τάφος του Ιωαννικίου ή του Ιωάννη.
Στο νότιο τμήμα του μεσονυκτικού βρίσκονται οι τάφοι του κτήτορα Ιωάννη
και του Σχολαρίου. Ξυλόγλυπτη λάρνακα περιέχει τα λείψανα του πρώτου,
ενώ ο τάφος του δεύτερου καλύπτεται με μαρμάρινη πλάκα.
Από τις τοιχογραφίες του μεσονυκτικού ιδιαίτερης σημασίας είναι η βάπτιση
του Χριστού σε κόγχη του ανατολικού τοίχου η οποία περιέχει μαρμάρινη
λεκάνη αγιασμού. Επίσης σημαντική είναι η τοιχογράφηση του ταφικού
αρκοσόλιου με παράσταση δέησης που σώζει το πορτραίτο ηλικιωμένου
ανδρός, τη μορφή του Χριστού στα αριστερά του και τις όρθιες σε στάση
δέησης μορφές της Θεοτόκου και του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
5.Τέμπλο
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ξυλόγλυπτο τέμπλο από καρυδιά με
χρονολογία το 1804, όπως και οι εικόνες του Χριστού Παντοκράτορα, της
Θεοτόκου και του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου που χρονολογούνται στον 17ο
αιώνα, ενώ τα ξυλόγλυπτα βημόθυρα είναι παλαιότερα και χρονολογούνται
στα μέσα του 16ου
αιώνα.
11

12. Το ιερό βήμα αποτελεί συνέχεια της ανατολικής πλευράς του κυρίως ναού. Το
τόξο του ανατολικού τοίχου του κυρίως ναού επεκτείνεται σε πλατιά καμάρα
που στεγάζει και περιέχει το ιερό βήμα. Η τρίπλευρη κόγχη του ιερού
βήματος πλαισιώνεται από τις μικρότερες κόγχες της πρόθεσης και του
διακονικού, όπου εντοιχισμένα παλαιά ξύλινα ερμάρια φιλοξενούν μέρος των
ιερών σκευών του ναού.
Στη φυτική εξωτερική πλευρά του μακρυναρικίου, ιδιαίτερο ιστορικό
ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράσταση του 1876 με τις ολόσωμες μορφές του
Ανδρόνικου του Β’ του Παλαιολόγου και του Γεννάδιου Σχολάριου.
Από τα βόρεια συνεχόμενα παρεκκλήσια το ανατολικό είναι παλαιότερο και
αφιερωμένο στη μνήμη του αγίου Σπυρίδωνος. Το δυτικό παρεκκλήσι είναι
αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη τον κτήτορα και στη μορφή που σώζεται
σήμερα χρονολογείται το πρώτο μισό του 19ου
αιώνα.
Η πρόσβαση στο παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στον όροφο της ενάτης,
γίνεται από τον πρώτο όροφο του πύργου του καμπαναριού. Το παρεκκλήσι
δέχτηκε σημαντικές κατασκευές ανάμεσα την περίοδο 1358-1364 για να
φιλοξενήσει στη νοτιοανατολική του γωνιά, τα οστά της Ελένης, αδερφής του
Σέρβου διοικητή των Σερρών Ιωάννη Ούγκλεση, και των δυο θυγατέρων της.
Ο ναός και το ιερό βήμα του παρεκκλησίου ήταν κατάγραφα με σπουδαίες
τοιχογραφίες, οι παλαιότερες των οποίων χρονολογούνταν στον 14ο
αιώνα.
Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι μετωπικές ολόσωμες απεικονίσεις του αγίου
Νικολάου και του Αγίου Στεφάνου, του πάνοπλου προστάτη Αρχαγγέλου,
στην εσωτερική όψη της παραστάδας της φραγμένης πόρτας του δυτικού
τοίχου, η παράσταση του Χριστού της άκρας ταπείνωσης στη μικρή κόγχη της
πρόθεσης.
Εκτός από την ταφική του χρήση το παρεκκλήσι στέγασε στα δυο
παραρτήματα του, τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 14ου
αιώνα τμήμα των
συλλογών της βιβλιοθήκης.
12

13. Επίλογος
Σε πολλά επίσημα βυζαντινά έγγραφα μνημονεύεται η Ιερά Μονή του Τιμίου
Προδρόμου Σερρών ως σεβάσμια, αγία, θεία. Ο πρώτος μετά την άλωση της
Κωνσταντινουπόλεως Οικουμενικός Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος, όταν
εξαναγκάστηκε σε παραίτηση από τους Τούρκους, προτίμησε να περάσει τα
τελευταία χρόνια της ζωής του στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου
Σερρών. Σ' αυτή έγραψε πολλά από τα συγγράμματά του και σ' αυτή πέθανε
και τάφηκε.
Το καθολικό είναι ο πυρήνας της μονής και εντυπωσιάζει όχι μόνο για την
αρχιτεκτονική του αλλά και για τις τοιχογραφίες του.
Το σύνολο των σωζομένων τοιχογραφιών καλύπτουν μια περίοδο έξι αιώνων
δημιουργίας και αντιπροσωπεύουν επάξια τη ζωγραφική τέχνη στην περιοχή
των Σερρών από τους χρόνους των Παλαιολόγων ως τους νεώτερους. Μαζί
με τις σωζόμενες εικόνες, τα εκκλησιαστικά κειμήλια, τα χειρόγραφα και τα
αντικείμενα της μικροτεχνίας δίνουν μια πλήρη εικόνα της καλλιτεχνικής και
πνευματικής ακτινοβολίας που γνώρισε η μονή από την ίδρυσή της έως
σήμερα και την καθιστούν ένα ζωντανό μουσείο της βυζαντινής και
μεταβυζαντινής τέχνης.
13

14. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α΄ ΒΙΒΛΙΑ
• Μητροπολίτου Δράμας Κ. Κυράτσου: « Ιστορία και θαύματα της Παναγίας
Εικοσιφοινίσσης » Δράμα 2003
• Δρ. Θεοχάρη Μ. Προβατάκη : «Η Μονή Εικοσιφοινίσσης η Αχειροποίητος
του Παγγαίου όρους», Έκδοση της Ανώνυμης Τεχνικής Εταιρίας
Μηχανικών» Αθήνα 1998
• Βασίλη Άτσαλου «Η ονομασία της Ιεράς Μονής της Παναγίας της
Αχειροποιήτου του Παγγαίου, της επονομαζομένης της Κοσινίτσης ή
Εικοσιφοίνισσας, Έκδοση του ιστορικού αρχείου του Δήμου Δράμας,
Δράμα 1995
• Επισκόπου Μάξιμου Χ. Ξυδά Μητροπολίτου Σερρών και Νιγρίτης, Το
μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες
• Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου, Άγιον Όρος,
εκδόσεις Καστανιώτη
• Ο θησαυρός της Ορθοδοξίας 2000 χρόνια ιστορία-μνημεία-τέχνη
(Πατριαρχεία και αυτοκέφαλες εκκλησίες), Εκδοτική Αθηνών
Β΄ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
• http: yaunatakabara.blog.com
• www.athosmemory.com
• www.dim-krinid.ser.sch.gr/eikosifinissa.htnl
• www.agioritis.pblogs.gr
• www.el.wikipedia.org
• www.alfadramas.gr
• www.paggaioserrewnet.gr
• www.proinos –typos.gr,
• www .to vima.gr
• www.yaunatakabara.blogspot.gr
• http://petrousa.blogspot.gr
14