Μαθητικές Εργασίες

1. Εξωκκλήσι στην
Γεωργιούπολη της
Κρήτης
Η Παναγία στη
Σκριπού της
Βοιωτίας.
Παναγία
Παναξιώτισσα
Γαβρολίμνης
Άγιος Γεώργιος
(Ροτόντα)
Θεσσαλονίκη
Εκκλησία της Παναγίας
Καπνικαρέας
Παναγιά Καστριώτισσα ή
Κουμπελίδικη. Καστοριά
Ναός
Παντάνασσας
Γερουμάνας

2. Περιεχόμενα
• Εκκλησία
• Ο χώρος τέλεσης
• Το διάταγμα των Μεδιολάνων
• Η πρώτη χριστιανική αρχιτεκτονική
• Η εποχή του Ιουστινιανού
• Η λήξη της Εικονομαχίας
• Εικόνες
• Η υστεροβυζαντινή περίοδος
• Η περίοδο Τουρκοκρατίας
• Οι ρυθμοί που σχηματίστηκαν , Ο ρυθμός της Βασιλικής, Η τρουλαία
Βασιλική, Ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο (Βυζαντινός ρυθμός).
• Πηγές

3. Εκκλησία
Είναι γνωστοί με την
ονομασία κυρίως «εκκλησία», «οίκος Θεού», «οίκος Κυρίου»,
«κυριακόν». Στη
Ρώμη ονομάζονταν tituli, από την πινακίδα της εισόδου, όπου
ήταν γραμμένο το
όνομα του ιδιοκτήτη της οικίας. Ευκτήριοι οίκοι έχουν
επισημανθεί αρκετοί σε
διάφορες περιοχές, όπως στην Ελλάδα π.χ. στο Δίον, αρχαία
πόλη στους βόρειους
πρόποδες του Ολύμπου, και κοντά στο Ασκληπιείο της Δήλου,
στη Μεσοποταμία,
στην ελληνιστική πόλη της Δούρα Ευρωπού και οι
περισσότεροι στη Ρώμη.

4. Ο χώρος τέλεσης
Η Εξέλιξη της
Ναοδομίας
Ο χώρος τέλεσης του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας αποτέλεσε, όπως ήταν
φυσικό, από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, χώρους ιδιαίτερη ςμέριμνας για
τη
χριστιανική κοινότητα. Αρχικά ήταν χώροι ιδιωτικοί, αίθουσες ενταγμένες στην
αστική αρχιτεκτονική κάθε περιοχής. Τις αρχαιότερες μαρτυρίες για τους χώρους
προσευχής και λατρείας (ευχαριστακής σύναξης) των πρώτων χριστιανών
παρέχουν
οι Πράξεις των Αποστόλων (1,13-14, 2,1,42). Με την πάροδο του χρόνου , κυρίως
από το τέλος του 2ου αιώνα, καθιερώθηκαν μόνιμοι χώροι που, για τις ανάγκες της
λατρείας, έλαβαν σταδιακά ιδιαίτερη εσωτερική διαμόρφωση. Είναι γνωστοί με
την
ονομασία κυρίως «εκκλησία», «οίκος Θεού», «οίκος Κυρίου», «κυριακόν». Στη
Ρώμη ονομάζονταν tituli, από την πινακίδα της εισόδου, όπου ήταν γραμμένο το
όνομα του ιδιοκτήτη της οικίας. Ευκτήριοι οίκοι έχουν επισημανθεί αρκετοί σε
διάφορες περιοχές, όπως στην Ελλάδα π.χ. στο Δίον, αρχαία πόλη στους βόρειους
πρόποδες του Ολύμπου, και κοντά στο Ασκληπιείο της Δήλου, στη Μεσοποταμία,
στην ελληνιστική πόλη της Δούρα Ευρωπού, και οι περισσότεροι στη Ρώμη.

