1. Michał Wiśniewski
nowoczesność, która
uwstecznia

2. Tannenberg, obecnie Stębark k. Olsztyna.
wikimedia
Monumentalne mauzoleum upamiętniające bitwę
z sierpnia 1914 r., proj. Waltera i Johannesa Krügerów
(1924-1927).
O
d prawie trzech wieków projekt
o nazwie „nowoczesność” narzuca
cywilizacji Zachodu logikę pogoni
za nowym – w domyśle: lepszym
– światem. Oświecenie, przynosząc wielki
przełom polityczny, kulturowy i naukowy,
pchnęło człowieka w nieznanym kierunku,
wiodącym do utopii, odległej wyspy, gdzie
panuje idealny ład społeczny, w ramach
którego, zamiast feudalnych hierarchii
i niewolniczych zależności, została wprowa-
dzona zasada równości wszystkich mieszkań-
ców. Środkiem służącym realizacji tej wizji
były wielkie przewroty polityczne, odkrycia
geograficzne, wreszcie spektakularny rozwój
nauki i nowych technologii. Nauka, przede Wyrastająca z oświeceniowych idei nowo- ceniowa obietnica lepszego życia została
wszystkim przełomowe odkrycia i wynalazki czesna forma w architekturze, mimo wielu sprzęgnięta z nacjonalistyczną ideologią,
z zakresu fizyki, stworzyła w wiekach XVIII prób, nie stała się jednak zaczynem utopii. ułatwiając narodową gorączkę i mobilizację
i XIX podstawy urzeczywistnienia wielkiej Wprost przeciwnie, od początku XX wieku do walki o surowce i terytoria. Widać to cho-
społecznej obietnicy, złożonej wraz z rewolu- awangardowa sztuka i wzornictwo zaczęły ciażby w przemysłowych projektach Petera
cją francuską i realizowanej dzięki narodzi- tracić swój związek z pierwotną ideą, stając Behrensa oraz innych artystów związanych
nom przemysłu. Kapitalizm, industrializacja się narzędziem autorytarnych i totalitarnych z ugrupowaniem Deutscher Werkbund,
oraz urbanizacja to rzeczywiste, nieustannie systemów politycznych. Na fali rozpoczyna- na przykład w pawilonach wystawowych
poszerzane granice nowego świata, którego jącej się w tym okresie – a mającej swe źródło wznoszonych tuż przed wybuchem wojny we
fizyczną formę pierwotnie określały takie w rozwoju przemysłu chemicznego i elek- Wrocławiu, Lipsku i Kolonii, gdzie ultrano-
zjawiska, jak fabryka, kolej i metropolia. trycznego – drugiej fazy rewolucji przemysło- woczesna estetyka żelbetu, stali i szkła kre-
Historia architektury bardzo precyzyjnie wej fascynacja nowoczesnością zyskała nową owała wizerunek przemysłowej i militarnej
pokazuje kolejne transformacje estetyczne dynamikę, pomagającą w uczynieniu z nowej potęgi Niemiec.
oraz społeczne, które nastąpiły wraz z na- sztuki narzędzia propagandy. Najbardziej
dejściem nowoczesności. Wielkie idee oraz jaskrawy dysonans pomiędzy modernizacją Tragedia wojny światowej nie zdyskredy-
zmiany technologiczne wpływały na kształt formy życia codziennego a deklarowanym towała związku pomiędzy konserwatywną
budynków: najpierw ubierały je w kostium na płaszczyźnie politycznej przywiązaniem retoryką polityczną a nowoczesną estetyką
historycznej ideologii, a później odzierały do tradycji był zawarty w przekazie for- w architekturze, rozpoczynając trwający
z ornamentów. Narodziny modernizmu na mułowanym przez wilhelmińskie Niemcy. przynajmniej kolejne cztery dekady i widocz-
przełomie XIX i XX wieku oraz triumf awan- W przededniu I wojny światowej zawarta ny w wielu krajach Europy gorący romans
gardy stanowiły jeden z kluczowych momen- w propagowanym przez instytucje tego pomiędzy ideologią siły a modernizmem i nie
tów tego procesu. państwa industrialnym wzornictwie oświe- kończąc go. Najmocniej dał on o sobie znać
autoportret 1 [30] 2010 | 35

3. wikimedia
fot. max baur, deutsches bundesarchiv, bild 146-1988-099-21
Symbol manipulacji społecznej mającej wytworzyć wrażenie dobrobytu:
Volkswagen, proj. Ferdynand Porsche, 1934
w Niemczech po dojściu do władzy Hitlera, w latach dwudziestych, w dobie Republi- odnaleźć ślady tego, jak ultranowoczesne
gdzie inżynieria – zarówno przemysłowa, jak ki Weimarskiej, kiedy to tworzyli Bertolt formy, technologie oraz idee, które wzro-
i społeczna – zostały podniesione do rangi Brecht, Ludwig Mies van der Rohe czy Walter sły w Republice Weimarskiej, z czasem
niemalże oficjalnej ideologii coraz bardziej Benjamin. W tym samym czasie, gdy Walter były przejmowane i kopiowane dla potrzeb
zanurzonego w totalitarnym systemie pań- Gropius budował w Dessau siedzibę kierowa- totalitarnego, skrajnie nacjonalistycznego
stwa. Okres międzywojenny w Niemczech nego przez siebie Bauhausu, do dzisiaj jed- przekazu.
