Eρευνητική Εργασία τou Καναρά Κωνσταντίνου μαθητή της Α΄λυκείου του ΓΕΛ Κρηνίδων Καβάλας.

1. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ
Κωνσταντίνος Καναράς
ΘΕΜΑ: Η Παναγιά του Παγγαίου: Η Ιερά Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης
(Ιερά κειμήλια)
Κρηνίδες 2012-2013
1

2. ΘΕΜΑ: Η Παναγιά του Παγγαίου: Η Ιερά Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης
(Ιερά κειμήλια)
2

3. ΜΕΛΗ ΤΗΣ Α ΄ ΟΜΑΔΑΣ
1. Κωνσταντίνος Καναράς
2. Ευστράτιος Καναράς
3. Κωνσταντίνος Χαρτοματσίδης
4. Θεόφιλος Γερασιμίδης
ΕΠΟΠΤΕΙΑ
1.Καρατζόγλου Αλέξανδρος
2.Γκούμα Όλγα
3

4. Περιεχόμενα
Πρόλογος………………………………………………………………………………..5
Εισαγωγή………………………………………………………………………………..6
Α΄ κεφάλαιο
Τα κειμήλια της Εικοσιφοινίσσης……………………………………………………..7
Β’ κεφάλαιο
Η λεηλασία του μοναστηριού και η κλοπή των κειμηλίων/χειρογράφων………..10
Επίλογος……………………………………………………………………………….15
Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………..16
4

5. Πρόλογος
Η παρούσα εργασία αποτελεί το προϊόν επιστημονικής έρευνας που
πραγματοποιήθηκε από μια ομάδα μαθητών της Α΄ Λυκείου του Γ.Ε.Λ. Κρηνίδων
Καβάλας και αποτελούνταν από τους μαθητές (Κωνσταντίνο Καναρά, Ευστράτιο
Καναρά, Θεόφιλο Γερασιμίδη και Κωνσταντίνο Χαρτοματσίδη)) ,κατά το σχολικό
έτος 2012-2013.
Ολοκληρώθηκε στα πλαίσια της εισαγωγής του νέου μαθήματος των
Ερευνητικών εργασιών «Project». Για την ενασχόλησή μας με το συγκεκριμένο
θέμα αφορμή υπήρξε η πρόταση που μας έκανε ο καθηγητής της φυσικής
αγωγής του γυμνασίου μας, ο κύριος Καρατζόγλου Αλέξανδρος, μετά από τη
σχετική έγκριση των καθηγητών του σχολείου μας, και έπειτα από σχετική
ενημέρωση και συζήτηση με την ομάδα εργασίας της τάξης.
Η εργασία μας δε θα μπορούσε να ολοκληρωθεί και να λάβει την τελική της
μορφή χωρίς την πολύτιμη καθοδήγηση και βοήθεια που είχαμε από τους
επιβλέποντες καθηγητές μας ,σε όλη την διάρκεια της επεξεργασίας της.
Οφείλουμε, λοιπόν, να ευχαριστήσουμε θερμά τον Κύριο Καρατζόγλου
Αλέξανδρο και την Κυρία Γκούμα Όλγα για τις πολύτιμες συμβουλές τους, για την
ενθάρρυνση, την κατανόηση και την υπομονή που επέδειξαν, σε όλη την πορεία
της εργασίας μας.
Η έρευνα μας είχε ως σκοπό την γνωριμία και επαφή των μαθητών με ένα από
τα ιερότερα Μοναστήρια της περιοχής, την ιερά Μονή Παναγίας Εικοσιφοίνισσης.
Το δικό μου επιμέρους υποθέμα ήταν τα κειμήλια του μοναστηριού και η μοίρα
που η βουλγαρική κατοχή τους επεφύλασε.
5

