1. Andrzej Szczerski
nowa europa
W
e współczesnych dyskusjach reformatorskich i remedium na jego proble- większości utworzonych po raz pierwszy
o budowaniu nowoczesnych my powinna być akceptacja sprawdzonych w dziejach Starego Kontynentu – Czechosło-
tożsamości narodowych w Eu- wzorów zaczerpniętych z krajów zachodnich. wacji, Jugosławii, Łotwy, Estonii i Finlandii,
ropie Środkowo-Wschodniej oraz mających teraz nowe granice: Polski,
najczęściej podkreśla się, że powstawały W kontekście tych twierdzeń nowego znacze- Litwy i Węgier. Do tej grupy można także
one, bazując na gloryfikacji przeszłości lub nia nabierają badania nad regionalną histo- włączyć Rumunię, która powiększyła wów-
tradycjonalizmie kultury ludowej, trakto- rią modernizacji, pozwalające zakwestiono- czas swoje terytorium, ale należy podkreślić,
wanej w romantyczny sposób jako residuum wać powyższe tezy. Szczególnie interesujący że polityczną niezależność odzyskała jeszcze
narodowych tradycji. Tym samym miały cha- jest okres, kiedy Europa Środkowo-Wschodnia w latach sześćdziesiątych XIX wieku.
rakter retrospektywny i wyrażały zasadniczą uzyskała swoją podmiotowość, po raz pierw-
sprzeczność między odrodzeniem narodowym szy od końca XVIII wieku, a więc momentu, Dla tej, stosując określenie Tomasza Masa-
a wartościami epoki nowoczesnej. Kiedy kiedy, jak się powszechnie uważa, rozpoczęła ryka, „Nowej Europy” powstanie struktur
po 1989 roku po raz kolejny podjęto wysiłek się epoka nowoczesna. Cezurę stanowi koniec państwowych stworzyło nieznane dotąd
modernizacji regionu, uważano więc, że nie pierwszej wojny światowej i pojawienie się możliwości budowy nowoczesnych tożsa-
potrafi on wypracować własnych strategii w regionie nowych państw, w zdecydowanej mości w poszczególnych krajach regionu.
Modernizacja wiązała się zarówno z two-
rzeniem fundamentów niepodległego bytu
politycznego oraz reformami gospodarczymi,
jak i z przemianami w dziedzinie kultury.
Oczekiwany awans cywilizacyjny miał nie
tylko potwierdzić prawo nowych państw do
istnienia, ale także do zajmowania ekspono-
wanego miejsca w Europie. Jakkolwiek dialog
z krajami zachodnimi miał istotne znacze-
nie, zamiast bezdyskusyjnie przejmować
Zlin, dzielnica mieszkaniowa Nad Ovčirnou, 1932
a. szczerski, modernizacje. sztuka i architektura w nowych państwach europy środkowo-wschodniej 1918-1939, łódź 2010, s. 442

2. Brno, willa Tugendhatów, proj. Ludwig Mies van den
Rohe, 1929-1930
stamtąd wzorce nowoczesności, starano się
wypracować oryginalne koncepcje reform,
opierając się zarówno na demokratycznym
nacjonalizmie, jak i na próbie pogodzenia
nowoczesności z tradycyjnymi wartościami,
archiwum muzeum miasta brna
uznawanymi przez poszczególne kultury
narodowe za godne zachowania. Uważano, że
tylko takie partykularne programy moderni-
zacyjne mogły przynieść oczekiwane rezul-
taty, a nie dalszą marginalizację w wyniku
przyjęcia zewnętrznych, nieadekwatnych lub
sprzecznych z lokalnym interesem, modeli.
