1. Dušan Škvarna
prawdziwa czy sztuczna
ojczyzna
kształtowanie się słowackiej tożsamości narodowej

2. Ján Kollár (1793-1852)
P
rzemiana tradycyjnych grup etnicz- strzegać naród jako wartość uświęconą, którą
nych w nowoczesne narody i kształ- należy czcić, chronić i rozwijać. Ich zdaniem
towanie się narodowych tożsamości każdy naród odznacza się niepowtarzalną
jest procesem uniwersalnym. tożsamością (posługując się ich językiem:
Najbardziej fascynujące w nim jest to, że dla duchem narodowym) i wytwarza oryginalną
każdej etnii przebiegał on inaczej i przybie- kulturę. Podziwiali lud jako twórcę cennych
rał inną formę. Dzięki temu owa mozaika wartości, dlatego czcili również kulturę
jest tak barwna. Poniżej zamierzam przedsta- ludową, którą na równi z językiem uważali
wić podstawowe wyobrażenia, wokół których za najważniejszy atrybut narodu. Kulturę
ukształtowała się nowoczesna tożsamość na- ludową zaczęli nie tylko badać, lecz także
rodowa Słowaków. Także w wypadku Słowacji promować. Już na początku lat dwudziestych
wszystkie fot. w art.: wikimedia
główną rolę odgrywały grupy inteligentów, XIX wieku Šafárik i Kollár wydali pierwszy
które wysnuły teoretyczną konstrukcję naro- zbiór słowackich pieśni ludowych. Następnie
du i dowiodły jej atrakcyjności. ukazały się drukiem także opowieści, baśnie
i ballady. Tożsamość narodową tworzyli
Pierwsze impulsy pojawiły się u schył- również na podstawie innych elementów,
ku XVIII wieku. Pokolenie oświeceniowe w pierwszej kolejności tradycji historycz-
podjęło pierwszą próbę kodyfikacji języka nej, obrazów, stereotypów, symboli, mitów,
słowackiego, ukształtowania koncepcji naro- ideologii. Przedstawiali oni Słowaków jako
dowych dziejów, pojawiły się między innymi naród pracowity, o pokojowym usposobieniu, cały XIX wiek nadal uznawali oni Królestwo
pierwsze stowarzyszenia i czasopisma w ję- kreowali stereotyp tysiącletniego ucisku Węgierskie za ojczyznę Słowaków i z nim
zyku rodzimym. Właśnie wtedy romantyzm – krótko mówiąc: snuli historyczną opo- łączyli swoją przyszłość, jednak, zakładając
w Europie po raz pierwszy przyjął definicję wieść na temat swojego narodu. Wszystkie „narodowe okulary”, zaczęli uzależniać
ludzkości jako wspólnoty odrębnych naro- wykładnie narodowe podkreślały starodaw- swój stosunek od aktualnej sytuacji Słowa-
dów i kultury ludzkiej jako wytworu różnych ność i sławę własnego narodu z jednej strony, ków i od idei równouprawnienia narodów.