5. Το διάταγμα των Μεδιολάνων
Μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων, το 313, με την ισότιμη με τις άλλες
θρησκείες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αναγνώριση της χριστιανικής
θρησκείας,
ξεκινά και η μεγάλη εποχή για την χριστιανική τέχνη. Στη βασιλεία ιδιαίτερα
του Μ.
Κωνσταντίνου, ο Χριστιανισμός, μία επίσημα αναγνωρισμένη θρησκεία με
μεγάλη
διάδοση σε όλη την αυτοκρατορία, μέσα ακόμη και στην αυτοκρατορική
αυλή, θα
αποκτήσει τη μνημειακή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική του. Ένας σημαντικός
αριθμός χριστιανικών ναών θα ιδρυθούν, πολλοί από τον ίδιο τον
αυτοκράτορα και τη
μητέρα του, την αγία Ελένη, στην Κωνσταντινούπολη, τη Ρώμη, το Μιλάνο,
τους
Αγίους Τόπους και τη βόρεια Αφρική. Δυστυχώς από την εποχή του Μ.
Κωνσταντίνου πολύ λίγα δείγματα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής έχουν
διασωθεί.

6.  Η πρώτη χριστιανική αρχιτεκτονική

7. Η εποχή του Ιουστινιανού
Η εποχή του Ιουστινιανού είναι για την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική
περίοδος μεγάλης αλλαγής. Δεν πρόκειται για μεταβολή στις μορφές ή υιοθέτηση
νέων στοιχείων, αλλά για αλλαγή στη σύνθεση της κάτοψης του ναού και τη στέγαση.
Η δρομική βασιλική, ο τύπος που κυριάρχησε τους προηγούμενους αιώνες στη
χριστιανική ναοδομία Ανατολής και Δύσης, θα λάβει στην Ανατολή νέα μορφή και
εξέλιξη και θα παραμείνει μόνο στη Δύση ως βασική αρχή της ναοδομίας. Κύριο
χαρακτηριστικό της ναοδομίας την περίοδο του Ιουστινιανού είναι η τάση για
περίκεντρη διάταξη και τονισμό του κατακόρυφου άξονα του ναού. Σταδιακά, θα
γενικευτεί η χρήση των θόλων και μάλιστα του τρούλου. Η χρήση, παράλληλα, νέων
τρόπων στέγασης εκφράζει αποτελεσματικότερα αντιλήψεις και συμβολισμούς για
το χώρο του χριστιανικού ναού, που είχαν και παλαιότερα εκφρασθεί μέσα στην
Εκκλησία. Οπωσδήποτε, οι νέες τάσεις της ναοδομίας δεν είναι δυνατόν να
ερμηνευθούν ερήμην της Λατρείας και της Θεολογίας της Εκκλησίας. Εξέλιξη και
αλλαγές στη Λατρεία (π.χ. η μετακίνηση του διακονικού μέσα στο ναό και η σταθερή
τοποθέτηση της πρόθεσης και του διακονικού εκατέρωθεν του ιερού βήματος μετά
τον 6ο αιώνα) συνιστούν αύξηση της λειτουργικής παράδοσης και ασφαλώς
επηρεάζουν τη ναοδομία. Το γεγονός, για παράδειγμα, ότι η Μικρή και η Μεγάλη
Είσοδος δεν είναι πλέον πραγματικές είσοδοι μέσα στο ναό αλλά εσωτερικές
κυκλικές κινήσεις συντελεί ώστε σταδιακά να απολεσθεί ο δρομικός χαρακτήρας του
ναού και να τονισθεί το κέντρο του και ο χώρος μπροστά από το ιερό βήμα.