nie bez racji zwykło się postrzegać jako dwa nego z kluczowych symboli nowoczesności,
skrajnie różne okresy: czas twórczego fer- w Prusach Wschodnich, nieopodal dzisiejsze- Fenomen połączenia tego, co zakorzenio-
mentu w sztuce, literaturze i filozofii, który go Olsztyna, powstawał, wzorowany na kręgu ne w tradycji, z tym, co ultranowoczesne,
trwał w Republice Weimarskiej, oraz ciemną megalitycznym w Stonehenge, monument jako pierwszy zdefiniował i opisał Jeffrey
noc totalitarnego zniewolenia, jakie zapano- ku czci zwycięzców spod Tannenbergu. Obie Herf, amerykański historyk, autor terminu
wało wraz z powstaniem III Rzeszy. Trzeba budowle wzniesiono, korzystając z nowocze- „reakcyjny modernizm” (reactionary moder-
jednak podkreślić, że wiele spośród skrajnie snych technologii. Obie też wykorzystywały nism). W opublikowanej w 1984 roku książce
nacjonalistycznych koncepcji estetycznych, nowoczesność dla ekspresji skrajnie odmien- zatytułowanej Reactionary Modernism: Tech-
które dominowały w sztuce nazistowskiej, nej ideologii. Obserwując sztukę i kulturę nology, Culture and Politics in Weimar and Third
istniało w oficjalnej sztuce niemieckiej już Niemiec między dwiema wojnami, możemy Reich Herf przedstawił błyskotliwą analizę
autoportret 1 [30] 2010 | 36

4. Wodowanie okrętu liniowego Von Tirpitz, jednej
z dwóch największych jednostek bojowych
Kriegsmarine w trakcie II wojny światowej,
Wilhelmshaven, kwiecień 1939
Poniżej: niemiecki zeppelin w hangarze,
listopad 1938
związku pomiędzy światem niemieckiego biur projektów i profesorów politechnik.
nacjonalizmu a nowoczesną technologią. Tym samym technologia została wyniesiona
Zdaniem badacza, kult maszyny, szybkości na ołtarz niemieckiej tożsamości narodowej. Właściciel praw do ilustracji
i siły, który narodził się w okopach pierwszej nie wyraził zgody na jej
wojny światowej zatriumfował, i pokazał Pozornie pomiędzy bełkotliwą mistyką
swoje nowe „brunatne” oblicze tuż po jej hitlerowskiej ideologii a najsilniej związaną wykorzystanie w wersji
zakończeniu. Upokorzone werdyktem trak- z tradycją racjonalizmu grupą społeczną, elektronicznej.
tatu wersalskiego Niemcy stały się z począt- którą stanowiły techniczne elity, powi-
kiem lat dwudziestych miejscem narodzin nien zaistnieć konflikt. Nic takiego się Ilustracja dostępna
nazizmu, mrocznej ideologii, która uznała jednak nie wydarzyło, technologia została
nowoczesną technologię za uzupełnienie przez nazistów sprzężona z korzeniami
w wersji papierowej.