kultur narodowych. Europa atomizowała się, jego ucisk i obecne upokorzenie z drugiej. W historii Królestwa Węgierskiego podnosili
dzieląc się na poszczególne byty narodowe, Przy czym silniejsze ruchy narodowe zaczęły przede wszystkim zasługi Słowaków w jego
wyzwalał się potencjał zarówno szlachetnych „prywatyzować” dynastyczne państwowości kształtowaniu i obronie oraz podkreślali te
ideałów, jak i narodowych egoizmów i kon- historyczne, zawłaszczając je dla własnych chwile historyczne, w których zdawały się
fliktów. Także w wypadku Słowaków tworzy- państw narodowych. Węgierscy patrioci pojawiać zapowiedzi usamodzielnienia się
ła się stopniowo złożona tożsamość. Najwięk- określali wielonarodowościowe Królestwo terytorium Słowacji (przede wszystkim był
sze zasługi w jej ukształtowaniu położyło Węgierskie (słow. Uhorsko) jako państwo to wiek XI, kiedy istniało Księstwo Nitrzań-
pokolenie inteligentów, do którego należeli Węgrów i wykluczali Słowaków z udziału skie, oraz początek XIV wieku, gdy podczas
Ján Kollár, slawista Pavol Jozef Šafárik i po- w tym dziedzictwie, wskutek czego stosunek bezkrólewia bezwzględny oligarcha Máté
eta Ján Hollý. Czerpiąc inspirację w głównej słowackich inteligentów do Królestwa Wę- Csák z Trenczyna zawładnął północną częścią
mierze z dzieł niemieckiego filozofa Johanna gierskiego zaczął przybierać coraz bardziej Królestwa Węgierskiego). Stopniowo zaczęły
Gottfrieda Herdera (1744-1803), zaczęli oni po- ambiwalentny charakter. Wprawdzie przez się więc pojawiać krytyczne głosy określające
autoportret 3 [32] 2010 | 21

3. Ján Hollý (1785-1849)
apostołów wiary: Cyryla i Metodego, albo (haluszki, bryndza). W oczach romantyków
pamiętne miejsca związane z Wielkimi Mora- nawet przyroda przestawała być odbierana
wami: zamek Devín, miasta Nitra i dzisiejsza neutralnie, uważano ją za cenną wartość,
Bratysława. wiernie odzwierciedlającą charakter narodu.
Słowaccy patrioci wychwalali najbardziej
Dotarliśmy wreszcie do narodowych symboli, typowe znaki słowackości, dlatego całkiem
które pełniły kluczową funkcję autoiden- logicznie musieli podnieść Tatry do rangi
tyfikacyjną. Symbole te były powszechnie jednego z najbardziej sugestywnych symboli
zrozumiałe i przemawiały do emocji, dzięki słowackich. Na ich najważniejszy szczyt,
temu mogły osłabiać lub wręcz zlikwidować Krywań, zaczęto organizować wejścia. W la-
różnice społeczne, regionalne czy wyznanio- tach trzydziestych XIX wieku brały w nich
we wewnątrz danej narodowości, wzmac- udział tylko grupy narodowych entuzjastów,
niając poczucie przynależności i jedności. na początku XX wieku − już kilkaset osób.
Innymi słowy: działały one integracyjnie Były to demonstracje narodowej jedności
wewnątrz narodu, dezintegracyjnie wobec i dumy. Ich programy i cele przypominały
sąsiadów. W kulturze słowackiej często ura- znacznie bardziej procesje religijne niż zwy-
stały do rangi narodowych symboli zjawiska kłe wycieczki.
z życia ludu, przede wszystkim ze środowiska
pasterskiego. Uosobieniem bohaterstwa był Romantyczni patrioci zaczęli kojarzyć naród
głównie Juraj Jánošík, którego od początku także z innymi zjawiskami. Za jeszcze jeden
XIX wieku literatura tak wychwalała, że jego atrybut uważali terytorium. W wypadku
Królestwo Węgierskie jako macochę czy też z ludowego bohatera stał się jednym z naj- Słowacji najwcześniej pojawiła się dychoto-
ciemiężyciela Słowaków. Postawa skrajna, trwalszych symboli narodowych. Kolejnym mia ojczyzny i ziemi ojczystej. Jako pierwszy
polegająca na całkowitej negacji Uhorska symbolem narodowym, obok otoczonego uczynił takie rozróżnienie Ján Kollár, który
jako ojczyzny Słowaków, pojawiała się jednak legendarną aureolą Jánošíka, stał się także uznawał państwo (Królestwo Węgierskie) za
wyłącznie w patowych chwilach (w roku górski pasterz owiec, baca. Z czasem postacie sztuczną, a naród − za prawdziwą ojczyznę.