6. Εισαγωγή
Στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Ανατολική Μακεδονία βρέθηκε
πρόσκαιρα υπό βουλγαρική κατοχή, βούλγαροι στρατιώτες επέδραμαν στην Ιερά
Μονή Τιμίου Προδρόμου, λίγα μόλις χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης των
Σερρών, και στο Μοναστήρι της Εικοσιφοίνισσας, στα όρια των Νομών Σερρών
και Καβάλας, στους πρόποδες του Παγγαίου όρους.
Οι ιερόσυλοι επιδρομείς, εκτός των χρυσών και ασημένιων αντικειμένων που
λεηλάτησαν, πήραν μαζί τους φεύγοντας και έναν ανεκτίμητο θησαυρό από
βυζαντινούς και μεσαιωνικούς χειρόγραφους κώδικες και άλλα ιερά κειμήλια.
Συνολικά εκλάπησαν 691 τουλάχιστον χειρόγραφοι κώδικες, από τους οποίους οι
261 αφαιρέθηκαν από τη Μονή Τιμίου Προδρόμου (100 χειρόγραφα σε μεμβράνη
και 161 σε χαρτί) και άλλοι 430 (οι 160 σε μεμβράνη) από τη Μονή
Εικοσιφοίνισσας.
Μετά τη λήξη του πολέμου και με βάση τη συμφωνία του Νεϊγύ επεστράφησαν
μόνο 259 χειρόγραφοι κώδικες, οι οποίοι φυλάσσονται σήμερα στην Αθήνα, στην
Εθνική Βιβλιοθήκη, πέντε δε από αυτούς βρίσκονται στο Βυζαντινό Μουσείο.
Για τα υπόλοιπα σπάνια χειρόγραφα είχε ριχθεί επί επτά δεκαετίες πέπλος
σιωπής από την επίσημη Βουλγαρία, η οποία ισχυριζόταν ότι δεν κατείχε άλλα
από εκείνα τα λεηλατημένα ιστορικά κειμήλια και χειρόγραφα.
Νέα λεηλασία υπέστησαν οι δύο μονές την περίοδο 1941-1944, όταν η
Ανατολική Μακεδονία είχε παραχωρηθεί από τους γερμανούς κατακτητές στους
συμμάχους τους βούλγαρους φασίστες του βασιλιά Βόρις.
Αυτή η περιπέτεια των κειμηλίων της ιεράς Μονής αποτελεί προϊόν της
παρούσας εργασίας.
6

7. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
Τα κειμήλια της Εικοσιφοινίσσης
Κειμήλια είναι αντικείμενα μεγάλης αξίας– αφού τα περισσότερα είναι φτιαγμένα
από χρυσό η ασήμι – τα οποία βρίσκονται συνήθως σε κάποια μονή η ακόμα και
σε εκκλησία. Κατασκευασμένα με μεγάλη προσοχή και κόπο αποδεικνύουν
πολλές φορές το πολιτισμικό θρησκευτικό επίπεδο ενός λαού και το επίπεδο
λατρείας του.
Πολλές φορές ήταν η αιτία για την λεηλασία ενός ιερού χώρου και την σφαγή
αθώων ανθρώπων, διότι δεν ήταν λίγοι αυτοί που επιθυμούσαν να πάρουν στα
χέρια τους συγκεκριμένα κειμήλια λόγω της χρηματικής αξίας τους.
Οι καταστροφές του 1917 και του 1943 έχουν στερήσει την μονή της
Εικοσιφοίνισσας από μεγάλο αριθμό κειμηλίων και το σύνολο σχεδόν των
πολύτιμων θησαυρών της. Εντός του καθολικού, συγκεκριμένα ανάμεσα στο
νότιο ζεύγος των κιόνων στη δυτική πλευρά του κυρίως ναού, γυάλινη προθήκη
περιέχει σειρά μεταβυζαντινών λειψανοθηκών και όσα άγια λείψανα παραμένουν
στην μονή. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η αργυρή κιβωτιόσχημη λειψανοθήκη με
εγχάρακτη και σφυρήλατη διακόσμηση που περιέχει λείψανα των κτητόρων
Γερμανού και Διονυσίου Α΄. Στο εσωτερικό του καλύμματός της απεικονίζονται οι
7