8. Η λήξη της Εικονομαχίας
Μετά τη λήξη της Εικονομαχίας και την οριστική αναστήλωση των εικόνων
(843), ο τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο( εικ. 5 ) θα
αποτελέσει τον νέο αρχιτεκτονικό τύπο της ορθόδοξης ναοδομίας, που θα
επικρατήσει όλη τη μεταβυζαντινή περίοδο και όχι μόνο. Οι σταυροειδείς ναοί θα
εφαρμοσθούν επίσης με ποικίλες παραλλαγές κατά τόπους και «σχολές». Έμφαση
δίνεται τώρα στη σταυρική διάταξη της στέγης και ασφαλώς στην παρουσία του
τρούλου. Κάτω από τον κυρίαρχο τρούλο (σύμβολο του ουρανού), η σταυρική στέγη
του ναού θυμίζει στον πιστό τη σημασία του Σταυρού, που αποτελεί σύμβολο της
Θείας Ενανθρώπησης, της Σταυρικής Θυσίας και της Ανάστασης του Κυρίου, με
άλλα λόγια της δυνατότητας της σωτηρίας που του παρέχει η Εκκλησία Την ίδια
περίοδο ένας άλλος αρχιτεκτονικός τύπος, ο οκταγωνικός, θα δώσει πολύ σημαντικά
μνημεία στον ελλαδικό κυρίως χώρο, όπως το καθολικό της μονής του Οσίου Λουκά
στη Βοιωτία και της μονής Δαφνίου στην Αττική. Θα εξαλειφθούν από το
κέντρο του ναού οι τέσσερις κίονες του σταυροειδούς ναού που χρησίμευαν για τη
στήριξη του τρούλου και τα οκτώ στηρίγματα του τρούλου θα τοποθετηθούν
περιμετρικά. Οι νέες αρχιτεκτονικές αναζητήσεις θα αποδώσουν ενιαίο και
αδιάσπαστο τον κεντρικό χώρο του ναού, ο οποίος καλύπτεται από μεγάλο τρούλο. 3
Το εύρος του τρούλου επιτείνει τον συμβολισμό του ως ουράνιου θόλου και επιτρέπει
από τον μεγαλύτερο αριθμό παραθύρων το φως να καταγαύζει τον χώρο.

9. Εικόνες
Οδηγήτρια Μονής
Βροντοχίου
(στο Μυστρά)
Αγία Σοφία
(Κωνσταντινούπολη)
Μονή οσίου Λουκά
(Βοιωτίας)
Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου
(Άγιο Όρος)

10. Η λήξη της Εικονομαχίας
Η κατά τόπους ποικιλία των αρχιτεκτονικών τύπων και κυρίως των
αρχιτεκτονικών μορφών και των κατασκευαστικών τρόπων θα κάνει τους μελετητές
να κάνουν λόγο για «σχολές» με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Δύο θεωρούνται οι
σημαντικότερες «σχολές» της βυζαντινής ναοδομίας, η «σχολή Ελλάδος» και η
«σχολή Κωνσταντινουπόλεως». Στη «σχολή Ελλάδος» ανήκει η νότια Ελλάδα μέχρι
τη Θεσσαλία και ορισμένα νησιά, όπως η Άνδρος και η Αίγινα. Η άλλη «σχολή»
περιλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη και εν μέρει τη Θεσσαλονίκη, καθώς και τις
περιοχές που ανήκουν αμεσότερα στη σφαίρα της καλλιτεχνικής επιρροής της, όπως
τμήμα της Μ. Ασίας, τη Θράκη, τη Μακεδονία και τις βόρειες σλαβικές χώρες,
καθώς και ορισμένα νησιά, κυρίως του Ανατολικού Αιγαίου, όπως π.χ. τη Χίο. ( εικ.
7). Η ιδιαίτερη χρήση του λίθου στην κατασκευή, και μάλιστα το λεγόμενο
πλινθοπερίκλειστο σύστημα, οι ενιαίες και αδιάρθρωτες επιφάνειες των τοίχων και
των όγκων του ναού, ο τονισμός της ευθείας, κυρίως στα τριγωνικά αετώματα, ο
κεραμοπλαστικός διάκοσμος είναι μερικά από τα γνωρίσματα της ελλαδικής σχολής.
( εικ. 8). Η εναλλαγή λίθων και πλίνθων ή η αποκλειστική χρήση πλίνθων στις
τοιχοποιίες, τα καμπύλα αετώματα, τα τυφλά αψιδώματα ή οι μικρές κόγχες που
αρθρώνουν τους εξωτερικούς τοίχους, οι πολυγωνικοί τρούλοι και οι πολύπλευρες
αψίδες του ιερού, τα μεγάλα σύνθετα παράθυρα είναι γνωρίσματα της σχολής
Κωνσταντινουπόλεως.
Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο,