Zmaganie się z konsekwencjami dotychczaso- bardziej że popierali ją architekci, teoretycy willa Tugendhatów (1928-1930) autorstwa
wego zacofania i chęć szybkiego znalezienia oraz mecenat prywatny i publiczny. Jeden Ludwiga Miesa van der Rohe, o której można
się w centrum nowoczesności spowodowały, z koryfeuszy międzynarodowej awangardy, przeczytać w każdym podręczniku historii
że trzeba było poszukiwać oryginalnych i nie- Theo van Doesburg, uważał, że Czechosłowa- architektury. Na uwagę zasługiwały także
znanych nigdzie indziej modernizacyjnych cja to modelowy „młody naród”, który nie całe kompleksy nowoczesnej architektury,
rozwiązań, wykorzystując w tym celu także posiadał dotąd w pełni rozwiniętej własnej jak modelowe osiedle funkcjonalistycznych
współczesną sztukę, architekturę i wzornic- kultury i dlatego bardzo szybko zaakceptował domów (1928, proj. Bohuslav Fuchs i in.) czy
two. To one kształtowały przestrzeń publicz- najnowsze tendencje, mając wszystko do wy- centrum targowe (Josef Kalous, Jaroslav Va-
ną i prywatną, edukując „nowego człowieka” grania, a niewiele do stracenia. Symbolami lenta i in.) otwarte z okazji Wystawy Kultury
i dostarczając mu wzorców „nowoczesnego czechosłowackich przemian stały się rozbu- Współczesnej także w 1928 roku.
życia”. Modernizacja oznaczała porzucenie dowy dwóch miast, Hradca Králové i Brna.
myślenia utopijnego i zastąpienie go pragma- W tym pierwszym, nazywanym „Salonem Architektura modernistyczna odegrała istotną
tyczną próbą implementacji nowoczesności. Republiki”, dzięki planom urbanistycznym rolę w budowaniu tożsamości nowych państw
nakreślonym przez Josefa Gočára powstały nad Morzem Bałtyckim, przede wszystkim
Zrealizowane modernizacyjne plany, dziejące nowe dzielnice zabudowane na początku lat w Estonii. Powstające w Tallinie budynki
się w „czasie przyszłym dokonanym”, przy- dwudziestych architekturą w stylu rondoku- publiczne i prywatne wille czy funkcjonali-
niosły zmiany w wielu dziedzinach życia, bistycznym, a w latach trzydziestych − wyso- styczna zabudowa nadmorskiego kurortu Par-
ale ich najbardziej wyrazistym przykładem kiej klasy budynkami funkcjonalistycznymi, nawa były utożsamiane ze stylem liberalnej
była architektura. Okres międzywojenny takimi jak siedziba zarządu kolei państwo- i niepodległościowej elity. Litwa, po utracie
to gwałtowny rozwój miast, które stały wych (1929-1932) czy okręgowej administracji Wilna, rozpoczęła rozbudowę, jak określała
się symbolami postępu i cywilizacyjnego (1932-1936). W Brnie, które awansowało do to litewska konstytucja, „tymczasowej stolicy
rozkwitu „nowych państw”. Wyjątkowymi roli ważnego ośrodka gospodarczego i kul- kraju” – Kowna, gdzie także stosowano mo-
osiągnięciami mogła się pochwalić Czechosło- turalnego w centrum kraju, powstało wiele dernistyczne formy, między innymi budując
wacja, gdzie architektura funkcjonalistyczna spektakularnych modernistycznych gmachów gmachy publiczne czy symbol litewskiego
cieszyła się uprzywilejowanym statusem, tym publicznych, domów czy kawiarni, w tym odrodzenia narodowego: kościół Zmartwych-
autoportret 3 [32] 2010 | 17

3. Kowno, kościół Zmartwychwstania, proj. Karolis
Reisonas, po 1928
Poniżej: Budapeszt, dzielnica mieszkaniowa
Újlipótváros, 1933-1943
wstania Pańskiego (po 1928, proj. Karolis Kolejne osiągnięcie stanowił rozwój prowin-
Reisonas). W stolicy Łotwy, Rydze, wyróżniała cjonalnych regionów, będący sprawdzianem
się modernistyczna dzielnica Teika. cywilizacyjnych możliwości nowych państw.