8. όρθιες μορφές των κτητόρων να στέκονται δεξιά και αριστερά του συγκροτήματος
της μονής στηρίζοντας τους εξωτερικούς του μοναστηριακού περιβόλου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και δεύτερη διακοσμημένη λειψανοθήκη με λείψανα των
κτητόρων Διονυσίου Α` και Νεόφυτου καθηγούμενου της μονής η οποία φέρει την
απεικόνιση των δύο κτητόρων στο εσωτερικό του ασημένιου καλύμματος της.
Τρίτη κιβωτιόσχημη ασημένια λειψανοθήκη περιέχει τα λείψανα δεκαπέντε αγίων
και προστατών της μονής, όπως του αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου, του αγίου
Παντελεήμονα, του αποστόλου Θωμά, του οσίου Ξενοφώντος, της αγίας
Βαρβάρας, της αγίας Παρασκευής και άλλων.
Στο μουσείο της μονής φυλάσσονται δείγματα μεταβυζαντινής αγιογραφίας,
μικροτεχνίας και κεντητικής, όπως η εικόνα του αγίου Ιωάννη Πρόδρομου και του
κτήτορα αγίου Γερμανού (18ος
αιώνας), η δεσποτική εικόνα του τέμπλου του
αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, η εικόνα του αγίου Θεοδοσίου, έργο του μοναχού
Βασιλείου (19ος
αιώνας), το χρυσοκέντητο βήλο (παραπέτασμα) ωραίας πύλης με
την παράσταση της Θεοτόκου ένθρονης με τον άγιο Ιωάννη Πρόδρομο και τον
άγιο Γερμανό, κτήτορα της μονής (1799), η περίτεχνη ιερατική πόρπη (19ος
αιώνος) και άλλα.
Η Μονή κατείχε εκατοντάδες πολύτιμα κειμήλια, πολύ μεγάλης θρησκευτικής και
ιστορικής αξίας. Ιδιαίτερα αξιόλογη ήταν η Βιβλιοθήκη της Εικοσιφοινίσσης. Πριν
τη σύληση της περιλάμβανε τουλάχιστον 1300 τόμους, από τους οποίους οι 430
ήταν κώδικες χειρόγραφοι σε περγαμηνή ή χαρτί, οι δε υπόλοιποι έντυποι.
Υπήρχαν 567 τόμοι παλαιοτάτων βιβλίων με κλασσικούς Έλληνες και Λατίνους
συγγραφείς, καθώς και με βυζαντινούς λογίους, όπως και άλλες σπανιότατες
έντυπες εκδόσεις του 16ου και 17ου αιώνος.
Την 27η Μαρτίου, Μεγάλη Δευτέρα του έτους 1917, κατά τη διάρκεια της
δεύτερης για την περιοχή βουλγαρικής κατοχής (1916-1918), όλος αυτός ο
πλούτος της Ιεράς Μονής λεηλατήθηκε από τους Βουλγάρους κατακτητές της
μακεδονικής γης. Βούλγαροι Κομιτατζήδες και ο αυστριακής καταγωγής
Βλαδίμηρος Σης, δημοσιολόγος (=δημοσιογράφος) (επαγγελλόμενος τον
αρχαιολόγο) στη Σόφια, αφού κακοποίησαν τους 25 μοναχούς, έκλεψαν και
φυγάδευσαν στη Βουλγαρία ολόκληρη την κινητή περιουσία της Μονής.
Από το Σκευοφυλάκιο έκλεψαν τα πολύτιμα κειμήλια της Μονής, λειψανοθήκες,
ευαγγέλια, σταυρούς, λεκάνες αγιασμού, εικόνες, δισκοπότηρα και εκατοντάδες
άλλα λειτουργικά σκεύη (εξαπτέρυγα, αρχιερατικά, ιερατικά και διακονικά άμφια,
χρυσοκέντητα καλύμματα Αγίας Τραπέζης και Τιμίων Δώρων, ραντιστήρια,
κεντητούς Επιταφίους, πολυκάντηλα, θυμιατήρια, τρισκέλια, αναλόγια,
μανουάλια, χρυσά αφιερώματα, κατσία, κ.ά.). Το σύνολο των κλαπέντων
κειμηλίων ανέρχεται σε 907 τεμάχια.
Από δε τη βιβλιοθήκη της Μονής αφαίρεσαν τους 430 χειρόγραφους κώδικες
(130 σε μεμβράνη και οι υπόλοιποι χαρτιού), όπως και τα 567 σπάνια αρχέτυπα
και παλαίτυπα. Επίσης πήραν και πολλά σπουδαία έγγραφα μεγάλης ιστορικής
αξίας, καθώς και άλλα έντυπα. Μεταξύ των κειμηλίων ξεχωριστή θέση κατείχε το
χειρόγραφο, περγαμηνό, δίστηλο Ευαγγέλιο, ιδιόχειρο έργο του Βυζαντινού
Αυτοκράτορα Ιωάννη του Κατακουζηνού, που έγραψε, ως μοναχός Ιωάσαφ, το
1373 ή το 1378. Ζύγιζε 9 οκάδες, ήταν γραμμένο καλλιγραφικώτατα και με
8