1849, podczas pierwszej wojny światowej). (głównie Jánošík, zbójnik i baca) zaczęły się Nadał w ten sposób impuls do intymnego
z sobą mieszać, cechy jednej przechodziły rozumienia własnego terytorium etniczne-
W reakcji na próby „madziaryzacji” dziejów na drugą. Z takiego synkretyzmu powsta- go i jego precyzyjnego określenia. Była to
Królestwa Węgier patriotyczne społeczeństwo wał świat idealnych bohaterów, obdarzo- sprawa niesłychanie złożona, gdyż Słowa-
słowackie zaczęło uważać państwo wielkomo- nych najszlachetniejszymi przymiotami cja od stuleci stanowiła integralną część
rawskie z IX wieku za główny punkt oparcia i zdolnościami. Silnie tożsamościowo były Królestwa Węgier. Romantycy poszli jednak
Słowaków w historii. Spośród jego władców nacechowane także inne zjawiska folkloru, dalej i dodali kolejną tezę. Przestali bowiem
najbardziej upodobano sobie Świętopełka I – związane przeważnie ze środowiskiem gór: uważać tradycyjną politykę dynastyczną
nie przypadkiem pod koniec XVIII wieku stroje ludowe, pieśni, tańce, drewniane za gwarancję wolności narodów. Obietnicy
powstało jego pierwsze, rzecz jasna wyide- chaty, długie pasterskie piszczały zwa- takiej wolności dopatrywali się wyłącznie
alizowane, wyobrażenie. Czczono również ne fujarami, najbardziej pospolite dania we własnej polityce narodowej, reprezen-
autoportret 3 [32] 2010 | 22

4. tacji i państwowości. Ten związek narodu drogę wzmocnienia samego ruchu narodowe- dążąc do jej federalizacji, która miała zapew-
z terytorium, z polityką i narodową pań- go. W latach czterdziestych XIX wieku także nić poszczególnym narodom ich autonomię.
stwowością stanowił zupełnie nowy element słowacka polityka poczyniła pierwsze kroki W maju 1848 roku ambicje państwowotwór-
w europejskim myśleniu politycznym. w tym kierunku. Oprócz licznych petycji na cze przejawił także słowacki ruch narodowy,
rzecz ochrony praw językowych Słowaków, aczkolwiek należał on do najsłabszych sił
W latach czterdziestych już praktycznie zwracają uwagę głównie wystąpienia Štúra politycznych. W dokumencie Żądania narodu
wszystkie ruchy narodowe w Europie Środ- na sejmie Królestwa Węgier na przełomie słowackiego (Žiadosti slovenského národa) doma-
kowej przejawiały także ambicje polityczne. roku 1847 i 1848. Obok roszczeń o charakterze gano się wprowadzenia powszechnego prawa
Młode pokolenie słowackich patriotów, zwa- społecznym i gospodarczym, które w istocie głosu oraz przekształcenia Królestwa Węgier
ne Štúrovcami, od nazwiska jego przywódcy, nie były sprzeczne z postulatami reform w federację, w której Słowacja stanowiłaby
Ľudovíta Štúra, nie było pod tym względem powstańców węgierskich, Štúr jako pierw- autonomiczny region. We wrześniu 1848 roku
wyjątkiem. Jego zasługą jest uściślenie treści szy poseł na sejmie domagał się legalizacji słowacki ruch narodowy zorganizował nawet
słowackiej tożsamości narodowej i podnie- języka słowackiego w niższych urzędach oraz powstanie, podczas którego została publicz-
sienie jakości kultury słowackiej. Przedsta- nauczania niektórych przedmiotów w języku nie ogłoszona autonomia Słowacji w obrębie
wiciele tego pokolenia podkreślali narodową słowackim w szkołach wyższych. Działania Królestwa Węgier. To krótkie i nieudane
specyfikę (odmienność), rozszerzali zasób te były rodzajem próby generalnej przed wystąpienie zbrojne stanowiło epizod w woj-
i zasięg symboli, próbowali położyć podwali- wydarzeniami lat 1848-1849, które wywoła- nie domowej, która w tym czasie wybuchła
ny pod narodowe malarstwo i muzykę. Mogli ły niespodziewanie wielkie nadzieje i lęki w Królestwie Węgierskim. Na dodatek
już, choć skromnie, przedstawiać swoją zarazem. rozpętał się też konflikt między cesarskim
działalność w przestrzeni publicznej (prze-
chadzki na Devín). Takie inicjatywy przema- W marcu 1848 roku mieszkańcy Europy
wiały jednak tylko do nielicznej społeczności Środkowej zostali wciągnięci w politykę
patriotów, podczas gdy ruch narodowy miał i polityka wypełniła całe życie publiczne.