W Czechosłowacji znaczące inwestycje prowa-
Wiele uwagi poświęcano przebudowie stolic, dzono na terenie najuboższej prowincji kraju,
stanowiących o prestiżu nowych państw. Rusi Zakarpackiej, gdzie powstała nowa
W Jugosławii dynamicznie rozwijał się Belgrad, infrastruktura, rozbudowano najważniejsze
a do dziś nad miastem górują monumentalny miasta, w tym przede wszystkim jej admi-
archiwum parafii zmartwychwstania pańskiego w kownie
pałac Drukarni Państwowych (1933, 1937-1940, nistracyjne centrum – Użgorod. W Polsce
proj. Dragiša Brašovan) czy wieżowiec „Alba- analogiczny proces dokonywał się na terenie
nia” (1938-1940, Branko Bon, Milan Grakalić Centralnego Okręgu Przemysłowego, a po-
i Miladin Prljević). W Budapeszcie największą mnikiem awansu cywilizacyjnego tych ziem
z modernistycznych realizacji była budowa luk- była budowa nowego miasta − Stalowej Woli.
susowej dzielnicy mieszkaniowej Újlipótváros, Zmieniła się także przyłączona do Rumunii
na peszteńskim brzegu Dunaju w pobliżu dawna prowincja Imperium Rosyjskiego: Be-
Wyspy Małgorzaty, w latach 1933-1943. Wśród sarabia, część historycznej Mołdawii, zwłasz-
licznych realizacji w Pradze wyróżniało się cza jej stolica Kiszyniów i wybrzeże Morza
modelowe osiedle modernistycznych domów Czarnego. Dla Rumunów perłą w koronie była
Baba (od 1929, proj. Pavel Janák i in.) i podmiej- jednak przede wszystkim rozbudowa Buka-
ska dzielnica Barrandov, gdzie od 1927 roku resztu, którego ludność w ciągu dwudziestu
budowano miasteczko filmowe z nowoczesny- lat niepodległości wzrosła z 350 tysięcy do
mi studiami, willami aktorów i producentów niemal miliona, a z uwagi na skalę i klasę
oraz słynną kawiarnią (proj. Max Urban i in.). powstającej tu modernistycznej architektury
Zmieniło się oblicze Warszawy, modernistyczna miasto mogło pretendować do miana jedne-
zabudowa powstawała na Żoliborzu, Sadybie, go z najważniejszych centrów modernizmu
Saskiej Kępie, wojenną katastrofę przetrwał w Europie.
wysokiej klasy zespół budynków Centralnego
Instytutu Wychowania Fizycznego im. Józefa Na tle wspomnianych wyżej przykładów
Piłsudskiego (1928-1930, proj. Edgar Norwerth). wyróżniają się dwie modernizacyjne historie,
Warto dodać, że w ostatnich latach często zwra- świadczące o wielkich ambicjach i równie
węgierskie muzeum architektury
cano uwagę, iż poza Warszawą wiele wysokiej wielkich sukcesach, jakie mogła przynieść
klasy realizacji modernistycznych powstało międzywojenna nowoczesność. W Polsce
także w województwie śląskim, od Wisły po przykładem spełnionych nadziei moderniza-
Katowice. Na podobne docenienie czeka jednak cyjnych był nowoczesny port i miasto Gdynia.
nadal międzywojenna architektura wielu W II RP Gdynia funkcjonowała jako dowód
miast, nawet, wydawałoby się, tak znanych, jak na nieograniczone możliwości stojące przed
Kraków czy Lwów. odrodzonym krajem, realizującym śmiałe
autoportret 3 [32] 2010 | 18

4. projekty industrializacyjne i za pośrednic- wiekiem” nowoczesności i wiary w budowę była więc jedyną odpowiedzią na pytanie
twem drogi morskiej otwartym na kontakty lepszej przyszłości w oparciu o postęp techno- o przyszłość regionu.