9. μεγάλη επιμέλεια, είχε βαρύτιμο περίβλημα και ήταν διακοσμημένο με πολύτιμες
πέτρες.
Η καταστροφή της Μονής από τους Βουλγάρους κατακτητές ολοκληρώθηκε με
τον εμπρησμό της στις 12 Ιουλίου 1943, κατά την τρίτη βουλγαρική κατοχή
(1941-1944). Άρπαξαν ότι ελάχιστο είχε απομείνει από τη λεηλασία του 1917,
έβαλαν φωτιά, και μετέβαλαν το Μοναστήρι σε σωρό ερειπίων.
Η ανοικοδόμηση της Μονής ξεκίνησε εντατικά το 1965 από τον μακαριστό
μητροπολίτη Δράμας κυρό Διονύσιο (1965-2005), στον οποίο επάξια ανήκει η
τιμή του Γ΄ κτήτορος.
Τα περισσότερα χειρόγραφα, χάρη σε φιλότιμες ιδιωτικές επιστημονικές
προσπάθειες, έχουν εντοπιστεί. Τα περισσότερα βρίσκονται σήμερα στο Κέντρο
Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών «Ivan Dujcev» του Πανεπιστημίου «Sv. Kliment
Ohridski» της Σόφιας. Το ίδιο ισχύει και για τα περισσότερα κειμήλια.
Παρά τους ρητούς όρους της Συνθήκης του Νεϊγύ (Neuilly) περί επιστροφής των
κλαπέντων, οι Βούλγαροι αρνούνται έως και σήμερα να επιστρέψουν τα
συληθέντα κειμήλια και χειρόγραφα στον φυσικό τους ιδιοκτήτη, στην Ιερά Μονή
Εικοσιφοινίσσης. Αυτό πάντοτε θα αποτελεί μία τεράστια εκκρεμότητα για την
πνευματική ιστορία της περιοχής μας, αλλά και για τις διμερείς σχέσεις Ελλάδος-
Βουλγαρίας. Για τους κατοίκους της Ανατολικής Μακεδονίας το θέμα αυτό είναι
μείζον, και θα περιμένει πάντα τέτοιο, έως τη δίκαιη λύση του.
Η Ευρωπαϊκή πορεία της Βουλγαρίας πρέπει να αποτελέσει για την Ελληνική
Πολιτεία τη χρυσή αφορμή για την επιστροφή των κλαπέντων.
9

10. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
Η λεηλασία του μοναστηριού και η κλοπή των κειμηλίων
Την 27ην Μαΐου του 1992 είδε το φως της δημοσιότητος ένα άλλο συγκλονιστικό
δημοσίευμα. Ένα κείμενο – ντοκουμέντο, που εγράφη δια χειρός του γνωστού
Έλληνος δημοσιογράφου Σεραφείμ Κοτρώτσου και το οποίο εδημοσιεύθη στο
περιοδικό «ΕΝΑ» με τίτλο: «Στο σφυρί Βυζαντινοί θησαυροί», το οποίο μιλάει για
εκατοντάδες σπάνια βυζαντινά χειρόγραφα, που μαρτυρούν την ελληνικότητα της
Μακεδονίας και την πορεία του Ελληνισμού στον ευαίσθητο χώρο της
Βαλκανικής, κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Τα χειρόγραφα αυτά βρίσκονται
από τον Μάρτιο του 1917 στα χέρια των Βουλγάρων, οι οποίοι αρνούνται να τα
παραδώσουν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ενώ πολλά από αυτά,
προερχόμενα από ελληνικά μοναστήρια, που λεηλάτησαν βουλγαρικές
10

