EconL2.2020 - 2021 on

1. Сэдэв 2. ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ТЭНЦВЭР
Сэдвийн агуулга:
1.Эрэлт. Эрэлтийн функц, эрэлтийн хууль
2. Эрэлтэд нөлөөлөх хүчин зүйлс
3.Нийлүүлэлт. Нийлүүлэлтийн функц, нийлүүлэлтийн
хууль
4.Нийлүүлэлтэд нөлөөлөх хүчин зүйлс
5. Зах зээлийн тэнцвэрийг тодорхойлох нь
6. Зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлөх хүчин зүйлүүд
7.Төрийн бодлогоор зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлөх нь

3. 1.Эрэлт. Эрэлтийн функц, эрэлтийн хууль
Эдийн засгийн шинжлэх ухааны микро, макро
түвшин дэх судалгааны нэг гол хэсэг бол эрэлт,
нийлүүлэлтийн шинжилгээ билээ.
ХХ зууны эхээр дэлхийн ихэнх улс орнуудад зах
зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрээр үнэ
тодорхойлогддог гэсэн онол, зарчмыг эдийн засгийн
практик амьдралд хэрэгжүүлснээр тэдгээр орнуудын
хөгжил дэвшилд асар их түлхэц болсон юм.

4. ХIХ зууны эцэс ХХ зууны зааг дээр эрэлтийн
онолыг Английн эрдэмтэн Альфред Маршалл цэгцлэн
тайлбарласан.
Эрэлт гэдэг нь худалдан авагчийн сонирхлыг
илтгэдэг, худалдан авах чадвар бүхий хэрэгцээ юм
Эрэлт, хэрэгцээ гэсэн эдийн засгийн ойлголт нь
ойролцоо утгыг илэрхийлэх боловч ялгаатай юм.

5. Хэрэгцээ болон эрэлтийн хамаарлыг доорх
тэнцэтгэлээс тодорхой харж болно.
Хэрэгцээ = Эрэлт + Мөрөөдөл →
Эрэлт = Хэрэгцээ − Мөрөөдөл.
Хэрэгцээнээс биелсэн хэсэг нь эрэлт бөгөөд харин
үлдэж байгаа нь мөрөөдөл юм.

6. Эрэлтийг тооцож байж үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулна.
Зах зээл дээр хэд хичнээн хэмжээний ямар нэр
төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ шаардлагатай байгааг
тооцож, тэр нэр төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг
бусад үйлдвэрлэгчдээс өрсөн, чанартай, түргэн
шуурхай нийлүүлж чадвал илүү их ашигтай ажиллах
боломж бүрдэнэ.
Ийм ч учраас эрэлтийг удирдлага болгосон үйл
ажиллагаа зах зээлд үр ашигтай байдаг гэж үзнэ.

7. Эрэлтэд олон хүчин зүйлс нөлөөлдөг.
Тухайн бүтээгдэхүүний эрэлтийн хэмжээ, түүнийг
тодорхойлох хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг
эрэлтийн функц гэнэ.
Эрэлтийн функцыг дараахь хэлбэрээр тодорхойлж
болно.
Qd = f ( Pd, Pa, Pb, I ,E, T, N, M )
Үүнд:
Qd - Эрэлтийн тоо хэмжээ

8. Pd - Эрэлт бүхий бүтээгдэхүүний үнэ
Pa - Орлох бүтээгдэхүүний үнэ
Pb - Хослох бүтээгдэхүүний үнэ
I - Хэрэглэгчийн орлого
E - Хэрэглэгчийн хүлээлт
Т - Хэрэглэгчийн таашаал
N - Тухайн бүтээгдэхүүний хэрэглэгчдийн тоо
M - Эрэлтэд нөлөөлөгч бусад хүчин зүйлс