ambicję rozszerzyć swoje idee i ideały na całe Również w Królestwie Węgierskim zniesio-
społeczeństwo słowackie i na tej podstawie no poddaństwo, ogłoszono zasadę równości
osiągnąć jedność uczuć, idei i interesów. wszystkich obywateli wobec prawa, wprowa-
Dlatego pokolenie Štúrovców zaczęło się an- dzono monarchię konstytucyjną, rozszerzono
gażować w sprawy publiczne. Nie dysponując prawa Królestwa Węgier względem central-
odpowiednimi środkami, wybrało oddolną nych urzędów w Wiedniu. Postulaty ruchów
drogę: publicystykę, edukację, teatr, stowa- narodowych od Bałtyku po Morze Śródziem-
rzyszenia. Skupiono się przede wszystkim ne stawały się coraz radykalniejsze – celem
na poprawie jakości życia i na emancypa- była teraz samodzielna państwowość. Wiel-
cji narodowej niższych i średnich warstw kie ruchy dążyły do utworzenia Niemiec,
społeczeństwa (alfabetyzacja, walka z nad- Włoch, Polski, radykalny odłam węgierskich
używaniem alkoholu, tworzenie drobnych polityków zmierzał do niepodległości Węgier,
przedsiębiorstw). W emancypacji rzemieślni- podczas gdy „małe” narody starały się jednak
ków, rolników i kupców dostrzegano zarazem trwać przy habsburskiej monarchii, choć
Ľudovít Štúr (1815-1856)

5. Pieczęć Słowackiej Rady Narodowej (Wiedeń, 1848)
z krzyżem lotaryńskim na trójwzgórzu
Poniżej: krzyż lotaryński na awersie słowackiej monety
o nominale 2 euro
wszystkich narodów. W ciągu tych dwóch lat 1848 roku w licznych miasteczkach słowackich
praktycznie wszystkie klasy społeczne i regiony powiały biało-czerwone flagi, jednak od jesieni
Węgier przyswoiły sobie węgierską tożsamość. tegoż roku słowaccy ochotnicy walczyli pod
Podobna tendencja daje się zaobserwować trójkolorową (biało-niebiesko-czerwoną) flagą,
w wypadku Słowaków. Ich pamięć wzmocniły która miała już pozostać flagą Słowacji. Choć
doświadczenia z zakresu polityki i walki zbroj- słowacki hymn narodowy Nad Tatrami błyska po-
nej. Po raz pierwszy sprawa słowacka przedsta- wstał już w roku 1844 w środowisku studentów
wiała się jako zagadnienie z dziedziny prawa ewangelickiego liceum w Prešporku (dzisiejszej
państwowego i upowszechniała się w całej Bratysławie) na znak protestu przeciwko zwol-
Europie Środkowej. Precyzowały się terytorium nieniu Ľudovíta Štúra ze stanowiska nauczycie-
i granice Słowacji, jej stolica (najczęściej wy- la tejże szkoły, był on wykonywany publicznie
mieniana była Bańska Bystrzyca), kształtowała dopiero w latach 1848-1849. Jego żwawa rytmi-
się reprezentacja narodowa, tworzył pierwszy ka, odniesienia do solidarności i oporu przed
organ polityczny. Słowacki ruch narodowy po bezprawiem powodowały, że słowaccy ochot-
raz pierwszy jawnie zaprezentował swoje cele nicy, walczący w szeregach cesarskiej armii,
i zabiegał o ich społeczne poparcie. Na scenie łatwo mogli się z nim utożsamiać. Środowisko
publicznej pojawiły się także symbole dzisiej- słowackich patriotów upodobało sobie więcej
szej Republiki Słowackiej. Krzyż lotaryński na podobnych pieśni, jednak po powstaniu Czecho-
błękitnym trójwzgórzu, który przez stulecia słowacji to właśnie ta pieśń stała się słowacką
tworzył połowę herbu Królestwa Węgier i ozna- częścią hymnu nowego państwa.