11. παραστρατιωτικές ομάδες, «βγαίνουν στο σφυρί» από ξένους οίκους
δημοπρασιών! Αξίζει τον κόπο να δούμε τι λέει αυτό το ρεπορτάζ, το οποίο,
πέραν των άλλων, αποκαλύπτει και τα εξής :
«Για περισσότερα από 70 χρόνια η γνωστή δημοσιοϋπαλληλική αδιαφορία του
ελληνικού κρατικού μηχανισμού και οι περισπούδαστες διαβεβαιώσεις των
ιθυνόντων του υπουργείου Εξωτερικών ότι πρόκειται για «ασήμαντο ζήτημα»,
είχαν εγκαταλείψει στη μοίρα του ένα μοναδικής ιστορικής αξίας βυζαντινό
«θησαυρό». Οι προσπάθειες του πανεπιστημιακού δασκάλου Λίνου Πολίτη, από
τις αρχές της δεκαετίας του 1970, και στη συνέχεια τριών καθηγητών του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κατόρθωσαν να οδηγήσουν στον
εντοπισμό του συλημένου «θησαυρού» που αποτελείται από εκατοντάδες
βυζαντινά χειρόγραφα τα οποία απεικονίζουν την ιστορία της Μακεδονίας κατά
τους τελευταίους δέκα αιώνες. Ολόκληρο αυτό το πολύτιμο ιστορικό υλικό (που
αποκτάει βαρυσήμαντη αξία ιδιαίτερα αυτή την περίοδο που οργιάζει η
προπαγάνδα σε βάρος της ελληνικότητας της Μακεδονίας) βρίσκεται στα
δαιδαλώδη υπόγεια του Κέντρου Σλαβοβυζαντινών Σπουδών «Ιβάν Ντούτσεβ»
της Σόφιας και η βουλγαρική κυβέρνηση αρνείται να το επιστρέψει, εμπλέκοντας
μάλιστα την υπόθεση στα «γρανάζια» της σχετικής ψυχρότητας που διέπει
τελευταία τις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις.
Η ανακίνηση του εξαιρετικά σημαντικού αυτού θέματος, ενέχει πλέον σοβαρό
πολιτικό κόστος για την ελληνική πλευρά, καθώς η επιστροφή των σπάνιων
βυζαντινών χειρογράφων εντάσσεται στην πλήρη ενεργοποίηση της Συνθήκης
του Νεϊγύ, γεγονός που προϋποθέτει την απόδοση ανταλλαγμάτων από τη χώρα
μας. Το τελευταίο χρονικό διάστημα μάλιστα η υπόθεση γίνεται αφορμή για
πολιτικές εκκαθαρίσεις στη Βουλγαρία επιστημόνων και άλλων παραγόντων
(που βλέπουν με συμπάθεια το ανεπίσημο ελληνικό αίτημα) με τη δικαιολογία ότι
συνεργάστηκαν με το προηγούμενο καθεστώς του Τεοντόρ Ζίβκωφ. Η υπόθεση,
που περιέχει έντονα στοιχεία διεθνούς πολιτικού «θρίλερ», αφορά τη σύληση (το
Μάρτιο του 1917) των μοναστηρίων της Εικοσιφοίνισσας Παγγαίου και
Πρόδρομου Σερρών, από βουλγαρικές στρατιωτικές και παραστρατιωτικές
ομάδες. Όπως προέκυψε από τις μακροχρόνιες έρευνες του πανεπιστημιακού
δασκάλου Λίνου Πολίτη, περίπου 418 ελληνικά χειρόγραφα βρίσκονται ακόμα και
σήμερα στη Σόφια, ενώ ένας άγνωστος αριθμός έχει μεταφερθεί ή έχει πωληθεί
σε κρατικές και ιδιωτικές συλλογές στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. «Τα συλημένα
χειρόγραφα της Εικοσιφοίνισσας, ως “Membra Disjecta” είναι διασκορπισμένα σε
όλο τον κόσμο και άλλα, τα περισσότερα, θεωρούνται «χαμένα», μολονότι όλοι
γνωρίζουμε ότι αυτά βρίσκονται στη Σόφια», έγραφε σε μία από τις μελέτες του
για τα ελληνικά χειρόγραφα ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης,
Βασίλειος Άτσαλος, λίγους μήνες πριν οι Βούλγαροι αναγνωρίσουν επίσημα –
ύστερα από σιωπή 73 χρόνων- ότι κατέχουν τα ελληνικά χειρόγραφα.
Εδώ και δεκαπέντε περίπου χρόνια ωστόσο, ο Λίνος Πολίτης έδινε την πολιτική
διάσταση του θέματος και προδιέγραφε (ίσως απαισιόδοξα) και την εξέλιξή του.
«Το διαρρεύσαν χρονικό διάστημα των εξήκοντα ετών δικαιολογεί, ίσως, μίαν
11