10. Тухайн бүтээгдэхүүний үнэ түүний эрэлтэнд голлох
үүрэгтэй гэж үзээд бусад хүчин зүйлсийг тогтмол,
өөрчлөлтгүй гэж үзвэл эрэлтийн функцийг дараах
байдлаар бичнэ.
Qd = f ( Pd )
Qd - Эрэлтийн тоо хэмжээ
Pd - Эрэлт бүхий бүтээгдэхүүний үнэ

11. Дээрх үнээс хамаарсан эрэлтийн функцыг ерөнхий
хэлбэрээр тодорхойлсон болно.
Эдийн засагчид үнээс хамаарсан эрэлтийн функцын
дараах 2 хэлбэрийг өргөн ашигладаг.
Үүнд:
1. Эрэлтийн шугаман функц /Qd = a - bPd/
2. Эрэлтийн гипербол функц / Qd = c+
d
Pd
/
a>0, b> 0 байна. c>0, d>0 байна.

13. Эрэлтийн хуулийн мөн чанарыг орлого ба
орлуулалтын нөлөөгөөр тайлбарлаж болно.

14. Ихэнх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлтийн
хувьд орлого ба орлуулалтын нөлөө нь холимог шинж
чанартай байдаг.
Тухайн бүтээгдэхүүний үнээс хамаарсан эрэлтийн
функцийг зурагт дүрсэлснийг эрэлтийн муруй гэнэ.

16. P
Q
D
D
"
dP
'
dP
'
dQ "
dQ

22. Эрэлтийн муруй дээрх цэгийн хөдөлгөөн нь үнийн
янз бүрийн түвшинд эрэлтийн хэмжээ хэрхэн
өөрчлөгдөж байгааг харуулж байна.
Өөрөөр хэлбэл, тухайн барааны үнийн түвшин өсөх
тутам эрэлтийн тоо хэмжээ буурч, үнийн түвшин
буурвал тухайн барааны эрэлтийн тоо хэмжээ
нэмэгдэж байна.

26. Зах зээлийн эрэлтийг тодорхойлох нь
Үнэ (төг) Батын
эрэлт (кг)
Болдын
эрэлт (кг)
Бусад (кг) Зах
зээлийн
нийт
эрэлт
A 2000 18 26 656 700
B 4000 15 11 474 500
C 6000 5 9 336 350
D 8000 1 7 192 200
E 10000 0 6 94 100

28. 2. Эрэлтэд нөлөөлөх хүчин зүйлс
Аливаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлтэд нөлөөлж
байгаа хүчин зүйлсийг 2 хэсэгт ангилан авч үзэж
болно.
Үүнд:
1.Үнийн хүчин зүйл /Эрэлтийн тоо хэмжээний
өөрчлөлт/
2. Үнийн бус хүчин зүйлс /Эрэлтийн өөрчлөлт/

30. 1.Үнийн хүчин зүйл

33. 2.Үнийн бус хүчин зүйлс

35. Эрэлтэнд нөлөөлдөг үнийн бус хүчин зүйлсийг
дараах байдлаар ангилан авч үзэж болно.
1.Орлох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ
2. Хослох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ
3.Хэрэглэгчийн орлого
4. Хэрэглэгчийн таашаал
5.Хэрэглэгчийн хүлээлт
6.Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хэрэглэгчдийн тоо
7. Бусад хүчин зүйл

36. Хэрэв тухайн бүтээгдэхүүний үнэ өөрчлөгдөхгүй
хэвээр байгаад үнээс бусад хүчин зүйл өөрчлөгдвөл
эрэлтийн муруй баруун, зүүн тийш шилжих буюу
эрэлт өөрчлөгдөнө.