z całym światem. Pomnikiem nowoczesności logiczny i nowe wzorce kulturowe, stwarzało
była przede wszystkim architektura Gdyni, ale wyjątkowo korzystne warunki dla podjęcia Nowe państwa dawały szansę na realizację
także narastające wokół miasta i portu rozma- wysiłku transformacji. Dla „nowych państw” planów modernizacyjnych nakreślonych
ite reformatorskie wizje, zakładające między regionu wyzwaniem było uniknięcie powierz- przez poszczególne narody, które tym samym
innymi promocję modernistycznych wzorów chownej modernizacji, opartej na cytowaniu dążyły do zmiany swojego peryferyjnego
życia prywatnego i kultury czasu wolnego, wzorów niemających wiele wspólnego z miej- statusu. Unikając przesadnej idealizacji
budowę zamożnej „Polski Morskiej” czy plany scowymi realiami i prowadzącej do efektu międzywojennych realiów, nie sposób nie
zdobycia zamorskich kolonii. W Czechosłowa- symulakrum, naśladownictwa nieistniejącego docenić ewidentnych sukcesów wielu spośród
cji wyjątkowy program kompleksowej budowy oryginału nowoczesności, a nie do faktycz- przedsięwzięć modernizacyjnych podjętych
nowoczesnego uniwersum stworzyła firma nej zmiany. Starano się także uniknąć tzw. w latach 1918-1939. W Europie Środkowo-
Bata z siedzibą w Zlínie, zajmująca się masową modernizacji wyspowej, oznaczającej reformy Wschodniej powstały oryginalne projekty
produkcją butów. Ekspansja firmy wykraczają- wybranych fragmentów życia gospodarczego modernizacyjne, których odpowiedników
ca poza granice kraju pozwoliła jej na wpro- bądź kulturalnego, co de facto prowadziło próżno szukać w centralnych ośrodkach mię-
wadzenie unikatowego programu socjalnego do potwierdzenia statusu półperyferyjne- dzywojennej nowoczesności. Ich wartością
dla pracowników − od budowy domów, przez go i wzmacniało wąskie elity, korzystające była właśnie „peryferyjność”, a więc odkry-
zapewnianie wyżywienia i opieki lekarskiej, z dobrodziejstw modernizacji. Modernizacja wanie nieznanych dotąd strategii moderni-
po wspólną rozrywkę − który mógł się wydać wyspowa była także na rękę przeciwnikom zacyjnych wynikających z różnych inspiracji,
spełnieniem nadziei na powstanie idealnego modernizacji, zainteresowanym trwaniem umiejętności syntezy wielu źródeł wiedzy
społeczeństwa przyszłości. status quo na możliwie dużą skalę, oraz czy konieczności podejmowania eksperymen-
międzynarodowej konkurencji pragnącej tów. Należy także podkreślić, że wielką wagę
W okresie międzywojennym po raz pierw- podtrzymać półkolonialny status „Nowej przywiązywano do roli kultury w procesie
szy na tak dużą skalę podjęto próbę budowy Europy”. Zgadzając się na nowoczesność i jej transformacji, a artyści i architekci uzy-
nowoczesnej tożsamości Europy Środkowo- ideały, uważano, że należy stworzyć takie skali nieznane dotąd możliwości tworzenia
-Wschodniej, starając się znaleźć dla niej mechanizmy transformacji, aby nie tylko nie eksperymentalnych dzieł, wierzono, że to ich
miejsce wśród najbardziej rozwiniętych powodować dalszej marginalizacji regionu, działalność będzie kształtować rzeczywistość
państw, stanowiących cywilizacyjne centrum ale realizować własne ambicje. Modernizacja w warunkach zdobytej na nowo wolności.
świata. Mimo iż dwudziestolecie pozostało
narodowe archiwum cyfrowe
„projektem niedokończonym”, stworzyło pod-
stawy nowoczesnej podmiotowości zarówno
całego regionu, jak i poszczególnych „nowych
państw”. W ten sposób mogła się rozpocząć
weryfikacja tezy o ich odwiecznym i nie-
zmiennym zacofaniu oraz skazaniu na status
półperyferyjny w ramach Starego Kontynen-
tu. Dwudziestolecie, będące kolejnym „złotym
Warszawa, Centralny Instytut Wychowania Fizycznego,
proj. Edgar Norweth, 1928, na zdjęciu uroczystość
nadania instytutowi imienia Józefa Piłsudskiego
21 marca 1939 roku