12. τοιαύτην «παραγραφήν». Άλλωστε, η Ελλάς δεχθείσα άνευ τινος διαμαρτυρίας τα
παραδοθέντα τω 1923 χειρογράφων και μη ανακινήσασα επί τοσούτον χρόνον το
ζήτημα, υπέχει και αυτή μέρος της ευθύνης».
Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος αναφέρεται φυσικά στην επιστροφή μέρους των
χειρογράφων (των πιο ασήμαντων ιστορικά) το 1923, τα οποία, η ελληνική
κυβέρνηση τότε αποδέχτηκε χωρίς να θέσει ζήτημα για τα υπόλοιπα, που
εξακολουθούσαν να βρίσκονται στη Σόφια ή είχαν διαρρεύσει με υπαιτιότητα των
Βουλγάρων σε ευρωπαϊκές χώρες. Εκτός από τη διαπιστωμένη εκκλησιαστική
και καλλιτεχνική αξία, η μεγάλη σημασία των κλεμμένων χειρογράφων έγκειται
στο γεγονός, ότι περιλαμβάνουν γραπτούς κώδικες στους οποίους υπάρχουν
πολύτιμα στοιχεία για την πολιτική, πολιτιστική και θρησκευτική ιστορία της
Μακεδονίας των τελευταίων δέκα αιώνων. Και δεν είναι λίγοι εκείνοι που
πιστεύουν ότι τα στοιχεία αυτά κινδυνεύουν να πέσουν σε χέρια ανθρώπων (εάν
δεν έχουν πέσει ήδη) που μπορεί να τα αλλοιώσουν, ανάλογα με την εξέλιξη που
θα έχουν τα πολιτικά δρώμενα στη βαλκανική χερσόνησο. (3) Οι μοναδικοί
Έλληνες επιστήμονες που έχουν μια σχετικά ελεύθερη πρόσβαση σ’ αυτό το
σπάνιο αρχειακό υλικό, είναι οι καθηγητές του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης
Βασίλειος Άτσαλος, Βασίλειος Κατσαρός και Χαράλαμπος Παπαστάθης. Με τις
δικές τους προσπάθειες και την πολύτιμη συνδρομή του πρύτανη του
Πανεπιστημίου κ Αντώνη Τρακατέλη, το Κέντρο Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών
επιτρέπει πλέον τη μελέτη των χειρογράφων, από τα οποία αντλούνται
σημαντικά στοιχεία για την ελληνική ιστορία της Μακεδονίας. Ωστόσο, οι
ραγδαίες ανακατατάξεις και η επικράτηση πιο σκληρών «τάσεων στη βουλγαρική
κυβέρνηση, με την παράλληλη «μόνιμη» αδιαφορία των ελληνικών αρχών, έχουν
οδηγήσει το αίτημα της επιστροφής των χειρογράφων σε … μηδενικό σημείο.
Η ιστορία της σταδιακής εξαφάνισης των χειρογράφων εξελίσσεται εδώ και 75
χρόνια σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και στις ΗΠΑ, όπου κατά
διαστήματα «εμφανίζονται» μερικά από τα κομμάτια της συλλογής των δύο
ελληνικών χειρογράφων. Μεγάλοι ξένοι οίκοι δημοπρασιών έχουν αποκτήσει (με
άγνωστους τρόπους) μερικά από τα ελληνικά χειρόγραφα και τα έχουν πωλήσει
σε ιδιώτες ή κρατικά ιδρύματα ευρωπαϊκών χωρών. Μέχρι και πριν από μερικά
χρόνια, ορισμένα από τα κλεμμένα χειρόγραφα εμφανίστηκαν στους καταλόγους
προς πώληση έργων τέχνης, στους οίκους Jojef Baer της Φρανκφούρτης και
Christie’s του Λονδίνου.
Τα κλεμμένα ελληνικά χειρόγραφα εντόπισε πρώτος ο γνωστός επιστήμονας
Έρχαρντ, ο οποίος την άνοιξη του 1918 εργάστηκε στη Βιβλιοθήκη Επιστημών
της Σόφιας, όπου έκπληκτος βρέθηκε ενώπιον των ελληνικών χειρογράφων που
πίστευε ότι βρίσκονταν στα ελληνικά μοναστήρια της Μακεδονίας. Σιγά-σιγά οι
ελληνικές πρεσβείες του εξωτερικού διαπίστωναν ότι μερικά από τα ελληνικά
χειρόγραφα εμφανίζονταν σε διάφορες δημοπρασίες. Δέκα από αυτά
πουλήθηκαν στη Φρανφούρτη και οι υπεύθυνοι του οίκου ισχυρίστηκαν ότι είχαν
αγοραστεί από την Τουρκία πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Βαρύτιμος
εκκλησιαστικός κώδικας της Ιεράς Μονής Εικοσιφοίνισσας αγοράστηκε κάπου
12