11.  Η υστεροβυζαντινή περίοδος
Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο, που ορίζεται από δύο επώδυνες για την
αυτοκρατορία αλώσεις της Κωνσταντινουπόλεως, την άλωση από τους Λατίνους
Σταυροφόρους το 1204 και την άλωση από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453, θα
συνεχισθεί η χρήση όλων των προηγούμενων αρχιτεκτονικών τύπων αλλά,
παράλληλα, θα εμφανισθούν και νέοι. Στο δεσποτάτο του Μορέως, θα κάνει την
εμφάνισή του και ένας αρχιτεκτονικός τύπος, γνωστός ως «μεικτός» τύπος ή «τύπος
Μυστρά», που συναντάται μόνο στο Μυστρά και στο Λεοντάρι της. Στο ισόγειο ο ναός είναι μία
τρίκλιτη βασιλική, ενώ στον όροφο, με τη
μεσολάβηση τεσσάρων κτιστών στηριγμάτων, μετατρέπεται σε τετρακιόνιο,
σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο (π.χ. Οδηγήτρια μονής Βροντοχίου Μυστρά).
Δημιούργημα όμως καθαρά ελλαδικό του 13ου αιώνα αποτελούν οι σταυρεπίστεγοι
ναοί (εικ. 10). Είναι ναοί συνήθως μικροί, μονόκλιτοι ή τρίκλιτοι, θολοσκεπείς. Στους
ναούς αυτούς η διαμήκης καμάρα διακόπτεται από μία άλλη εγκάρσια, που
τοποθετείται ψηλότερα, ώστε εξωτερικά να διαγράφεται το σχήμα του σταυρού στη
στέγαση.

12.  Η περίοδο Τουρκοκρατίας
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, παρά τις δύσκολες συνθήκες, παλαιοί ναοί
επισκευάζονται ή κτίζονται νέοι. Ιδρύονται κυρίως, λόγω των προνομίων που είχαν
παραχωρήσει οι Τούρκοι, νέα καθολικά στα μεγάλα μοναστήρια. Την πρώτη περίοδο
της Τουρκοκρατίας ακολουθείται πιστά η βυζαντινή παράδοση με ορισμένες
παραλλαγές και απλοποιήσεις . Στα μεγάλα καθολικά των μονών που
ιδρύονται την περίοδο αυτή στο Άγιο Όρος, αλλά και εκτός αυτού, επικρατεί ο
αγιορείτικος τύπος, ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός δηλαδή ( συνήθως σύνθετος
τετρακιόνιος) με πλάγιες κόγχες-χορούς, όπως π.χ. στα καθολικά των μονών Ιβήρων, 4
Φιλοθέου και Κουτλουμουσίου στο Άγιο Όρος. Τη δεύτερη περίοδο της
Τουρκοκρατίας (κυρίως 18ο και 19ο αιώνα) ιδιαίτερη διάδοση θα έχουν οι μεγάλες
τρίκλιτες βασιλικές, ξυλόστεγες ή θολοσκεπείς, με ή χωρίς τρούλο. Σε μερικές
περιπτώσεις, ανοικτή στοά αναπτύσσεται στη δυτική πλευρά του ναού, πάνω από την
οποία τοποθετείται ο γυναικωνίτης. Στην Κρήτη και τα Επτάνησα, λόγω της
Ενετοκρατίας, οι ορθόδοξοι ναοί θα δεχθούν δυτικές επιδράσεις κυρίως στο
διακοσμητικό επίπεδο (στοιχεία αναγεννησιακά, μπαρόκ, ροκοκό κ.λ.π.)