opartej na braterstwie krwi i ziemi niemiec- niemieckiej kultury, tworząc fałszywą, ale
kiej tożsamości i kultury. Zdaniem nazistów, niezwykle efektywną maszynerię społeczną
niemiecka kultura, poprzez ogólnonarodową i polityczną, pozwalającą zdominować i pod-
mobilizację oraz efektywną organizację zaso- porządkować klasę średnią oraz stworzyć
bów ludzkich i wykorzystanie wynalazków, atrakcyjną ofertę socjalną dla robotników,
miała dać odpór anglosaskiej komercjaliza- dając wszystkim uczestnikom wspólnoty
cji, francuskiemu egalitaryzmowi oraz utoż- narodowej własne samochody, autostrady,
samianym z kulturą żydowską kosmopolity- system ubezpieczeń społecznych oraz prawo
zmowi i abstrakcji. Niemiecka kultura, którą do wakacyjnego wypoczynku. Volkswagen,
ideolodzy nazizmu świadomie i konsekwent- jeden z symboli „nazistowskiego szczęścia”,
nie przeciwstawiali zachodniej cywilizacji, stawał się w tym świecie nie tylko użytecz-
chętnie wykorzystywała atrybuty nowo- nym środkiem transportu, ale także zwor-
czesności, ubierając je przy tym w formy nikiem wspólnoty krwi i ziemi. Jeffrey Herf
wywodzące się z mistyki świata ottońskich zbadał niemieckie biuletyny i wydawnictwa
katedr i krzyżackich zamków. Mistycyzm, techniczne z początku XX wieku i przed-
który leżał także u podstaw działań założy- stawił gruntowną analizę treści zawartej
cieli Bauhausu, w ideologii nazistów został w nich swoistej ewangelii nowej technokra-
wykorzystany dla mobilizacji mas. Widoczny tycznej religii, w ramach której technologia
w ornamentyce i dekoracjach architektury miała stanowić zewnętrzny wyraz osobowo-
nazistowskich Niemiec estetyczny powrót do ści inżyniera, a równocześnie wyższą, „ko- Właściciel praw do ilustracji
mistycyzmu średniowiecza miał za zadanie smiczną” misję pozwalającą zapanować nad
łączyć cały naród wokół jednego wodza i zde- chaosem natury. W hierarchii nauki naziści nie wyraził zgody na jej
finiowanych przez niego celów. Na kapłanów postawili przedmioty techniczne na równi wykorzystanie w wersji
tej nowej, zatopionej w średniowiecznej z filozofią, widząc w nich wyraz wolności
estetyce utopii naziści pasowali inżynierów, ducha oraz radości tworzenia. Zadaniem elektronicznej.
personel techniczny fabryk, pracowników niemieckiego inżyniera było tworzenie
Ilustracja dostępna
w wersji papierowej.
autoportret 1 [30] 2010 | 37

5. Adolf Hitler i Albert Speer przed modelem jednego
z nowych budynków rządowych w Weimarze, 1936
Właściciel praw do ilustracji wała wypracowaną przez Alberta Speera, na-
dwornego projektanta Hitlera, teorią wartości
nie wyraził zgody na jej
ruin. Ideą Speera było stworzenie estetyczne-
wykorzystanie w wersji go znaku tysiącletniej Rzeszy, który – niczym
antyczne, greckie ruiny oraz średniowieczne
elektronicznej. katedry i zamki – pozwoli spuściźnie Führera
Ilustracja dostępna stanąć ponad czasem. Nawiązujący do Gott-
frieda Sempera Speer dostrzegał konieczność
w wersji papierowej. posługiwania się naturalnymi materiałami,
równocześnie odrzucając modernistyczny
dyktat prawdy materiału oraz wstydliwie
ukrywając elementy z żelbetu i stali pod
płaszczem granitowych, rustykalnie ujętych
okładzin kamiennych. Projektowane przez
niego nazistowskie monumenty z jednej stro-
ny należały do najbardziej wyrafinowanych
i zaawansowanych technologicznie kon-
trwałych, ponadczasowych form dających wypracowanych przez nowoczesną cywili- strukcji, jakie wznoszono wówczas na ziemi,
odpór szybko tracącym swoją pierwotną ja- zację. Technologia miała zastępować bezład a z drugiej – niemalże w całości odrzucały es-
kość i podległym kaprysom mody produktom kapitalizmu porządkiem klasycznych form tetykę nowoczesności. W takim duchu Albert
oferowanym przez wolny rynek. utrwalonych w oprawie dróg, torowisk, kana- Speer przygotował ostateczną wersję projektu
łów, mostów i innych dzieł myśli inżynieryj- stadionu olimpijskiego w Berlinie oraz wiele