czał w nim Górne Węgry, czyli mniej więcej
terytorium dzisiejszej Słowacji, uzyskał nową Kolejnym ważnym okresem dla kształtowania
treść. Ze znaku terytorialnego i państwowego tożsamości środkowoeuropejskich narodów
przekształcił się w narodowy symbol Słowa- były lata sześćdziesiąte XIX wieku. Po odno-
ków. Używała go na swojej pieczęci Słowacka wie wprowadzenia ustroju konstytucyjnego
Rada Narodowa, która powstała w Wiedniu we odłożona sprawa narodowa powróciła ze
Wiedniem i rewolucyjnym Pesztem. Ruch sło- wrześniu 1848 roku i od razu stanęła na czele wzmożoną siłą. W Królestwie Węgierskim na-
wacki jako sprzymierzeniec Wiednia zmienił pierwszego zbrojnego wystąpienia Słowaków. rodowe ruchy Chorwatów, Serbów, Rumunów
konsekwentnie swój program państwowy. W 1863 roku znak ów stał się także emblema- i Słowaków wznowiły swoje autonomistyczne
Przez cały rok 1849 orędował on za odłącze- tem Macierzy Słowackiej (Matica slovenská). programy z roku 1848. Słowaccy politycy, któ-
niem Słowacji od Królestwa Węgier i utwo- Słowaccy politycy w tym okresie nawet zabie- rzy znowu rozpoczęli przygotowywanie sobie
rzeniem królestwa słowackiego podporządko- gali o to, by został on uprawomocniony jako gruntu w świadomości publicznej, domagali
wanego cesarskim urzędom w Wiedniu. oficjalny znak Słowacji, do czego jednak nie się przyznania Słowacji statusu autonomicz-
udało się doprowadzić. Miało do tego dojść do- nego państwa w obrębie Królestwa Węgier.
Choć cesarska polityka odrzuciła program piero po roku 1918, kiedy został on częścią godła W bardziej przyjaznej atmosferze kultura sło-
federalny, lata 1848-1849 znacznie się przyczyni- Czechosłowacji. Z rokiem 1848 wiąże się także wacka zaczęła się rozwijać pomyślnie. Cesarz
ły do ugruntowania i rozszerzenia tożsamości powstanie słowackiej flagi narodowej. Wiosną zezwolił na utworzenie Macierzy Słowackiej,
autoportret 3 [32] 2010 | 24

6. która jako pierwsza oficjalnie uznana insty- wały, naród słowacki zaczął być utożsamiany w wypadku Słowaków stało się to dopiero
tucja słowacka urosła do rangi narodowego prawie wyłącznie ze środowiskiem wiejskim. w latach dwudziestych XX wieku. Dopiero
symbolu. Zakładano także stowarzyszenia go- Wzgardzone i niemile widziane sprawy wówczas całe słowackie społeczeństwo przy-
spodarcze, czynne były liczne słowackie gim- polityczne i osiągnięcia kulturalne Słowaków swoiło sobie tożsamość narodową. W porów-
nazja, teatr tętnił życiem, wydawano coraz znalazły się na uboczu życia publicznego i stra- naniu z sąsiednimi narodami tożsamość ta
więcej gazet i czasopism, pierwsze obiecujące ciły dynamikę, którą posiadały w poprzed- była bardziej związana ze środowiskiem lu-
kroki czyniły malarstwo i muzyka. Słowackie nim okresie. Zlikwidowano słowackie szkoły dowym, góralskim i wiejskim aniżeli z mia-
wydarzenia kulturalne odbywały się w prze- średnie, szkoły ludowe madziaryzowano, poza stem, arystokracją, tradycjami walki i tak
strzeni publicznej. Najważniejsze z nich to nielicznymi wyjątkami słowackie inicjatywy dalej. Silnie działał również stereotyp ty-
wielkie polityczne zgromadzenie w Martinie kulturalne zniknęły z przestrzeni publicznej. siącletniego ucisku Słowaków. Ogólnie rzecz
w 1861 roku, wspaniałe obchody w 1863 roku Tylko nieliczna grupa inteligentów tworzyła ujmując, nowoczesna tożsamość narodowa
tysięcznej rocznicy przybycia Cyryla i Metode- jeszcze i promowała kulturę słowacką, odbior- Słowaków kształtowała się trudno i powoli.