13. I. Ο ρυθμός της Βασιλικής
Μετά το τέλος των διωγμών η Εκκλησία ελεύθερη πια και ισχυρή επιτελούσε την
υψηλή αποστολή Της. Οι παλαιοί και μικροί ναοί δεν εξυπηρετούσαν πλέον τις
λατρευτικές ανάγκες του μεγάλου πλήθους των πιστών. Γι’αυτό άρχισαν να κτίζονται
μεγάλοι ναοί σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Πρόκειται για τις περίφημες
παλαιοχριστιανικές βασιλικές, οι οποίες ήταν τεράστια επιμήκη οικοδομήματα,
διαιρούμενα εσωτερικά, δια κιονοστοιχιών, σε κλίτη, καταλήγοντας στην ανατολική
μικρή πλευρά σε αψίδα (κόγχη) και τα οποία κυριάρχησαν τον 4ο και 5ο αιώνα.
Ο υπέροχος αυτός τύπος ναού είναι άμεσα συνδεδεμένος με την αγία Ελένη, τη
μητέρα του Μ. Κωνσταντίνου, η οποία σύμφωνα με την παράδοση ανήγειρε πλήθος
βασιλικών, στην Κωνσταντινούπολη, στην Παλαιστίνη (Βηθλεέμ, Πανάγιος Τάφος,
Σινά ), Ρώμη και Ελλάδα.
Ο τύπος και η ονομασία της βασιλικής παραλήφθηκε από τους ειδωλολάτρες
ρωμαίους (Basilica), και συγκεκριμένα από τον διαδεδομένο τύπο των μεγάλων
δημόσιων πολύστηλων οικοδομημάτων των ρωμαϊκών αγορών (basilicas forences), τα
οποία χρησίμευαν για εμπορικές συναλλαγές και δικαστήρια. Οι Ρωμαίοι είχαν
παραλάβει αυτόν τον κτιριακό τύπο με τη σειρά τους από τους Έλληνες. Τέτοιο κτίριο
ήταν η ’βασίλειος στοά’των Αθηνών, η οποία ονομάστηκε έτσι προς τιμή του άρχοντος
βασιλέως. Από αυτόν πήρε και το όνομα βασιλική. Οι χριστιανοί ονόμασαν τους
ναούς αυτούς βασιλικές διότι σε αυτές λατρεύονταν ο Βασιλεύς Χριστός.

14. I. Ο ρυθμός της Βασιλικής
Η χριστιανικές βασιλικές όπως αναφέραμε, ήταν επιμήκη κτίρια που
διαιρούνταν εσωτερικά σε κλίτη, ή μοίρες, ή δρόμους (δρομικές βασιλικές).
Τα κλίτη των βασιλικών ήταν τρία, πέντε, επτά, μέχρι και εννέα. Το μεσαίο
κλίτος ήταν το πιο ευρύχωρο και το υψηλότερο. Οι κίονες οι οποίοι χώριζαν
τα κλίτη μεταξύ τους, από ανατολάς προς δυσμάς, δεν είχαν συνήθως
ραβδώσεις και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα, ενώ τα κενά
μεταξύ των κιονόκρανων ενώνονταν συνήθως με τόξα. Πάνω από τα κλίτη
σχηματίζονταν υπερώα τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες. Οι
τοίχοι από το δάπεδο μέχρι το ύψος των τόξων καλύπτονταν από
ορθομαρμαρώσεις λεπτών και πολύχρωμων μαρμάρων. Πάνω από αυτά
υπήρχαν τα ψηφιδωτά. Τα δάπεδα επίσης στολίζονταν με θαυμάσια
ψηφιδωτά. Στο υψηλότερο σημείο υπήρχε ο φωταγωγός με σειρά
μονόλοβων, δύλοβων, τρίλοβων ή πολύλοβολων παραθύρων. Το μεσαίο και
υψηλότερο κλίτος καλύπτονταν από αμφίκλινη (σαμαρωτή) ξύλινη στέγη,
ενώ τα πλάγια κλίτη δια μονορρίκτου (επικλινούς) στέγης.