13. στην Ευρώπη από τον Αμερικανό δόκτορα Φραγκλίνο Κρούμπερ και το 1914
περιήλθε στην κτήση του Θεολογικού Σεμιναρίου της Ευαγγελικής Λουθηριανής
Εκκλησίας στο Μέϊγουντ του Ιλινόϊς των ΗΠΑ. Το 1948 η πανεπιστημιακή
βιβλιοθήκη του Άμστερνταμ απέκτησε από Ολλανδό παλαιοπώλη ένα από τα
χειρόγραφα, ενώ είναι γνωστό πως δεκάδες άλλα βρίσκονται σε βιβλιοθήκες
πανεπιστημίων της Ουψάλας, της Πράγας και της Νέας Υόρκης.
Πριν μερικούς μήνες σε εκδήλωση που οργάνωσε στην Αθήνα το Ίδρυμα
Γουλανδρή, η διευθύντρια του Κέντρου Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών της Σόφιας,
κ Αξίνια Τζούροβα, παραδέχτηκε για ακόμη μία φορά πως τα ελληνικά
χειρόγραφα βρίσκονται στη Σόφια. Αυτή η δημόσια αποδοχή της κατάκτησης των
χειρογράφων ίσως να είναι και ένας από τους λόγους που η κ. Τζούροβα έχει
περιπέσει σε δυσμένεια και πολλοί προδιαγράφουν ότι σύντομα θα
«καρατομηθεί» με την «επίσημη» δικαιολογία των διασυνδέσεων που διέθετε στο
καθεστώς Ζίφκωβ.
Ο καθηγητής Βασίλειος Άτσαλος έγραφε σε σχετική μελέτη του, το 1990: «Η
κλοπή των χειρογράφων εντάσσεται στη γενικότερη προσπάθεια και επιδίωξη
των Βορείων γειτόνων μας για τον αφελληνισμό και εκβουλγαρισμό της
περιοχής». Την αλλοίωση (είτε λόγω επέμβασης είτε λόγω χρονικής φθοράς)
που έχουν υποστεί ορισμένα από τα χειρόγραφα διαπίστωσαν οι τρεις καθηγητές
του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης πριν δύο περίπου χρόνια, σε μία από τις
πρώτες επισκέψεις τους στη Σόφια. « Συχνά από τα χειρόγραφα λείπουν φύλλα
μεμονωμένα, κυρίως αυτά που είχαν μικρογραφίες ή έφεραν σημειώματα που
πρόδιδαν την προέλευσή τους. Κάποτε δεν λείπουν φύλλα, αλλά έχουν
εξαλειφθεί ή οι παλαιοί αριθμοί των χειρογράφων ή τα σημειώματα ή μέσα στα
σημειώματα (υπάρχουν) μόνο τα ονόματα των μονών. Τέλος, σε μερικές
περιπτώσεις από τα χειρόγραφα λείπουν μεγάλα τμήματα», αναφέρουν.
Ποιοι και γιατί παρενέβησαν στα ελληνικά χειρόγραφα και τι είναι δυνατόν να
επιδιώκουν είναι «επισήμως» άγνωστο, αλλά εύκολα εξηγήσιμο, εάν λάβει κανείς
υπόψη του την τεράστια σημασία που έχουν για τον προσδιορισμό του
πληθυσμιακού στοιχείου και των πολιτισμικών συσχετισμών στην περιοχή της
Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, κατά τους τελευταίους αιώνες. Αξίζει να
σημειωθεί ότι μεταξύ των κλεμμένων χειρογράφων βρίσκονται και ορισμένα που
θεωρούνται «ανυπολόγιστης ιστορικής αξίας», όπως το βαρύτιμο Ευαγγέλιο των
«εννέα οκάδων», που η παράδοση το ήθελε γραμμένο από το χέρι του
Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Κατακουζηνού και το οποίο φυλασσόταν στο
θησαυροφυλάκιο της Μονής Εικοσιφοίνισσας. Επίσης, «κώδικες» που περιείχαν
έγγραφα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το περίφημο χαρτουλάριο Β΄, που μαζί
με το χαρτουλάριο Α΄ (το οποίο ανακάλυψε το 1957 στηνΠράγα ο ιδρυτής του
Κέντρου Σλαβο-Βυζαντινών Σπουδών Ιβάν Ντούτσεβ) περιείχαν αυθεντικά
αντίγραφα εγγράφων της Μονής Προδρόμου που καταρτίστηκαν το 14ο αιώνα.
13