W świecie pojęć i wartości nazistów inżynie- nej służących już nie pomnażaniu zysku jed- innych budynków w stolicy, w tym oddany
ria i technologia zostały przeciwstawione nostek, ale wspólnocie. „Świętym Graalem” do użytku w przededniu napaści Niemiec na
ekonomii, mającej stać za kryzysem kultury zbiorowej tożsamości był odrodzony naród Polskę budynek Kancelarii III Rzeszy. Nowy
i upadkiem ducha w podatnej na nihilizm niemiecki zdolny do przeciwstawienia swojej gmach biura Adolfa Hitlera w chwili powsta-
cywilizacji Zachodu. Technologia zyski- witalnej kultury materializmowi obecnemu nia był jednym z największych budynków
wała tu po raz kolejny wartość mistyczną, zarówno w kapitalistycznej Ameryce, jak biurowych na świecie. Powstał w miejscu
stając się odzwierciedleniem pierwotnej i w komunistycznej Rosji, gdzie technologia wcześniejszej siedziby Kancelarii, która pra-
naturalnej siły, łączącej profesję inżyniera miała być traktowana jedynie jako środek wie w całości została wyburzona i zastąpiona
z rolą społeczną przypisywaną wcześniej w drodze do celu, a nie jako cel sam w sobie nową konstrukcją połączoną z wielkim bun-
artyście, demiurgowi i kreatorowi nowych oraz forma pozwalająca na wzmocnienie krem. Przez cały okres przebudowy w gmachu
wartości i idei. Technologia miała także stać ducha i tożsamości narodu. nie przestała pracować zajmująca go instytu-
w sprzeczności z anarchią rynku, który przez cja. Mimo tego typu utrudnień, gigantyczną
nazistów był uznawany za niszczycielską, Na gruncie architektury potrzeba połączenia inwestycję ukończono i oddano do użytku po
bezwładną siłę manipulującą społeczeń- wyrafinowanej technologii z kultem we- zaledwie roku, co miało stanowić wymowny
stwem za pomocą abstrakcyjnych wartości wnętrznego, ponadczasowego ducha zaowoco- dowód triumfu woli i technologii.
autoportret 1 [30] 2010 | 38

6. Adolf Hitler, Joseph Goebbels, Albert Speer
Większość projektów Speera można określić Albert Speer okazał się najsłynniejszym in-
i Hermann Esser podczas uroczystości wmurowania
przymiotnikami w stopniu najwyższym. Były żynierem-kapłanem, demiurgiem tworzącym kamienia węgielnego pod Haus des Deutschen
one największe, najdłuższe, najwyższe, naj- nieśmiertelne konstrukcje, symbole ducha Fremdenverkehrs, czerwiec 1938
śmielsze, najobszerniejsze i najwspanialsze. narodu niemieckiego. Obok niego można wy- Poniżej: Adolf Hitler podczas inspekcji wojskowej
Piękno miało być w nich pochodną poprzednio mienić jeszcze wielu niemieckich architektów w Dortmundzie, 1933
wymienionych cech oraz zimnej, racjonalnej i inżynierów, których dziełem jest mroczne
deutsches bundesarchiv, bild 183-h07705
powtarzalności rytmów kolumn i rzędów dziedzictwo wciąż obecne na terytorium
posągów. Przedłużeniem trwałej, „ponadcza- Niemiec i Austrii, a także w wielu miejscach
sowej” architektury nazistowskich budynków współczesnej Polski. W naszym kraju złowrogą
były ulotne, tymczasowe ozdobniki, takie jak pamięć o reakcyjnym modernizmie przywo-
flagi i proporce, chętnie używane przez Speera łują, między innymi, powstałe w latach trzy-
do estetycznej i symbolicznej dominacji nad dziestych monumentalne budynki administra-
przestrzenią publiczną. Inną spektakularną cyjne i sportowe Wrocławia, Opola i Zabrza.
tymczasową konstrukcją Speera były słupy Do tej samej grupy można zaliczyć plany
świetlne utworzone przez rzędy reflektorów przebudowy Warszawy i Krakowa na nowe
przeciwlotniczych ustawionych na norymber- niemieckie metropolie na wschodzie, które
skiej trybunie Zeppelinfeld, służącej dorocz- miały powstać po usunięciu z nich dotychcza-
nym spotkaniom aktywistów NSDAP. W nocy sowych mieszkańców. Skrajnym przykładem
mistyczna liturgia światła miała zjednoczyć wplątania technologii w zbrodniczą machinę
wokół wodza i jego idei blisko czterystuty- nazistowskiej ideologii i systemu są natomiast
sięczny tłum rozentuzjazmowanych, zakocha- krematoria w Oświęcimiu czy Treblince.
nych w nim wyznawców.