15. I. Ο ρυθμός της Βασιλικής
Στο ανατολικό μέρος του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το ιερό Bήμα, το οποίο καταλάμβανε το ένα τρίτο του κυρίως
ναού. Χωρίζονταν από αυτόν δια κιονίσκων και καλυπτηρίων πλακών. Στο κέντρο του ιερού βήματος βρισκόταν η αγία
Τράπεζα και πάνω από αυτή κείτονταν το κιβώριο, ένα θολωτό σκέπασμα, το οποίο στηρίζονταν σε τέσσερις κίονες.
Πίσω από την αγία Τράπεζα βρισκόταν ο θρόνος του επισκόπου και εκατέρωθεν οι έδρες των πρεσβυτέρων
(σύνθρονο). Από το ιερό βήμα υπήρχε πύλη, η οποία οδηγούσε προς την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των
μαρτύρων.
Ο κυρίως ναός ήταν ο χώρος των πιστών. Στο μέσον βρισκόταν ο άμβων, από τον οποίον διαβάζονταν τα αναγνώσματα
και γινόταν το θείο κήρυγμα.
Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομάζονταν νάρθηκας, στον οποίο στέκονταν οι κατηχούμενοι, οι
μετανοούντες, και οι προσκλαίοντες. Ο νάρθηκας επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό δια ευρύχωρων θυρών του
μεσαίου κλίτους.. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το Βαπτιστήριο, όπου υπήρχε σταυρωτή δεξαμενή για το βάπτισμα των
ενηλίκων και νότια υπήρχε το Διακονικό.
Τέλος στον εξωτερικό χώρο, πριν το νάρθηκα, υπήρχε το αίθριο στο οποίο γινόταν κάποιες υπαίθριες τελετές. Εκεί
υπήρχε λουτήρας, η δεξαμενή με νερό, όπου καθαρίζονταν το ιερατείο και ο λαός.
Η διακόσμηση των βασιλικών ήταν ανάλογη με την επιβλητικότητα και τη μεγαλοπρέπεια των κτιρίων αυτών. Τα
πάμπολλα μνημεία που μας έχουν διασωθεί, (άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος, Ραβέννα, Παλαιστίνη,
κλπ.) δίνουν σαφή εικόνα για την λαμπρότητα αυτών. Υπέροχος ήταν ο γλυπτικός διάκοσμος, όπως για παράδειγμα τα
κιονόκρανα, τα θωράκια του τέμπλου, η αγία Τράπεζα, Το κουβούκλιο, το σύνθρονο και το Βαπτιστήριο. Η ζωγραφική,
επειδή την εποχή αυτή είναι συμβολική, δεν έχει να μας δείξει αξιόλογα δείγματα. Αντίθετα εντυπωσιακά είναι τα
ψηφιδωτά των τοίχων και των δαπέδων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα υπέροχα ψηφιδωτά της Ραβέννας
(άγιος Απολλινάριος, άγιος Βιτάλιος, Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων κλπ), της Θεσσαλονίκης (άγιος Δημήτριος,
Αχειροποίητος, Μονή Λατόμου ), Μονή Σινά και αλλού.

16. II. Η τρουλαία Βασιλική
Ο 6ος αιώνας είναι η εποχή της μεγάλης ισχύος του βυζαντινού κράτους και ο θρίαμβος του
ορθοδόξου δόγματος. Το γεγονός αυτό είχε αντίκτυπο και στην ανάπτυξη της ναοδομίας. Η
παλαιοχριστιανική βασιλική εμπλουτίζεται με νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία, ώστε να της δίνει ακόμα
μεγαλύτερη αίγλη. Σπουδαιότερη καινοτομία είναι ο περιορισμός του μήκους του κτιρίου και
κυρίως η προσθήκη τρούλου στη στέγη του μεγάλου κλίτους. Πρόκειται για μια θαυμαστή
αρχιτεκτονική εφεύρεση των μεγάλων μικρασιατών αρχιτεκτόνων Ανθέμιου από τις Τράλλεις και
Ισίδωρου από τη Μίλητο . Οι ιδιοφυείς αυτοί μηχανικοί κατόρθωσαν να τοποθετήσουν στην
τετράγωνη στέγη της βασιλικής τον κυκλικό τρούλο, ο οποίος, μέσω τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων
κατέληγε να στηρίζεται σε τέσσερις μεγάλους πεσσούς. Αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτού του
ρυθμού είναι ο περίφημος ναός της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, ο οποίος κτίστηκε από το
Ιουστινιανό τα έτη 531-537. Ο διάκοσμος βελτιώνεται αισθητά. Οι τοίχοι καλύπτονται με ψηφιδωτά
υψηλής τεχνοτροπίας και ζωγραφικές παραστάσεις.
Η επιβλητικότητα αυτού του ρυθμού είναι έκδηλη. Ο τεράστιος όγκος του ναού, το μεγάλο ύψος, ο
τεράστιος θόλος, το άπλετο φως των παραθύρων, δίνουν μια ξεχωριστή αίσθηση στον πιστό.