14. 14

15. Eπίλογος
Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω φαίνεται πως διαχρονικό παραμένει
το αίτημα της επιστροφής των κειμηλίων της ιεράς μονής Παναγίας
Εικοσιφοινίσσης στους χώρους που τα διαφύλαξαν για αιώνες ως αναπόσπαστη
υλική και πνευματική περιουσία που τους ανήκει.
Ίσως πειστεί κάποτε η πολιτική και πνευματική ηγεσία της Βουλγαρίας να
κατανοήσει ότι μια τέτοια πράξη απόσπασης με τη βία αυτής της ξένης
πολιτιστικής κληρονομιάς, αδικεί το αίσθημα του λαού και των δυο κρατών, και
δεν δικαιώνει την επιμονή των ελαχίστων να κατακρατούν τα χειρόγραφα και τα
κειμήλια δυο βυζαντινών μοναστηριών που γνωρίζουν στις μέρες μας μια
πρωτόγνωρη αναγέννηση.
Ας ευχηθούμε η ευχή όλων για επαναπατρισμό των κειμηλίων κάποτε να γίνει
επιτέλους και πράξη.
15

16. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α΄ ΒΙΒΛΙΑ
• Μητροπολίτου Δράμας Κ .Κυράτσου: « Ιστορία και θαύματα της Παναγίας
Εικοσιφοινίσσης » Δράμα 2003
• Δρ. Θεοχάρη Μ. Προβατάκη : «Η Μονή Εικοσιφοινίσσης η Αχειροποίητος του
Παγγαίου όρους», Έκδοση της Ανώνυμης Τεχνικής Εταιρίας Μηχανικών»
Αθήνα 1998
• Βασίλη Άτσαλου «Η ονομασία της Ιεράς Μονής της Παναγίας της
Αχειροποιήτου του Παγγαίου, της επονομαζομένης της Κοσινίτσης ή
Εικοσιφοίνισσας, Έκδοση του ιστορικού αρχείου του Δήμου Δράμας, Δράμα
1995
• Επισκόπου Μάξιμου Χ. Ξυδά Μητροπολίτου Σερρών και Νιγρίτης, Το
μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες
• Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου, Άγιον Όρος, εκδόσεις
Καστανιώτη
• Ο θησαυρός της Ορθοδοξίας 2000 χρόνια ιστορία-μνημεία-τέχνη
(Πατριαρχεία και αυτοκέφαλες εκκλησίες), Εκδοτική Αθηνών
Β΄ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
• http: yaunatakabara.blog.com
• www.athosmemory.com
• www.dim-krinid.ser.sch.gr/eikosifinissa.htnl
• www.agioritis.pblogs.gr
• www.el.wikipedia.org
• www.alfadramas.gr
• www.paggaioserrewnet.gr
• http://www.kavalagreece.gr/tourismos/touristikes-plirofories/ekdromes/i-m-
eikosifoinissas/
16