37. P
Q
D
D
D1
D1
D2
D2
Эрэлтийн өсөлт
Эрэлтийн бууралт
Эрэлтийн өөрчлөлт

40. Харин эрэлтийн муруй шилжилт хийсэн
тохиолдол болгонд эрэлтийн хэмжээ өөрчлөгдөнө гэж
хэлж болохгүй.
Хэрэв үнийн бус хүчин зүйл үйлчилсний улмаас
эрэлтийн муруй шилжиж эрэлт өөрчлөгдөхөд үнэ мөн
өөрчлөгдвөл эрэлтийн хэмжээнд өөрчлөлт гарахгүй
байж болно.

41. Энэ нь үнэ болон үнийн бус хүчин зүйлийн
өөрчлөлтийн хэмжээ хэр зэрэг байгаагаас хамаарна.
Дараах зураг дээр үнэ ба үнийн бус хүчин зүйлс нэгэн
зэрэг ижил хэмжээгээр өөрчлөгдсөнөөс эрэлтийн
хэмжээ өөрчлөгдсөнгүй.

43. 3.Нийлүүлэлт. Нийлүүлэлтийн функц,
нийлүүлэлтийн хууль
Нийлүүлэлт нь үйлдвэрлэгчийн талын сонирхлыг
илэрхийлж байдаг.
Тухайн үнийн түвшинд зах зээлд үйлдвэрлэгчийн
худалдах бүтээгдэхүүн ,үйлчилгээний тоо ,хэмжээг
нийлүүлэлт гэнэ
Үйлдвэрлэл ба нийлүүлэлт хоёр нь салшгүй
холбоотой бөгөөд мөн ялгаатай ойлголтууд юм.

44. Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс буюу эдийн засгийн
нөөцөөр баталгаажсан үйлдвэрлэлийг нийлүүлэлт гэж
ойлгож болно.
Нийлүүлэлт = Үйлдвэрлэл – Үлдэгдэл
Үйлдвэрлэл гэдэг нь орцыг гарц болгон хувиргаж
байгаа процесс юм.

45. Нийлүүлэлтийн функц
Нийлүүлэлтийн хэмжээ, түүнийг тодорхойлох
хүчин зүйлсийн хамаарлыг нийлүүлэлтийн функц гэнэ.
Нийлүүлэлтийн функцийг дараах математик
хэлбэрээр тодорхойлж болно.
Qs = f (Ps, Pe, T, G, N, M )
Энд: Qs- Нийлүүлэлтийн тоо хэмжээ

46. Ps - Нийлүүлэлт бүхий бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
үнэ
Pe - Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлс буюу нөөцийн үнэ
T - Үйлдвэрлэлийн технологи
G - Төрөөс бизнесийн орчны талаар явуулж байгаа
бодлого
N - Өрсөлдөгчдийн тоо
M - Бусад хүчин зүйлс

48. Нийлүүлэлтийн шинжилгээг хялбар байлгах үүднээс
үнээс хамаарсан нийлүүлэлтийн функцийг шугаман
хэлбэрээр авч үзэж болно.
Qs= c + dPs , Энд: c >0, d >0 байна.

49. Нийлүүлэлтийн хууль

51. Зураг 3
P
Q
S
S
"
sP
'
sP
'
sQ"
sQ

58. Зах зээлийн нийлүүлэлтийг тодорхойлох нь
Үнэ (төг) Пүүс- 1
/Ширхэг/
Пүүс -2
/Ширхэг/
Пүүс -3
/Ширхэг/
Зах зээлийн
нийт
нийлүүлэлт
A 5000 94 35 19 148
B 4500 93 33 14 140
C 4000 90 30 10 130
D 3500 86 28 0 114
E 3000 78 12 0 90
F 2500 53 9 0 62
G 2000 32 7 0 39

60. Нийлүүлэлт гэсэн ойлголтыг дан ганц эрэлтийг дагасан
идэвхгүй үйлдэл гэж ойлгож болохгүй.
"Нийлүүлэлт нь эрэлтийг бий болгодог" гэж зах
зээлийн хуулийг анх Ж. Б. Сей үндэслэсэн.
Үнэхээр ч зах зээл дээр шинэ нэр төрлийн шинэ
бүтээгдэхүүн бий болсноор түүнийг хэрэглэх сонирхол
төрж, эрэлт үүсдэг.
Тийм ч учраас үйлдвэрлэгчид байнга шинийг
эрэлхийлж, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний шинэ нэр
төрлийг бий болгохын төлөө ажилладаг