Architektura reakcyjnego modernizmu nie
Większość spośród mających trwać ponad była i nie jest fenomenem obecnym jedynie
czasem kluczowych budowli Speera została
zburzona w trakcie wojny; wiele pozostało
w fazie projektu, jak plan uczynienia z Ber-
lina niemieckiej stolicy świata, „Germanii”,
nigdy nie wcielony w życie. Paradoksalnie
największą żywotność wykazały te pozornie
nietrwałe, mechanicznie reprodukowane
znaki przestrzenne w postaci flag i ryt-
mów świetlnych, które po raz pierwszy na
wielką skalę pojawiły się w nazistowskich Właściciel praw do ilustracji
Niemczech, a obecnie, w dobie globalizacji,
łopoczą i rozświetlają otoczenie centrów nie wyraził zgody na jej
handlowych na niemalże całej planecie. wykorzystanie w wersji
elektronicznej.
Ilustracja dostępna
w wersji papierowej.

7. Volkshalle, hala kongresowa dla 180 000 widzów,
deutsches bundesarchiv, bild 146-1983-018-03a
wysoka na 290 metrów, najważniejszy element
wielkiego projektu przebudowy Berlina,
przygotowanego przez Alberta Speera
w przededniu wybuchu II wojny światowej
a równocześnie mało znany przykład tego
zjawiska odsłania architektura Hiszpanii
odbudowywanej ze zniszczeń wojny domo-
wej. Na Półwyspie Iberyjskim, podobnie jak
w Niemczech i we Włoszech, panował w tym
czasie faszystowski reżim, eksponujący kult
wodza, przywiązanie do tradycji, a zarazem
śmiało posługujący się nowoczesną techno-
logią oraz inżynierią społeczną.
Dziedzictwo reakcyjnego modernizmu zaska-
kuje bogactwem form oraz powszechnością
występowania, pokazując także rzeczywisty
kontekst architektury i sztuki europejskiej
w okresie, który tak często bywa utożsamiany
przez badaczy jedynie z historią awangardy.
Budzi także pytania o to, na ile zjawisko to
deutsches bundesarchiv, bild 146iii-373
w przestrzeni kulturowej III Rzeszy. Ostatnio było obecne w Europie Środkowej i Polsce.
sam autor pojęcia, Jeffrey Herf, posłużył się W architekturze powstałych po I wojnie świa-
nim ponownie, łącząc je z estetyczną stroną towej nowych państw tej części kontynentu
propagandy siły Islamskiej Republiki Iranu. można zaobserwować daleko idącą zbieżność
Wracając do czasów narodzin reakcyjnego i równoległość w przyswajaniu zarówno
modernizmu, kult prędkości i maszyny połą- wzorów awangardy, jak i reakcyjnego mo-
czony z fascynacją siłą oraz chęcią powrotu dernizmu. Także w Polsce, która tak chętnie
do korzeni i tradycyjnej kultury w latach wówczas czerpała z doświadczeń faszystow-
trzydziestych był obecny na niemalże całej skich Włoch, dyskurs siły, zespalającej wital-
planecie. Fascynacja technologią oraz specy- ność nowoczesności z korzeniami tożsamości
ficzny powrót do przeszłości legły u podstaw narodowej i tradycją, szybko zyskał uznanie
formułowanego w tym czasie w Rosji socre- wśród elit odrodzonego kraju i przeniknął do
alizmu. W Europie Zachodniej wybitne przy- architektury gmachów ministerstw, banków
kłady tego samego zjawiska można dostrzec, oraz innych budynków publicznych. Rodzi-
między innymi, w budynkach reprezentu- mym budynkiem, który w wyjątkowy sposób
jących Francję podczas wielkiej wystawy łączył tradycję i nowoczesność, inicjując
światowej w Paryżu w 1937 roku. Fascynacja jeszcze w latach dwudziestych obecność tego
wzorami klasycznymi i monumentalizm to nurtu w polskiej architekturze, był Zamek
cechy widoczne także w architekturze fa- Prezydenta RP w Wiśle. Zbudowany w 1930
szystowskich Włoch. Kolejny spektakularny, roku tuż przy granicy z Czechosłowacją
Prachtstrasse – ulica Potęgi, jedna z głównych arterii
Germanii, a więc Berlina przebudowywanego na
stolicę świata, największego projektu Alberta Speera
przygotowywanego od 1937 r.