go do państwa wielkomorawskiego, coroczne cami jej byli zaś przeważnie już tylko członko- Hamowały ten proces zarówno słaba integra-
zjazdy organizacji Macierzy Słowackiej i różne wie środowiska patriotów. Pogłębiła się więc cja wewnątrz narodu, jak i liczne przeszkody
inne uroczystości. Ośrodkiem słowackiego bariera między silną tożsamością elity a niską zewnętrzne. Społeczeństwo słowackie i jego
życia stało się miasteczko Turčiansky Svätý świadomością narodową samego społeczeń- elity wykazały się jednak wystarczającą siłą
Martin, gdzie wzniesiono pierwsze budynki stwa słowackiego, będącego pod przemożnym oporu. Dzięki temu proces ten zakończył się
mające służyć kulturze słowackiej. Ta po- wpływem kulturowego, językowego, gospodar- pomyślnie.
myślna tendencja została przerwana tuż po czego i politycznego środowiska węgierskiego.
austriacko-węgierskiej ugodzie w roku 1867. Niekorzystna sytuacja wywarła negatywny tłumaczenie ze słowackiego: emiliano ranocchi
wpływ także na mentalność społeczeństwa
polecana literatura:
Na skutek ugody nastąpiła wyraźna zmiana słowackiego. Rozpowszechnianie negatyw- • F. Bokes, Vývin predstáv o slovenskom území v 19. storočí,
w Królestwie Węgierskim. Węgierskie elity nych obrazów Słowaka obniżyło słowacką Bratislava 1945.
zaczęły entuzjastycznie przetwarzać państwo świadomość narodową, spowodowało niską • J. Goszczyńska, Mit Janosika w folklorze i literaturze słowac-
kiej XIX wieku, Warszawa 2001.
wielonarodowościowe w państwo narodowe, samoocenę i wzmocniło poczucie niższości.
• G. Kiliánová, E. Kowalská, E. Krekovičová, My a tí druhí
madziaryzacja stała się jednym z ich głównych Zupełnie inaczej rozwijała się mentalność v modernej spoločnosti. Konštrukcie a transformácie kolek-
politycznych celów. Dzięki hojnemu wsparciu 500 tysięcy Słowaków w Stanach Zjednoczo- tívnych identít, Bratislava 2009.
państwa w przestrzeni publicznej i w szkołach nych. W warunkach wolności emancypowali • C. G. Kiss, Dwa symbole narodowe: hymn polski i hymn sło-
wacki [w:] C. G. Kiss, Lekcja Europy Środkowej. Eseje i szkice,
zapanowały węgierskie symbole, węgierska się zaskakująco szybko zarówno obywatelsko,
Kraków 2009, s. 59-69.
narracja historyczna, bohaterowie, język, sto- jak i narodowo. Wszystkie stowarzyszenia, • D. Kováč i in., Na začiatku storočia 1901-1914, Bratislava
warzyszenia i uroczystości. Węgrzy doświad- czasopisma – a było ich więcej niż na Słowacji 2004.
czali wszechstronnego rozwoju kulturalnego, – posługiwały się symbolami narodowymi. • Mýty naše slovenské, E. Krekovič, E. Mannová, E. Kreko-
vičová (eds), Bratislava 2005.
podczas gdy społeczeństwo słowackie i jego
• D. Škvarna, O genezie nowoczesnych słowackich symboli
kultura znalazły się w dość trudnym położe- Te niekorzystne warunki zmieniły się rady- narodowych [w:] Węgry i dookoła Węgier… Narody Europy
niu. Znacznie naruszona została struktura spo- kalnie z powstaniem Czechosłowacji. Jeśli Środkowej w walce o wolność i tożsamość w XIX i XX wieku,
łeczeństwa: szlachta i część warstwy zamożnej Węgrzy, Czesi, Polacy, Chorwaci ukształtowali A. Cetnarowicz, S. Pijaj (red.), Kraków 2005, s. 43-58.
i wykształconej definitywnie się zmadziaryzo- się w nowoczesne narody już w XIX wieku,
autoportret 3 [32] 2010 | 25