17. III. Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο
(Βυζαντινός ρυθμός)
Ύστερα από μια περίοδο τριών περίπου αιώνων μεταβατικής ναοδομίας συνδυασμού θολωτής
τρίκλιτης βασιλικής με τη σταυρωτή τρουλαία βασιλική (χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ναός της
Σκριπούς Βοιωτίας), εμφανίζεται στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα σε ολόκληρο τον
βυζαντινό κόσμο, ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο.
Ο περίφημος αυτός τύπος είναι τόσο τέλειος ρυθμός ώστε ’δεν μπορεί να βελτιωθεί
περισσότερο αφού άπαξ και δια παντός τελειοποιήθηκε”(. Από τότε και μέχρι σήμερα παραμένει
ο ίδιος. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 880 στο περίφημο αυτοκρατορικό κτίσμα της ’Νέας
Εκκλησίας του Παλατίου’και εγκαινιάστηκε από τον Μ. Φώτιο στα χρόνια του Βασιλείου Α΄ (867-
886). Ονομάστηκε Νέα Εκκλησία, διότι παρουσίαζε ένα καινούριο αρχιτεκτονικό τύπο.
Ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο είναι ο αντιπροσωπευτικός βυζαντινός ρυθμός. Κύριο
χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του θαυμαστού ρυθμού είναι ο σχηματισμός σταυρού
εσωτερικά και εξωτερικά στο σχεδόν τετράγωνο πια κτίσμα, με τον έναν ή τους πέντε τρούλους.
Η δημιουργία κογχών στη βόρεια και νότια πλευρά όχι μόνο αυξάνουν τον εσωτερικό χώρο,αλλά
χαρίζουν παράλληλα ομορφιά και χάρη. Υπάρχουν πάμπλλα δείγματα αυτού του θαυμασίου
ρυθμού, όπως η Γοργοεπίκοος (άγιος Ελευθέριος), άγιοι Θεόδωροι, Καπνικαρέα, Καισαριανή
στην Αθήνα, Παναγία των Χαλκαίων στη Θεσσαλονίκη, οι εκκλησίες του Μυστρά, κ.α.

18. III. Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο
(Βυζαντινός ρυθμός)
Παραλλαγή αυτού του ρυθμού είναι ο εγγεγραμμένος οκτάγωνος
ναός. Στην περίπτωση αυτή έχουμε ευμεγέθη τρούλο, ο οποίος
καλύπτει ολόκληρη σχεδόν τη στέγη και ο οποίος δια των οκτώ
σφαιρικών τριγώνων στηρίζεται σε ισάρισθμους κίονες. Κύριο
χαρακτηριστικό αυτού του τύπου είναι ο παραμερισμός των
τεσσάρων πεσών ή κιόνων από το κέντρο του ναού και η δημιουργία
ενιαίου άνετου χώρου στον κυρίως ναό. Αντιπροσωπευτικό
παράδειγμα ο ναός της Ρώσικης Εκκλησίας των Αθηνών.
Εσωτερικά δεν έχουμε σημαντικές αλλαγές καθότι ο χριστιανικός ναός
σε όλους τους ρυθμούς παραμένει ο ίδιος, χωρισμένος, στο ιερό
Βήμα, τον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Εκείνο που άλλαξε στον
βυζαντινό ρυθμό ήταν η εσωτερική διακόσμηση και κυρίως η
θαυμάσια βυζαντινή ζωγραφική, η οποία παραμένει και αυτή, όπως η
βυζαντινή ναοδομία, αξεπέραστη μέχρι σήμερα

19. Πηγές
 http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/id_nao
domia_2012.pdf
 http://www.apostoliki-
diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat=art&con
tents=contents_naos.asp&main=naos&file=page3.htm
 http://opatmios.blogspot.gr/2014/07/blog-post_852.html
 http://www.greekarchitects.gr/gr
Ταουκ. Αλεξάνδρα
Α’4