8. w malowniczej górskiej scenerii, jako dar Trudno jest więc mówić o jednolitym stylu fascynacja technologią, lotnictwem, koleją
autonomicznego Śląska dla Prezydenta wyrosłym z doświadczeń Zamku w Wiśle. i przemysłem, jako siłami nowoczesności
Rzeczypospolitej, pod wieloma względami Był on efemerydą niemającą wielu analogii. pracującymi na rzecz narodu, i podobna
był budowlą wyjątkową. Jego autor, Adolf Wyznaczył natomiast nowy kierunek poszu- chęć powrotu do przeszłości pokazują do
Szyszko-Bohusz, znany krakowski architekt kiwania tożsamości państwa przez archi- dziś łatwość, z jaką nacjonalistyczny prze-
i konserwator zabytków, odkrywca przedro- tektów, który świadomie sięga po nowocze- kaz autorytarnych i totalitarnych reżimów
mańskiej rotundy św. św. Feliksa i Adaukta sność. Dialog nowego ze starym, fascynacja międzywojennej Europy zdominował ideali-
na Wawelu, stworzył w tym projekcie au- technologią wykorzystywaną na użytek styczny przekaz modernistycznej formy.
torską interpretację form średniowiecznych dążącego do imperialnej potęgi państwa zdo-
zamków, łącząc w nim narastającą sekwencję minowały świat form polskiej architektury
wybrana literatura:
kubicznych brył z kamienną, rustykalną ele- drugiej połowy lat trzydziestych. W chwili
• J. Fest, Speer: Biografia, Kraków 1999.
wacją. Równocześnie zaprojektowana przez powstawania największych projektów Spe- • J. Herf, Reactionary Modernism: Technology, Culture and
niego budowla świadomie miała zaskakiwać era w Berlinie oraz Piacentiniego w Rzymie, Politics in Weimar and Third Reich, Cambridge 1986.
nowoczesnością. Zamek w Wiśle został ozdo- również w Warszawie oraz innych polskich •J. Herf, The Engineer as Ideologue: Reactionary Modernists
in Weimar and Nazi Germany, „Journal of Contemporary
biony szeregami pasmowych okien i zwień- miastach powstawały monumentalne
History” 1984, Vol. 19, No. 4, Reassessments of Fascism,
czony płaskimi dachami. Tarasy na dachach gmachy, w których architekci, inżyniero- s. 632-648.
górskiej rezydencji były nie tylko nieprak- wie, konstruktorzy mogli urastać do rangi
tyczne, ale też źle skonstruowane, co powodo- demiurgów narodowej ideologii. Podobna
wało wiele problemów z ich użytkowaniem,
a w konsekwencji budowę nowych, stromych
dachów po kilku latach. Równocześnie sta-
nowiły one manifest nowoczesnego państwa,
które szło z duchem czasu, ale starało się
także zachować łączność ze swoją piastowską
i romańską przeszłością. Do zaprojektowania
wnętrz Szyszko-Bohusz zaprosił awangar-
dowych projektantów, Andrzeja Pronaszkę
i Włodzimierza Padlewskiego, którzy w inspi-
rowanej średniowieczem scenerii umieścili Właściciel praw do ilustracji
bauhausowskie dekoracje i meble. Rozdźwięk
pomiędzy wnętrzami a zewnętrzną stroną nie wyraził zgody na jej
Zamku pokazywał, że polscy projektanci, wykorzystanie w wersji
inaczej niż architekci w III Rzeszy, nie starali
się za wszelką cenę osiągnąć jedności formy. elektronicznej.
Wprost przeciwnie, zrywali z nią, podkre- Ilustracja dostępna
ślając estetyczny kontrast pomiędzy tym, co
dawne, a tym, co współczesne. w wersji papierowej.
Zamek Prezydenta RP w Wiśle – modernizm na
usługach władzy II Rzeczpospolitej, architektura:
Adolf Szyszko-Bohusz, wnętrza: Andrzej Pronaszko
i Włodzimierz Padlewski, Wisła 1929-1930