61. 4.Нийлүүлэлтэд нөлөөлөх хүчин зүйлс
Зах зээл дээр нийлүүлэлтэд нөлөөлөх хүчин
зүйлсийг эрэлттэй адилаар 2 хэсэгт хуваан авч үзэж
болно.
Үүнд:
1.Үнийн хүчин зүйл /Нийлүүлэлтийн тоо
хэмжээний өөрчлөлт
2.Үнийн бус хүчин зүйл /Нийлүүлэлтийн
өөрчлөлт/

63. Үнийн хүчин зүйл

66. 2.Үнийн бус хүчин зүйлс

67. Нийлүүлэлтийн үнийн бус ямар нэгэн хүчин зүйл
эерэг чиглэлээр өөрчлөгдсөн бол нийлүүлэлт өсч,
нийлүүлэлтийн муруй баруун доошоо шилжинэ.
Нийлүүлэлтийн үнийн бус ямар нэгэн хүчин зүйл
сөрөг чиглэлээр өөрчлөгдсөн бол нийлүүлэлт буурч,
нийлүүлэлтийн муруй зүүн дээшээ шилжинэ.
Нийлүүлэлтийн үнийн бус хүчин зүйлс
өөрчлөгдснөөр нийлүүлэлтийн өөрчлөлт бий болно.

69. P
Q
Нийлүүлэлтийн бууралт
Нийлүүлэлтийн өсөлт
S
S S1
S1
S2
S2
Нийлүүлэлтийн өөрчлөлт

71. Үнийн бус хүчин зүйлийн улмаас нийлүүлэлт
нэмэгдвэл нийлүүлэлтийн муруй баруун тийш,
нийлүүлэлт буурвал нийлүүлэлтийн муруй зүүн гар
тийш бүхлээрээ шилжинэ.
Энэ шилжилт нь эрэлтийн муруйн шилжилттэй
төсөөтэй боловч шилжилт хийхэд нөлөөлж байгаа
хүчин зүйлсээр ялгаатай байна.

72. Нийлүүлэлтэд нөлөөлөх үнийн бус дараах хүчин
зүйлс байна.
Үүнд:
1. Үйлвэрлэлийн хүчин зүйл буюу
нөөцийн үнэ
а.Хөдөлмөрийн үнэ- Цалин
б.Капиталын үнэ - Хүү
в.Газрын үнэ- Рент буюу түрээсийн
төлбөр
2.Үйлдвэрлэлийн технологи

73. 3.Төрөөс бизнесийн орчны талаар явуулж
байгаа бодлого, зохицуулалтууд
4.Өрсөлдөгчдийн тоо
5.Үйлдвэрлэгчийн хүлээлт
6.Бусад бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт,
нийлүүлэлтийн өөрчлөлт
7.Бусад хүчин зүйлс

75. 5.Зах зээлийн тэнцвэрийг тодорхойлох нь

76. Тэнцвэрт үнийн тухай онолыг Альфред Маршалл
анх үндэслэсэн бөгөөд тэнцвэрт үнэ бий болоход
эрэлт, нийлүүлэлт чухал үүрэгтэй болохыг хайчаар
жишээ болгон тайлбарлаж байжээ.
Үнэхээр хайчны ир бүхий 2 тал нэг нь нөгөөгүйгээр
байж болохгүйн нэгэн адилаар зах зээл дээр эрэлт
нийлүүлэлтгүйгээр тэнцвэрт үнэ бий болж чадахгүй

77. Зах зээлийн тэнцвэрээр тодорхойлогдож байгаа
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийг хэрэглэгч,
үйлдвэрлэгчийн аль аль нь хүлээн зөвшөөрч
( P*= Pd = Ps )
бөгөөд мөн эрэлт ба нийлүүлэлтийн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний тоо хэмжээ хоорондоо тэнцүү байх
тохиолдлыг илэрхийлнэ.
( Q* = Qd = Qs )

78. Тэнцвэрт бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ болон тоо
хэмжээг математик аргаар хэрхэн тодорхойлж болохыг
авч үзье.
Үүний тулд эрэлт, нийлүүлэлтийн функцийг дараах
шугаман хэлбэрээр авъя.
Qd=a - b∙Pd - Эрэлтийн функц (1)
Qs= c + d∙Ps - Нийлүүлэтийн функц (2)

83. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийн тэнцвэрийг
графикаар илэрхийлэхийн тулд эрэлт болон
нийлүүлэлтийн муруйг нэг координатын хавтгай дээр
дүрслэх замаар энэ хоёр муруйн оглолцлын цэгээр зах
зээлийн тэнцвэрт байдлыг илэрхийлнэ.

98. 6. Зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлөх хүчин зүйлүүд
Бид энэ хэсгээр зах зээлийн тэнцвэр нь ямар хүчин
зүйлсээс шалтгаалж, нэг төлөвөөс нөгөө төлөвт
шилжиж байдгийг авч үзнэ.
Зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг
ерөнхийд нь хоёр хувааж авч үзэж болно
Үүнд:
1.Эрэлтийн өөрчлөлт
2.Нийлүүлэлтийн өөрчлөлт

99. Эрэлтийн өөрчлөлт:
Эрэлтийн үнийн бус хүчин зүйлс өөрчлөгдсөнөөр
эрэлт ихсэж,багасаж улмаар эрэлтийн муруй баруун,
зүүн тийш параллель шилжилтүүдийг хийж байдаг.
Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нийлүүлэлт тогтмол
байхад эрэлт өөрчлөгдсөнөөр зах зээлийн тэнцвэрт
хэрхэн нөлөөлөхийг авч үзье.

101. Нийлүүлэлтийн өөрчлөлт:
Нийлүүлэтийн үнийн бус хүчин зүйлс
өөрчлөгдсөнөөр нийлүүлэлтийн өөрчлөлт бий болж,
нийлүүлэлтийн муруй параллель шилжилтүүдийг
хийж байдаг.
Энд бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлт тогтмол
байхад нийлүүлэлт өөрчлөгдсөнөөр зах зээлийн
тэнцвэрт хэрхэн нөлөөлөхийг авч үзье.

105. 7.Төрийн бодлогоор зах зээлийн тэнцвэрт нөлөөлөх
нь
Эдийн засагт оролцогч нэг гол субъект бол төр
билээ. Төрийн эдийн засаг дахь оролцооны талаар
эдийн засагчдын байр суурь өнөөг хүртэл хуваагдмал
байна.
Микро түвшинд төрийн эдийн засаг дахь оролцоог
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний болон үйлдвэрлэлийн
хүчин зүйлсийн зах зээл дэх бодлого,
зохицуулалтуудаар дамжуулан авч үздэг

106. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийн тэнцвэрт
байдалд төрөөс бизнесийн орчны талаар явуулж байгаа
бодлого, зохицуулалтууд хэрхэн нөлөөлөхийг авч үзэх
болно.
Үүнд:
1.Үнийн тааз тогтоох
2. Үнийн шал тогтоох
2.Татвар ноогдуулах
3.Татаасын хөнгөлөлт үзүүлэх
4.Квот тогтоох

107. 1.Үнийн тааз тогтоох

110. 2.Үнийн шал тогтоох

114. 3.Татвар ноогдуулах

121. 4.Татаасын хөнгөлөлт үзүүлэх

128. 5.Квот тогтоох

131. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА