Để xem full tài liệu Xin vui long liên hệ page để được hỗ trợ : https://www.facebook.com/thuvienluanvan01 HOẶC https://www.facebook.com/garmentspace/ https://www.facebook.com/thuvienluanvan01 https://www.facebook.com/thuvienluanvan01 tai lieu tong hop, thu vien luan van, luan van tong hop, do an chuyen nganh

1. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN, ĐHQGHN
KHOA VIỆT NAM HỌC VÀ TIẾNG VIỆT
-----------------------
LÊ THỊ KIỀU
CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN THỦY QUÂN
CỦA CÁC CHÚA NGUYỄN Ở ĐÀNG TRONG THẾ KỈ XVI- XVIII
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
NGÀNH VIỆT NAM HỌC
Hệ đào tạo: Chính quy
Khóa học: QH-2014-X
Người hướng dẫn: Thạc sĩ Vũ Thị Xuyến
HÀ NỘI, 2018

2. LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình triển khai đề tài khóa luận, em đã nhận được rất
nhiều sự giúp đỡ tận tình và nhận được nhiều lời khuyên bổ ích để hoàn
thành khóa luận.
Em xin chân thành gửi lời cảm đến cô Vũ Thị Xuyến, người đã trực
tiếp chỉ bảo và hướng dẫn em trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành
khóa luận. Cô đã tận tình truyền đạt kiến thức, kinh nghiệm, cũng như đưa ra
những lời khuyên định hướng giúp em đi đúng hướng đề tài nghiên cứu. Nhờ
vậy mà em có thể hoàn thành khóa luận đúng thời gian quy định.
Ngoài ra, em cũng xin gửi lời cảm ơn đến toàn thể thầy cô trong khoa
Việt Nam học và tiếng Việt đã giúp đỡ em cùng tập thể K59 Việt Nam học
trong suốt 4 năm học tại trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn. Em
cũng xin gửi lời cám ơn tới thư viện trường ĐHKHXH&NV – ĐHQGHN, thư
viện Quốc gia, Phòng tư liệu khoa Việt Nam học đã tạo điều kiện giúp em
tiếp cận nhiều nguồn tư liệu phong phú.
Xin gửi lời cảm ơn đến bạn Phạm Thị Thơm - K59 Việt Nam học, Ngô
Hoàng Thắng - K59 Lịch sử đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình tìm kiếm
tài liệu và cùng trao đổi kiến thức trong suốt thời gian triển khai khóa luận.
Và cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình và bạn bè đã luôn quan
tâm, động viên và tạo điều kiện thuận lợi, tạo động lực giúp tôi hoàn thành
khóa luận.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 18 tháng 05 năm 2018
Sinh viên
Lê Thị Kiều

3. LỜI CAM ĐOAN
Tác giả Lê Thị Kiều xin cam đoan:
Khóa luận tốt nghiệp là thành quả từ sự nghiên cứu hoàn toàn nghiêm
túc của tác giả thông qua khảo cứu và nghiên cứu tài liệu liên quan, và được
thực hiện dưới sự hướng dẫn, định hướng của giảng viên hướng dẫn Thạc sĩ
Vũ Thị Xuyến.
Đề tài khóa luận là một đề tài mới do tác giả đưa ra và được sự đồng ý
của giảng viên hướng dẫn, không hề có sự sao chép theo bất cứ đề tài nào
tương tự.
Mọi sự tham khảo trong khóa luận đã được chú thích và trích dẫn
nguồn rõ ràng trong báo cáo và danh mục tài liệu tham khảo.
Mọi sự sao chép không rõ ràng, không hợp lệ theo quy chế của nhà
trường tác giả xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.
Tác giả xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 18 tháng 05 năm 2018
Sinh viên
Lê Thị Kiều

4. MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài......................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề......................................................................... 2
3. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................. 4
4. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 4
NỘI DUNG ................................................................................................................5
Chương 1: TIỀN ĐỀ PHÁT TRIỂN THỦY QUÂN Ở ĐÀNG TRONG..............5
1.1. Đàng Trong trong bối cảnh khu vực thế kỉ XVI-XVIII.................... 5
1.2. Tiền đề phát triển thủy quân ở Đàng Trong ...................................... 7
1.2.1. Đặc điểm vị trí địa lý ........................................................................ 7
1.2.2. Kỹ nghệ đóng thuyền..................................................................... 10
Chương 2: CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN THỦY QUÂN CỦA CÁC
CHÚA NGUYỄN Ở ĐÀNG TRONG THẾ KỈ XVI- XVIII...................... 18
2.1. Phép duyệt, tuyển................................................................................ 18
2.1.1 Phép tuyển binh ............................................................................... 18
2.1.2 Phép duyệt binh ............................................................................... 22
2.2. Chính sách tổ chức và quản lý........................................................... 27
2.2.1. Thủy quân chính quy ...................................................................... 27
2.2.2. Lực lượng truyền tin và vận chuyển............................................... 29
2.3. Kỷ luật quân đội.................................................................................. 35
2.4. Chính sách đãi ngộ.............................................................................. 38
Chương 3: ĐÁNH GIÁ CHUNG ................................................................. 44
3.1. Một số nhận định ................................................................................ 44
3.2. Một số trận đánh lớn của thủy quân Đàng Trong........................... 54
KẾT LUẬN..............................................................................................................58
TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................60

5. 1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Đất nước ta trong giai đoạn cuối thế kỉ XV đến thế kỉ XVIII đã xảy ra
nhiều biến động lớn về chính trị cũng như kinh tế xã hội, đặc biệt là từ khi
nhà Lê sơ sụp đổ (1428-1527). Là một triều đại hùng mạnh, in dấu ấn sâu
đậm trên tất cả các mặt chính trị, kinh tế, văn hoá nên sự suy sụp của nhà Lê
sơ đã góp phần gây ra cuộc chiến tranh giành quyền lực giữa các thế lực
phong kiến Lê - Mạc, Trịnh - Nguyễn, khiến đời sống dân chúng điêu đứng.
Nhưng nhìn ở góc độ khác khách quan hơn, giai đoạn này cũng đã hoàn thiện
nguyện vọng Nam tiến của triều đại Lê sơ. Quá trình Nam tiến là một trong
những kết quả quan trọng trong lịch sử dân tộc, kéo dài qua nhiều thời kì,
nhiều đời vua khác nhau. Nhưng chỉ đến thời các chúa Nguyễn mới diễn ra
thực sự mạnh mẽ và có hiệu quả rõ rệt mà Chúa tiên Nguyễn Hoàng (1558-
1613) là người mở cõi. Nguyễn Hoàng để tránh sự thủ tiêu của họ Trịnh, dựa
vào lời khuyên của Nguyễn Bỉnh Khiêm: “Hoành Sơn nhất đái,vạn đại dung
thân”, đã khéo léo xin Trịnh Kiểm vào cai quản vùng đất Thuận Hóa đầy khó
khăn, lựa chọn nơi này là nơi dung thân là nơi dấy nghiệp. Bắt đầu từ Chúa
Tiên đến các đời Chúa kế vị đều đã cố gắng xây dựng cơ đồ vững mạnh cả về
chính trị và kinh tế. Nhắc đến Đàng Trong là nhắc đến một nền kinh tế ngoại
thương phát triển rộng mở, nhưng song song với kinh tế chúa Nguyễn luôn
chú trọng xây dựng lực quân đội đông và mạnh, trong đó đặc biệt phải kể đến
thủy quân. Việc chú trọng phát triển thủy quân ở Đàng Trong thứ nhất là do
đặc điểm vị trí địa lí thuận lợi cho việc lưu thông bằng đường thủy với hệ
thống sông ngòi kênh rạch chằng chịt, đường bờ biển kéo dài và đây cũng là lí
do người dân Đàng Trong quen với việc sử dụng thuyền và phát triển văn hóa
nước. Điều quan trọng hơn nữa, việc phát triển thủy quân đã phục vụ cho nhu
cầu chính trị của Đàng Trong chống lại họ Trịnh ở phương Bắc, hoàn thành
sứ mệnh mở rộng lãnh thổ về phương Nam. Do đòi hỏi cấp thiết phải xây
dựng quân đội mạnh và tình hình thực tế của Đàng Trong, đã thúc đẩy Chúa

6. 2
Nguyễn phải nhanh chóng có những chính sách riêng để phát triển lực lượng
quân sự, đặc biệt là lực lượng thuỷ quân. Vậy thì chính sách xây dựng và phát
triển lực lượng thuỷ quân của chúa Nguyễn là gì? Và chính sách của Chúa đã
tác động như thế nào đến Đàng Trong, giúp Đàng Trong đứng vững trước
những sóng gió ra sao? Để đi tìm những lời giải đó, tôi đã chọn đề tài “Chính
sách phát triển thủy quân của chúa Nguyễn ở Đàng Trong thế kỉ XVI-
XVIII” làm đề tài khoá luận tốt nghiệp của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Đàng Trong được hình thành trong thời đại có nhiều biến động của lịch
sử. Tuy nhiên, vương quốc của chúa Nguyễn không chỉ được biết đến với một
nền ngoại thương, một nền kinh tế hàng hóa phát triển nở rộ, mà còn được
nhắc đến với một nền chính trị rộng mở, quân đội hùng mạnh trong đó phải
đặc biệt kể đến sự phát triển của lực lượng thủy quân. Nhiều sử gia đã ghi
nhận về vấn đề này có thể kể đến như: Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn một
vị quan của triều đình Đàng Ngoài đã miêu tả rất chi tiết về địa hình Đàng
Trong, quân đội Đàng Trong, những thông tin mà tác giả mắt thấy tai nghe
khi trực tiếp đến Đàng Trong khảo sát tình hình. Những điều này cũng đã
được ghi nhận trong những chính sử Việt khác như Đại Nam thực lục hay
Nam triều công ngiệp diễn chí....
Bên cạnh đó cũng gần đây rất nhiều công trình nghiên cứu về quân đội
triều Nguyễn cũng đã đề cập đến quân đội Đàng Trong như: Trịnh Ngọc
Thiện, Tìm hiểu tổ chức quân đội Việt Nam thời kì chúa Nguyễn và vương
triều Nguyễn (từ cuối thế kỉ 16 đến nửa đầu thế kỉ 19), tạp chí khoa học
ĐHSP TPHCM, số 63, năm 2014 đã làm rõ hơn tổ chức quân đội dưới triều
Nguyễn trên nền tảng là cách thức tổ chức quân đội dưới thời chúa Nguyễn
nhưng hoàn thiện hơn và theo hướng chính quy hơn; Tác giả Phạm Văn Thủy
với công trình nghiên cứu “Thủy quân Việt Nam thế kỷ XVII, XVIII và đầu
XIX: Qua các nguồn sử liệu phương Tây” (trong sách: Nguyễn Văn Kim
(Cb.), Người Việt với biển, Nxb Thế giới, Hà Nội, 2012, tr.506-523) là một

7. 3
công trình nghiên cứu về quân đội Việt Nam qua các thời kì từ thế kỉ 17-19
nhìn từ các nguồn sử liệu phương Tây, đã đưa ra một cái nhìn lịch đại xuyên
suốt hơn. Cùng một số nghiên cứu khác cũng cung cấp những thông tin thú vị
về hình thức tổ chức quân đội, đặc biệt là thủy quân như Li Tana, Xứ Đàng
Trong- Lịch sử kinh tế, xã hội Việt Nam thế kỉ 17 và 18, Nxb trẻ, năm 2004...
Bên cạnh đó, một số công trình về Hoàng Sa – Trường Sa xuất bản gần
đây đề cập đến việc khẳng định chủ quyền của chúa Nguyễn tại đây như:
Nguyễn Quang Ngọc, Đội Hoàng Sa: cách thức thực thi chủ quyền độc đáo
của Việt Nam trên các vùng quần đảo giữa biển Đông trong các thế kỉ 17, 18
và đầu thế kỉ 19, Nghiên cứu Đông Nam Á, tháng 2/2012; Trần Nam Tiến
(2014), Đội Hoàng Sa trong lịch sử xác lập và bảo vệ chủ quyền biển đảo của
Việt Nam, Nxb Văn hóa và văn nghệ; Trần Đức Anh Sơn, Ngành đóng thuyền
và tàu thuyền ở Đàng Trong thế kỉ 17-18, Nghiên cứu lịch sử, số 7 năm
2014...Trong các công trình này, lực lượng thuỷ binh của Đàng Trong cũng ít
nhiều được các tác giả khảo cứu và cũng là nguồn tài liệu bổ trợ quan trọng
cho khóa luận.
Ngoài ra các ghi chép, nghiên cứu của những người ngoại quốc khi đến
Đàng Trong cũng như Đàng Ngoài là nguồn sử liệu quý giá, cung cấp dữ liệu
mới mẻ mà mà khóa luận đã khai thác triệt để. Trong đó có nhiều ghi chép
liên quan đến quân đội, chính trị Đàng Trong, như: Thích Đại Sán, Hải ngoại
kỷ sự, Nxb Viện đại học Huế, năm 1963; Cristophoro Borri, Xứ Đàng Trong
năm 1621, Nxb Tp Hồ Chí Minh, năm 1998...
Tất cả những công trình nghiên cứu trên đã cung cấp một cái nhìn chi
tiết hơn, mới mẻ hơn về thủy quân Đàng Trong, từ đó làm nền tảng giúp tôi
có thể phân tích và làm rõ hơn chính sách phát triển lực lượng thủy quân của
chúa Nguyễn ở Đàng Trong thế kỉ XVI- XVIII và các hoạt động khác mà
Chúa đã thực thi trên lãnh thổ của mình.

8. 4
3. Mục tiêu nghiên cứu
Thông qua những dữ liệu cứ thu thập được từ tài liệu, tôi đã tiến hành
phân tích, phân loại thông tin và làm rõ chính sách tập trung phát triển thủy
quân của chúa Nguyễn ở Đàng Trong. Tìm hiểu rõ bối cảnh chính trị, nền
tảng vị trí địa lí, văn hóa nước bản địa và nguồn tài nguyên thiên nhiên phong
phú đã thúc đẩy chúa Nguyễn hoạch định và ban hành chính sách. Từ đó tiến
tới phân định và lí giải chính sách chúa áp dụng để xây dựng thủy quân Đàng
Trong từ khâu tuyển mộ lính, phân bổ, quản lí; đến việc luyện tập thao diễn
trong quân đội để hướng đến một đội quân tinh nhuệ. Đồng thời, việc Chúa đề
ra những biện pháp kỉ luật nghiêm minh nhằm giữ kỉ cương phép nước, quản
lí tốt lực lượng quân đông đảo cũng được khoá luận tập trung khảo cứu. Bên
cạnh đó, một số hoạt động dù chưa được hoạch định và ghi chép cụ thể nhưng
khóa luận cũng đã tập trung phân tích. Những hoạt động đó dù bất thành văn
nhưng có ý nghĩa vô cùng quan trọng, vừa thể hiện sự tiến bộ trong tư tưởng
lãnh đạo của chúa Nguyễn vừa là tiền đề để những triều đại sau xây dựng
hoàn thiện hơn, đặc biệt trong vấn đề chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, cứu hộ
cứu nạn trên biển. Qua kết quả của quá trình phân tích, khóa luận đã đưa ra
một số nhận định chung về những chính sách trên. Cuối cùng tác giả đã khảo
cứu một số trận đánh lớn của thủy quân Đàng Trong làm minh chứng để
người đọc có thể thấy rõ hơn hiệu quả của chính sách phát triển thủy quân của
chúa Nguyễn trong giai đoạn thế kỉ XVI-XVIII.
4. Phương pháp nghiên cứu
Thực hiện bài nghiên cứu, tôi đã lựa chọn phương pháp khảo cứu tài
liệu để hiểu sâu hơn và nắm rõ hơn về vấn đề mình làm. Sau đó tôi hệ thống
lại chi tiết những yếu tố chính yếu cho bài nghiên cứu, để hình thành nên một
cái nhìn khái quát nhất về vấn đề. Bên cạnh đó, tôi cũng áp dụng các phương
pháp nghiên cứu khác như: phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu,
phương pháp so sánh đối chiếu, phương pháp nghiên cứu liên ngành…

9. 5
NỘI DUNG
Chương 1:
TIỀN ĐỀ PHÁT TRIỂN THỦY QUÂN Ở ĐÀNG TRONG
1.1. Đàng Trong trong bối cảnh khu vực thế kỉ XVI-XVIII
Cuối thế kỷ XV đến đầu thế kỷ XVI nhà Lê ngày càng khủng hoảng và
suy thoái, các vua Lê lần lượt là Lê Hiến Tông (1497-1505), Lê Uy Mục
(1505-1509) và Lê Tương Dực (1509-1516) đều không chú ý chăm lo triều
chính ăn chơi sa đọa. Nhân lúc tình hình chính trị hỗn loạn, thế lực của Mạc
Đăng Dung (1527-1530) là Thái phó kiêm tiết chế các doanh quân thủy bộ
thâu tóm toàn quyền lực phế truất vua Lê lên ngôi hoàng đế năm 1527. Mặc
dù vậy những người ủng hộ triều Lê vẫn âm thầm chuẩn bị lực lượng chờ
ngày khôi phục quốc thống. Năm 1533, Lê Duy Ninh được tôn lên làm vua
lập lại triều Lê mà sử gọi là thời kỳ Lê trung hưng. Nhà Lê được khôi phục
tạo nên cục diện Nam – Bắc triều và cuộc chiến không cân sức giữa nhà Mạc
và nhà Lê trong suốt gần 50 năm.
Ngay từ khi cuộc chiến Nam Bắc triều đang còn tiếp diễn thì trong nội
bộ Nam triều đã nảy sinh mầm mống chia rẽ. Sau khi Nguyễn Kim bị sát hại
(năm 1545), vua Lê trao mọi quyền bính cho Trịnh Kiểm (con rể của Nguyễn
Kim). Để củng cố thế lực của mình, Trịnh Kiểm tìm mọi cách loại bỏ ảnh
hưởng của nhà Nguyễn. Con trai trưởng của Nguyễn Kim là Nguyễn Uông bị
Trịnh Kiểm lập mưu giết hại. Nguyễn Hoàng thông minh lanh lợi, lập nhiều
công trạng càng làm tăng thêm mối e ngại cho Trịnh Kiểm. Bởi vậy, Nguyễn
Hoàng khó tránh khỏi nghiệp sát thân. Nắm rõ được tình hình, ông đã âm
thầm nhờ chị gái là Ngọc Bảo (vợ của Trịnh Kiểm) xin cho vào trấn thủ vùng
đất Thuận Hóa. Trịnh Kiểm xét thấy rằng, đây là vùng đất vô cùng hiểm trở
và khó khăn không đáng lo ngại, cũng là cơ hội để loại trừ ảnh hưởng của
Nguyễn Hoàng nên đã đồng tình phê chuẩn. Đoan quốc công Nguyễn Hoàng
vái tạ trở về phủ, cùng với các công tử Thái bảo Hòa quận công, Thụy quận

10. 6
công và các tướng Văn Nham, Thạch Xuyên, Tiền Trung, Tường Lộc ngay
ngày hôm ấy đem một nghìn quân thủy ra cửa biển nhằm theo hướng hai xứ
Thuận, Quảng mà tiến. Chiến thuyền tiến thẳng vào cửa Yên Việt đóng quân
trên bãi cát nổi thuộc xã Ái Tử, huyện Vũ Xương. Nguyễn Hoàng mật sai
quân đi khắp các huyện từ Vũ Xương đến Hương Trà xem xét địa thế. Quân
của Chúa thấy ở xã Phú Xuân huyện Hương Trà núi sông vòng tụ, cảnh đẹp
dân giàu, bèn trở về bẩm báo, Đoan quốc công rất mừng, nghĩ cách thi hành
đức chính để vỗ về dân chúng.
Sự ra đi của Nguyễn Hoàng như lịch sử đã cho thấy không phải chỉ để
bảo toàn tính mạng mà còn là thực hiện bước mở đầu cho một chiến lược lâu
dài xây dựng lực lượng chống lại họ Trịnh, đất Thuận Hóa đã trở thành nơi
dấy nghiệp của họ Nguyễn. Năm 1613, Nguyễn Hoàng qua đời, con là
Nguyễn Phúc Nguyên (1613-1635) lên thay. Nguyễn Phúc Nguyên là con trai
thứ sáu của chúa Nguyễn Hoàng. Tuy còn trẻ tuổi nhưng có tài chí cao, sớm
đã được cha tin tưởng giao phó công việc. Nguyễn Phúc Nguyên tiếp tục sự
nghiệp của cha, tăng cường sức mạnh kinh tế, quân sự, mở rộng lãnh thổ về
phía Nam và khuyến khích di dân lập ấp. Năm 1627, mâu thuẫn giữa nhà
Nguyễn và nhà Trịnh càng gay gắt. Nhận thấy rằng họ Nguyễn có ý muốn li
khai, không chịu nạp thuế như trước nữa, chúa Trịnh mang quân đi đánh họ
Nguyễn. Sự kiện này chính thức mở đầu cho thời kỳ Trịnh-Nguyễn phân
tranh kéo dài 45 năm (1627-1672) trong lịch sử và cũng chính thức đánh dấu
sự chia tách hoàn toàn Đàng Trong - Đàng Ngoài. Năm 1744, Nguyễn Phúc
Khoát – vị chúa cuối cùng của Đàng Trong xưng vương cũng là lúc Đàng
Trong rơi vào tình trạng suy thoái. Như vậy trong vòng hơn 200 năm, Đàng
Trong đã trải qua 9 đời chúa Nguyễn cầm quyền, khởi đầu là chúa tiên
Nguyễn Hoàng (1558-1613) và tiếp đến là các đời chúa kế vị: Nguyễn Phúc
Nguyên (1613-1635), Nguyễn Phúc Loan (1635-1648), Nguyễn Phúc Tần
(1648-1687), Nguyễn Phúc Trăn (1687-1691), Nguyễn Phúc Chu (1691-
1725), Nguyễn Phúc Chú (1725-1738), Nguyễn Phúc Khoát (1738-1765). Tuy

11. 7
chỉ tồn tại trong một khoảng thời gian ngắn nhưng chính quyền họ Nguyễn ở
Đàng Trong đã để lại nhiều bài học vàng son trong lịch sử dân tộc về kinh tế,
chính trị.
Khi mới vào Thuận Hóa, Thái tổ Nguyễn Hoàng đóng ở dinh Ái Tử.
Dinh có nghĩa là chỉ một đạo quân, cũng dùng làm tên gọi một đơn vị hành
chính trong suốt thời chúa Nguyễn và cho đến cả thời Gia Long sau này.
Dinh được cai quản bởi các quan võ gọi là chưởng dinh hay trấn thủ, các cơ
quan chính quyền trung ương của xứ Thuận Hóa đều ở đó. Sau đó, trong quá
trình Nam tiến mở rộng lãnh thổ đời Chúa Hi Tông (chúa Nguyễn Phúc
Nguyên) lãnh thổ Đàng Trong chia làm 12 dinh và 1 trấn: Dinh Bố Chính tục
gọi là dinh Ngói (ở làng Thổ Ngõa, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình), dinh
Quảng Bình (nay là Thuận Trạch, huyện Lệ Thủy Quảng Bình), dinh Lưu
Đồn (tục gọi là dinh Mười, ở làng Võ Xá, huyện Khương Lộc), cựu dinh ở Ái
Tử, Chánh dinh, dinh Quảng Nam, dinh Bình Khương, dinh Bình Thuận, dinh
Trấn Biên, dinh Phiên Trấn, dinh Long Hồ và trấn Hà Tiên.
1.2. Tiền đề phát triển thủy quân ở Đàng Trong
1.2.1. Đặc điểm vị trí địa lý
Vị trí địa lý cũng góp phần lí giải lí do vì sao chúa Nguyễn lại tập trung
phát triển một lực lượng thủy quân hùng mạnh. Vùng đất Đàng Trong mà
Chúa trị vì, cho đến thế kỉ XVII là toàn bộ vùng đất rộng lớn bao gồm Nam
Trung Bộ và Nam Bộ của nước ta hiện nay, vì thế mà được coi như một quốc
gia riêng biệt, độc lập với xứ Đàng Ngoài. Những điều này đã được
Cristophoro Borri1
nghiên cứu và tường thuật lại rất mạch lạc, rõ ràng và cụ
thể: “Xứ này, về hướng Nam giáp vĩ tuyến 11, về hướng Bắc, xế về Đông Bắc,
giáp xứ Đàng Ngoài, về hướng Đông, có biển Đông và về hướng Tây, xế về
Tây Bắc, giáp nước Lào”2
. Không chỉ vậy, theo Borri vùng đất này còn có
một vị trí đặc biệt quan trọng đối với các nước láng giềng của Đàng Trong:
1
Cristoforo Borri là một giáo sĩ Dòng Tên, người Ý, đã đến Đàng Trong truyền giáo những năm đầu thế kỷ
XVII.
2
Cristophoro Borri (1998), Xứ Đàng Trong năm 1621, Nxb Tp Hồ Chí Minh, tr.12.

12. 8
“Còn trong các bản đồ của thế giới thì xứ này như là cửa vào và là khởi đầu
của Trung Quốc”3
.
Có thể thấy, điều kiện địa lý liên quan đến việc phát triển lực lượng thủy
quân của Đàng Trong có nhiều khác biệt so với Đàng Ngoài. Vùng đất của
Chúa Nguyễn là một vùng đất trù phú với nhiều tiềm năng. Đây là một vùng
đất mới, hẹp ngang, nhưng trải dài, nằm giữa núi và biển. Phía Tây của Đàng
Trong là dãy núi Trường Sơn phủ đầy rừng rậm trải dài xuống phía Nam. Đây
cũng chính là nơi khởi nguồn của các con sông chảy từ Tây sang Đông chia cắt
lãnh thổ Đàng Trong. Phía Đông là đường bờ biển trải dài với nhiều hải cảng.
Do sự ăn sâu của núi nên có những nơi núi và biển gặp nhau tại một điểm.
Đàng Trong cũng được biết đến với ba vùng tự nhiên khác nhau. Hai vùng đầu
có những đồng bằng tương đối rộng nên rất phù hợp để phát triển nông nghiệp,
đó là vùng Quảng Nam với sự bồi đắp của sông Thu Bồn diện tích khoảng
1.800 cây số vuông, vùng thứ hai là đồng bằng Bình Định ngày nay, có diện
tích khoảng 1.550 cây số vuông, và vùng thứ ba ở giữa có rất nhiều thung lũng.
Như đã đề cập ở trên, phía Tây là địa hình núi cao hiểm trở chạy theo hướng
tây đông, ăn sát ra biển, tạo ra địa hình bị chia cắt với nhiều thung lũng, khiến
đường bộ đi lại cũng rất khó khăn. Để di chuyển từ phủ này sang phủ khác,
phương tiện nhanh chóng và thuận tiện nhất chỉ có thể bằng thuyền. Đến thế kỉ
thứ XVII, giao thông ở Đàng Trong chủ yếu vẫn là đường thủy, Thiền sư thích
Đại Sán khi đến đây vào thế kỉ XVII đã cho biết: “các phủ đều không có đường
lối thông nhau, mỗi phủ đều do một cửa biển đi vào, nếu đi từ phủ này sang
phủ khác tất do đường biển”4
[6,tr.132].
Đàng Trong cũng được biết đến là vùng đất có hệ thống sông ngòi kênh
rạch chằng chịt. Có nhiều sông và hệ thống sông lớn chảy qua lãnh thổ của
chúa Nguyễn: Hệ thống sông Bến Hải - Thạch Hãn (Quảng Trị), sông Hương
(Thừa Thiên Huế), hệ thống sông Vu Gia - Thu Bồn (Quảng Nam), hệ thống
3
Cristophoro Borri (1998), Xứ Đàng Trong năm 1621, sđd, tr.14.
4
Thích Đại Sán (1963), Hải ngoại kỷ sự, Nxb Viện đại học Huế, năm 1963, tr.132.

13. 9
sông Kone - Hà Thanh (Bình Định), Sông Ba (Tây Nguyên), hệ thống sông
Cái Nha Trang và Dinh Ninh Hòa (Khánh Hòa).... Những hệ thống sông này
không chỉ cung cấp nguồn nước dồi dào cho phát triển nông nghiệp, là hệ
thống giao thông vận tải chính mà còn là một hệ thống giao thông hào giúp
cho việc phòng thủ thêm kiên cố.
Để tiện cho việc đi lại bằng đường thuỷ, bên cạnh những con sông lớn,
chúa Nguyễn đã cho xây thêm nhiều con kênh. Các Chúa đã đích thân chỉ đạo
việc đào và nạo vét các con sông nhằm lấy nước tưới tiêu và tạo ra các tuyến
đường lưu thông. Chẳng hạn, chúa Nguyễn Phúc Tần (1648- 1687) đã cho
đào và nạo vét các kênh như: Kênh Hồ Xá (thuộc huyện Vĩnh Linh- tỉnh
Quảng Trị), kênh Trung Đan ở huyện Minh Linh (tháng 5 năm 1681), kênh
đào Mai Xá (tháng 8 năm 1681), khai kênh Hà Kỳ (tháng 11 năm 1686)5
từ
Cầm Phô (Vĩnh Linh) cho thông nước với sông Minh Lương (Gio Linh) từ đó
thuyền bè đi lại dễ dàng. Chúa Nguyễn Phúc Chu (1691- 1725) cũng có nhiều
chính sách tiếp tục hoạt động mở rộng giao thông đường thủy6
.
Có thể thấy vị trí địa lý đóng vai trò rất lớn trong việc phát triển thủy
quân ở Đàng Trong. Bờ biển dài và địa hình cắt xẻ dẫn đến hướng phát triển
thủy quân ở Đàng Trong khác so với Đàng Ngoài, thủy quân Đàng Trong
phát triển mang thiên hướng hải quân (hướng biển) hơn là thủy quân nội thủy
ở Đàng Ngoài.
Bên cạnh một vị trí địa lý thuận lợi, Đàng Trong còn là một vùng đất
giàu tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là tài nguyên rừng. Do là vùng đất thưa
dân, nên hầu hết tài nguyên rừng vẫn còn nguyên vẹn với nhiều loài gỗ quý,
bền chắc thích hợp để đóng thuyền, kết bè. Và cũng vì ảnh hưởng của vị trí
địa lý là nơi giao thoa của nhiều nền văn hóa nước lâu đời như Champa, Mã
Lai đã tạo nên những nét đặc sắc trong văn hóa nước ở Đàng Trong thể hiện
5
Quốc sử quán triều Nguyễn (2007), Đại Nam thực lục (tập 1), Viện khoa học và xã hội Việt Nam- Viện sử
học, Nxb Giáo dục, tr.82-92-93.
6
Nguyễn Thị Hải, Chính sách nội thương của các chúa Nguyễn ở Đàng Trong, Tạp chí Khoa học xã hội Việt
Nam, số 9(94), năm 2015, tr.7.

14. 10
rõ nét qua các loại thuyền bè và kĩ nghệ đóng thuyền; nhìn chung thuyền
Đàng Trong thích hợp để đi biển hơn là Đàng Ngoài.
1.2.2. Kỹ nghệ đóng thuyền
Khi nghiên cứu về ngành đóng thuyền Đàng Trong ta có thể thấy được
4 yếu tố quan trọng đã thúc đẩy sự phát triển của nó: 1. Đặc điểm địa hình và
quá trình khai thác mở rộng lãnh thổ; 2. Nhu cầu về chiến tranh và bảo vệ
lãnh thổ; 3. Nhu cầu về sự phát triển kinh tế. 4. Có nguồn tài nguyên gỗ
phong phú, chất lượng cao phục vụ cho việc sản xuất tàu thuyền. Trong bài
nghiên cứu này chúng tôi chủ yếu nhấn mạnh đến nhu cầu về phục vụ chiến
tranh và quá trình khai thác, bảo vệ lãnh thổ.
Trong suốt thời gian tồn tại của Đàng Trong, các chúa Nguyễn đều chú
trọng phát triển ngành đóng tàu thuyền - một trong những ngành mũi nhọn
của quốc gia. Việc đóng, sử dụng tàu thuyền của người Việt vào nhiều mục
đích khác nhau đã có từ rất sớm. Ngoài là phương tiện đi lại, chuyên chở hàng
hoá, hình ảnh những chiến thuyền cũng xuất hiện nhiều trong các trận thuỷ
chiến trong lịch sử7
. Thế kỷ XV, Đại Việt sử kí toàn thư chép, mỗi thuyền
được trang bị một khẩu hỏa khí, 10 súng lớn và 10 súng hạng trung, 80 súng
hạng nhỏ. Việc bố trí khí giới cho thấy rằng số lượng binh lính trên thuyền
khá đông và đã có sự phân công qua cách sử dụng các loại súng. Năm 1465,
Lê Thánh Tông đã ban hành 9 phép thủy trận và 31 quân lệnh về thủy trận.
Những bằng chứng trên chính là cơ sở lí giải tại sao thuyền lại có vai trò quan
trọng trong quân đội và những bài học về thủy quân của các triều đại trước
cũng là tiền đề giúp hoàn thiện hơn lực lượng thủy quân Đàng Trong.
Liên quan đến nghề đóng thuyền thì một trong những chính sách quan
trọng nữa của Chúa Nguyễn là chính sách “công tượng”. Để phát triển các
ngành nghề thủ công, Chúa đã tuyển hàng trăm thứ thợ vào quân đội để đảm
nhiệm những nhu cầu của nhà nước đương thời, đặc biệt là việc chế tạo vũ khí,
7
Nguyễn Việt, Vũ Minh Giang, Nguyễn Mạnh Hùng (2012), Quân thủy trong lịch sử chống ngoại xâm, Nxb
Quân đội nhân dân, tr.231.

15. 11
đóng sửa tàu thuyền và nhu cầu của việc xây cất nhà cửa. Theo phản ánh trong
các hồi kí của người nước ngoài từng đến Đàng Trong các thế kỉ XVII- XVIII,
ngành đóng thuyền ở Đàng Trong là một ngành độc quyền của nhà nước, do
các chúa Nguyễn đích thân kiểm soát chỉ đạo. Chúa rất chú trọng đến ngành
đóng tàu, trước là để phục vụ nhu cầu đi lại do điều kiện địa hình, sau là để
phục vụ cho quân đội. Mục đích của Chúa là xây dựng một lực lượng thủy
quân hùng mạnh để chiến đấu với thủy quân họ Trịnh và đồng thời là việc
phòng thủ bờ biển, đảm bảo an ninh trước các thế lực ngoại bang xâm lấn.
Các vị chúa Nguyễn vừa là người ra lệnh đóng thuyền vừa là kĩ sư
trưởng chỉ huy mọi hoạt động liên quan đến việc đóng thuyền. J.Barrow, một
nhà buôn người Anh đã đến Đàng Trong trong 2 năm 1792-1793, đã ghi lại
trong hồi kí của mình: “Chúa là người quản đốc các cảng, nhiều kho binh khí,
kĩ sư trưởng của xưởng đóng thuyền. Trong công việc đóng thuyền thì không có
một cái đinh nào đóng xuống mà không xin ý kiến của chúa Nguyễn trước
tiên”. Như vậy, các xưởng đóng thuyền của Đàng Trong đều do nhà nước quản
lí. Thợ đóng thuyền được huy động từ nhiều địa phương trong nước, tùy thuộc
vào thế mạnh nghề nghiệp của họ: “thợ xẻ ở xã Duy Đức là thạo nhất. Thợ
đóng thuyền người Động Hải và Cừ Hà quen đóng thuyền to, các xã huyện
Khang Lộc và huyện Lệ Thủy đều có thợ, hay đóng thuyền nhỏ để chở đồ buôn
bán”8
. Những người thợ thủ công này sau khi trưng tập về Phú Xuân, được
biên chế vào các ti, đội chuyên trách việc đóng thuyền như: Ti thợ đóng
thuyền, ti thợ mộc thuyền chuyên lo xẻ ván để phục vụ việc đóng thuyền, ti thợ
làm đinh sắt, ti thợ làm mái chèo, ti thợ làm buồm, ti thợ hóa luân chuyên đóng
tàu thủy cỡ lớn9
.... Chính sách của Chúa đã đáp ứng được nhu cầu của quân sự
trong giai đoạn đầu, khi tận dụng được nguồn nhân lực đã có kĩ năng cơ bản về
sông nước để phát triển ngành đóng thuyền thành một ngành mũi nhọn.
8
Trần Đức Anh Sơn, Ngành đóng thuyền và tàu thuyền ở Đàng Trong thế kỉ 17-18, Tạp chí Nghiên cứu lịch
sử, số 7 năm 2014, tr,43.
9
Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, dẫn lại Trần Đức Anh Sơn, Ngành đóng thuyền và tàu thuyền ở Đàng Trong
thế kỉ 17-18, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 7, năm 2014, tr,43.

16. 12
Ngành đóng thuyền phát triển thành một ngành mũi nhọn, đã cung cấp
không chỉ cho quân đội mà còn phục vụ cho sinh hoạt và phát triển kinh tế
một số lượng lớn thuyền chuyên dụng, cả về số lượng và chất lượng thuyền.
Để đạt được thành tựu như vậy là sự nỗ lực của quân và dân xứ Đàng Trong,
đồng thời cũng có sự đóng góp quan trọng của tài nguyên thiên nhiên đặc biệt
là một nguồn lâm sản dồi dào.
Đàng Trong nằm trong hệ sinh thái phổ tạp, đất đai phì nhiêu đã cung
cấp một lượng lớn lâm sản phục vụ cho nhu cầu của nhà nước. Một thương
nhân người Pháp khi đến Đàng Trong đã nhận định về sự phong phú nguồn
tài nguyên rừng của Đàng Trong như sau: “Đàng Trong tràn ngập những
ngọn núi, phong phú với những loại gỗ xây dựng và những loại khác thích
hợp cho sản xuất đồ dùng...”10
. Trong rừng có vô vàn loại gỗ có thể khai thác
phục vụ cho nhu cầu làm các vật dụng của Đàng Trong trong đó có cả thuyền
chiến như: gỗ hoa lê bền không mọt thường dùng làm rương hòm, bàn ghế,
vật dụng; gỗ hồng, gỗ giáng hương keo, gỗ kiền kiền cứng bền chôn dưới đất
lâu năm không hư.... Tuy các loại gỗ rất phong phú dễ dàng cho việc khai
thác, nhưng do điều kiện địa hình hiểm trở, khó để vận chuyển, nên Chúa đã
tập hợp một lực lượng đông đảo phục vụ cho việc khai thác gỗ và vận chuyển
về Phú Xuân. Năm 1729, chúa Nguyễn Phúc Khoát (1714-1765) cho lập đội
mộc than ở Trường Đúc gồm 195 người, chuyên khai thác gỗ đóng thuyền
đem về nộp cho phủ Chúa. Họ được miễn thuế thân và miễn lao dịch, nhưng
hàng năm phải đi tìm kiếm, khai thác và nộp đủ số gỗ theo định mức. Chúa
còn cử người vào tận vùng Quang Hóa (nay thuộc huyện Trảng Bàng- Tây
Ninh) để khai thác các loại gỗ tốt trở về Phú Xuân đóng thuyền11
.
Nhờ việc khai thác có hiệu quả nguồn tài nguyên lâm sản, việc cung
cấp gỗ cho ngành đóng thuyền được ổn định, việc đóng thuyền của Chúa diễn
10
Dẫn theo Vũ Thị Xuyến, Các nguồn và thương phẩm Đàng Trong thế kỉ XVI-XVIII, Luận văn thạc sĩ, năm
2014, tr.85.
11
Trần Đức Anh Sơn, Ngành đóng thuyền và tàu thuyền ở Đàng Trong thế kỉ 17-18, Nghiên cứu lịch sử, số
7 năm 2014 , tr.42.

17. 13
ra thuận lợi và phát triển với quy mô lớn, kích thước thuyền cũng dần được
tăng lên, chất lượng thuyền được đảm bảo. Bên cạnh đó kĩ thuật đóng thuyền
của Đàng Trong cũng dần được nâng cao.
Không có tư liệu nào ghi chép cụ thể về cách thức đóng thuyền chiến
của Đàng Trong sử dụng loại gỗ nào để đóng thuyền, có lẽ đây là bí mật quân
sự nên không được tiết lộ. Chỉ có những nhận định về thuyền Đàng Trong nhẹ
nên di chuyển rất linh hoạt nên có thể phỏng đoán Đàng Trong sử dụng những
loại gỗ bền chắc và nhẹ để đóng thuyền. Và điều này cũng được áp dụng đối
với thuyền của dân binh. Theo Trần Nam Tiến, thuyền của đội Hoàng Sa thì
có mê hay đáy dưới đan bằng tre rồi quét cứt trâu, để khô và phủ lớp dầu rái
sau cùng, phía trên thành thuyền làm bằng gỗ trò, có ba cột buồm bằng gỗ
kiền kiền, các bộ phận không quan trọng như các then thì làm bằng gỗ mù u,
cánh buồm đan bằng lá và các vật dụng khác trên thuyền hầu như cũng làm
bằng tre hoặc gỗ. Thuyền của đội Hoàng Sa là một kiểu thuyền chài truyền
thống, còn thuyền chiến của nhà nước tuy bắt nguồn từ việc đóng thuyền của
các địa phương, nhưng là tập hợp được điểm mạnh của các địa phương lại để
đóng thành chiếc thuyền hoàn chỉnh, bởi vậy thuyền có chất lượng tốt hơn và
kĩ thuật vượt trội hơn.
Hình vẽ mô phỏng lại thuyền của đội Hoàng Sa
(Ảnh do tác giả tự vẽ, phỏng theo hình vẽ của Nguyễn Nhã)

18. 14
Có lẽ vì thế nên kĩ thuật đóng thuyền của Đàng Trong cũng được đánh
giá khá cao về độ tỉ mỉ và trau truốt, điều này cũng thể hiện được sự thành
thạo của những người thợ đóng tàu. John Barrow, một người Anh đến Đàng
Trong vào những năm 1792-1793 đã miêu tả tỉ mỉ kỹ nghệ đóng thuyền của
người Đàng Trong như là một trong những nghề mà họ thành thạo nhất. Ông
nhấn mạnh đến kỹ thuật chia đáy thuyền thành các khoang khác nhau và vì
thế thuyền sẽ không bị chìm dù va phải đá ngầm. Theo J. Barrow, kỹ nghệ
đóng thuyền này thậm chí đang được áp dụng cho hải quân của hoàng gia
Anh. Sự phát triển mạnh mẽ của nghề đóng thuyền ở Đàng Trong một phần là
để phục vụ cho hoạt động thương mại, nhưng phần lớn là do nhu cầu của các
cuộc chiến tranh. Kĩ thuật đóng thuyền từng bước được nâng cao và không
ngừng cải tiến. Bên cạnh những kĩ thuật sẵn có của địa phương, Chúa cũng đã
kết hợp với một số kĩ thuật học hỏi từ phương Tây để cải tiến thêm về mẫu
mã, kích thước và dần phù hợp hơn tính chuyên dụng của thuyền. Vào khoảng
thế kỉ XVII, nhiều nhận định cho rằng tuy số thuyền do người Đàng Trong
đóng không nhiều bằng Đàng Ngoài nhưng chất lượng kĩ thuật không hề thua
kém. Chiến thuyền ở cả hai Đàng đều có cùng kích thước, còn về trình độ
đóng thuyền cũng như trang bị vũ khí trên thuyền của Đàng Trong cũng được
đánh giá cao hơn. Ngoài ra Đàng Trong còn đóng thuyền theo kiểu châu Âu
nhưng có kích thước và hình dáng khác hơn. Số thuyền châu Âu trong đội
quân Đàng Trong có thể là do chúa Nguyễn mua lại của thương nhân châu
Âu, nhưng cũng rất có thể Đàng Trong tự đóng những thuyền này, dựa trên
mô hình thuyền của châu Âu. Bởi lẽ, Chúa Nguyễn đã từng cho người trục
vớt hai con tàu Eulden Buis và Maria de Madicis của Hà Lan bị đắm ở đảo
Champelo (Cù Lao Chàm) tháng 11 năm 1641. Câu hỏi đặt ra là tại sao lại
trục vớt hai chiếc thuyền này? Thứ nhất, hai chiếc thuyền này có lẽ chứa
nhiều hàng hóa mà người Hà Lan đã thu mua được hoặc có cả vũ khí vẫn còn
bên trong tàu, trục vớt tàu có thể sẽ thu được những đồ vật quý giá (vì mục
đích kinh tế). Thứ hai, Hà Lan giai đoạn này là một quốc gia nổi tiếng về hải

19. 15
quân hùng mạnh, tàu của họ có thể đi biển dài ngày, chứa được số lượng lớn
binh lính. Chúa có thể tận dụng cơ hội này để học hỏi thêm kinh nghiệm đóng
tàu và thiết kế tàu theo kiểu Châu Âu (mục đích chính trị).
Ngoài việc đóng thuyền mới, các công xưởng đóng thuyền của các chúa
Nguyễn phải đảm trách cả việc tu sửa tàu thuyền theo định kì. Hàng năm,
Chúa sai Bộ Công và các tiểu đội sai đi khám thuyền, đánh giá mức độ hư
hỏng theo từng hạng ngạch và định ra mức tiền cần phải đầu tư để tu sửa các
hạng thuyền hư hỏng, rồi cho dựng xưởng để tu sửa.
Nhờ sự nỗ lực của mình, qua các đời Chúa số lượng thuyền không
ngừng tăng, các xưởng đóng thuyền cũng được thành lập với quy mô ngày
càng lớn. Vào năm 1674, chúa Nguyễn Phúc Tần đã có 133 chiến thuyền do
các xưởng trực thuộc phủ chúa đóng. Địa điểm các xưởng đóng tàu thuyền
đều tập trung ở đôi bờ sông Hương (Phú Xuân), nhưng xưởng lớn nhất của
Chúa lại nằm ở sông Thu Bồn trên đất Quảng Nam. Một nhân chứng người
Anh Thomas Bowyear, khi đến Đàng Trong năm 1695 đã nhận thấy rằng lực
lượng thủy quân của chúa Nguyễn Phúc Chu gồm: “200 chiến hạm, mỗi chiếc
có từ 16-22 khẩu đại bác, 500 chiến thuyền nhỏ từ 40-44 tay chèo. 100 chiến
thuyền lớn từ 50-75 tay chèo, 3 chiếc của người Âu các thuyền chiến trên đều
do phủ của Chúa đóng. Xưởng đóng tàu Hà Mật có tới 4000 thợ và đóng được
những chiến thuyền trọng tải đến 400 tấn”12
. Alexandre de Rhodes từng nhận
định thuyền của chúa Đàng Trong rất có thể lên tới con số ít ra hai trăm và
chúa Đàng Ngoài có thể có gấp ba hay bốn lần, nên người ta đoán có tới năm
hay sáu trăm thuyền chiến Đàng Ngoài. Mà thuyền Đàng Trong cũng chẳng
thua kém về kích thước rộng lớn, về vũ khí và về trang trí.
Mặc dù đánh giá cao kỹ thuật đóng thuyền của Đàng Trong, nhưng vốn
xuất thân từ những quốc gia có nền hải quân phát triển sớm, nên người Châu
Âu vẫn cho rằng những đội thuyền của Đàng Trong chỉ hoạt động sát bờ biển,
12
Dẫn lại trong Nguyễn Văn Đăng, Truyền thống đóng tàu thuyền của cư dân Quảng Nam: Một sắc thái nổi
bật của văn hóa biển miền Trung, Nghiên cứu- trao đổi, Phát triển kinh tế- xã hội Đà Nẵng.

20. 16
mà chưa có nhiều thuyền hoạt động ngoài khơi xa. Tuy nhiên ở mặt nào đó,
điều này cũng cho thấy thủy quân Đàng Trong, không còn đơn thuần là thủy
binh nội thủy, mà đã có thiên hướng hải quân, điều này đã vượt lên hẳn Đàng
Ngoài. Chiến thuyền của Đàng Trong được trang hoàng lộng lẫy, được khảm
vàng và bạc, theo như ghi chép của C.Borri, hiệu năng sử dụng của thuyền
Đàng Trong cao hơn. Mỗi thuyền đều được trang bị 6 súng thần công và
nhiều súng hỏa mai. Theo C. Borri thì lúc nào Đàng Trong cũng có hơn 100
thuyền được trang bị vũ khí đầy đủ và sẵn sàng xung trận. Không giống như
Đàng Ngoài thuyền chiến được dùng cả vào việc đàn áp các cuộc nổi dậy hay
truy bắt tội phạm, với Đàng Trong thuyền chiến chỉ để dùng cho việc đánh
trận ngoài biển. Tất nhiên, các nhà du hành phương Tây đều cho rằng thuyền
chiến của cả Đàng Ngoài và Đàng Trong đều không thể so sánh được về độ
lớn cũng như uy lực tấn công so với các thuyền châu Âu thời bấy giờ13
.
Đến cuối thế kỉ XVII, so sánh tương quan lực lượng về thủy quân giữa
Đàng Trong và Đàng Ngoài nhìn chung là ngang nhau; điều này được
Alexandre de Rhodes công nhận. Cần phải chú ý rằng, xuất phát điểm của lực
lượng thủy quân Đàng Trong là rất thấp, cả về số lượng thuyền, lẫn binh lính
và trang bị vũ khí. Tuy nhiên, với quyết tâm trở thành một thế lực chính trị
độc lập có thể đối chọi lại Đàng Ngoài và mở rộng lãnh thổ về phía Nam, các
chúa Nguyễn không ngừng phát triển lực lượng, để vào năm 1672 nhà Trịnh
đã đồng ý ký thỏa hiệp ngừng chiến, chấp nhận Đàng Trong như là một thế
lực chính trị độc lập. Sau cuộc nội chiến Đàng Trong – Đàng Ngoài kết thúc,
nhà Trịnh ở phía Bắc không còn chú tâm phát triển lực lượng thủy quân nữa
mà tận dụng thời gian yên bình để phát triển kinh tế. Có lẽ vì thế mà hơn chục
năm sau cuộc nội chiến khi William Dampier đến Đàng Ngoài ông chỉ thấy
các thuyền chiến của nhà Trịnh rất sơ sài và chỉ đóng chức năng vận chuyển
binh lính là chính mà thôi.
13
Phạm Văn Thủy, Thủy quân Việt Nam thế kỷ XVII, XVIII và đầu XIX: Qua các nguồn sử liệu phương Tây
(trong sách: Nguyễn Văn Kim (Cb.), Người Việt với biển, Nxb Thế giới, Hà Nội, 2012, tr 148.

21. 17
Ngược lại, chúa Nguyễn ở Đàng Trong vẫn tích cực sắm thêm thuyền
chiến, phát triển hải quân. Điều này xuất phát từ nhu cầu bảo vệ lãnh thổ khỏi
sự xâm phạm từ phía Bắc là nhà Trịnh, bảo vệ an ninh vùng biển tạo thuận lợi
cho hoạt động thương mại phát triển và quan trọng hơn là mở rộng lãnh thổ
xuống phía nam. Nhận định này tương đối phù hợp với quan sát của Choisy
đến Đàng Trong năm 1685. Choisy đã ghi chép sự phân bố lực lượng thủy
quân của chúa Nguyễn như sau: “Ngoài các chiến thuyền của Hoàng gia, các
trấn thủ của ba dinh chính trong vương quốc, nơi đó có hàng hải tốt, đều có
chiến thuyền trấn thủ. Dinh Cát ở biên giới giáp với Đàng Ngoài có 30 chiếc;
trấn thủ Dinh Chiêm có 17 chiếc, trấn thủ Dinh Niaroux (Phan Rang) có 15
chiếc”. Các Dinh Cát, Dinh Chiêm và Dinh Niaroux ở đây đại diện cho cả ba
vùng chiến lược trong chính sách phát triển và mở rộng thế lực của chúa
Nguyễn trong suốt thế kỷ XVIII.14
14
L.Cacdiere (2003), Những người bạn cố đô Huế, tập 16, năm 1929, tr. 266.

22. 18
Chương 2:
CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN THỦY QUÂN
CỦA CÁC CHÚA NGUYỄN Ở ĐÀNG TRONG THẾ KỈ XVI- XVIII
2.1. Phép duyệt, tuyển
2.1.1 Phép tuyển binh
Trong quá trình trị vì xứ Đàng Trong, các vị chúa Nguyễn đã không
ngừng mở mang bờ cõi, chính sự rộng mở. Bên cạnh đó Chúa còn đề ra nhiều
chính sách xây dựng quân đội hùng mạnh, tạo tiền đề, cơ sở để Chúa giữ
vững nền độc lập. Đàng Trong là một vùng đất mới, cơ cấu làng và dân cư
thay đổi liên tục bởi chính sách di dân định cư. Chính bởi vậy việc kiểm soát
và quản lí dân số là một vấn đề vô cùng khó khăn. Điều duy nhất mà nhà
nước có thể quản lí được số lượng chính xác chính là quân đội. Bởi vậy,
chính sách tuyển quân chính là bước đệm quan trọng cho việc xây dựng quân
đội cũng như việc kiểm soát dân cư. Các chúa Nguyễn thường xuyên đốc thúc
việc tuyển quân để biên chế cho các hạm đội. Ngay từ năm 1632, chúa Sãi -
Nguyễn Phúc Nguyên đã đề ra phép “duyệt tuyển”, chia dân ra từng hạng để
đánh thuế và tuyển quân15
. Việc tuyển quân dưới thời các chúa Nguyễn được
tiến hành thường xuyên và ổn định. Quân chế được quy đinh chặt chẽ và có
tính kỉ luật cao. Thông thường chính sách tuyển quân chỉ áp dụng cho đội
quân chính quy, thuộc biên chế của triều đình, ngoài ra việc tuyển mộ thổ
binh16
thường được diễn ra theo hướng chiêu mộ sự tự nguyện của dân chúng.
Nhà nước đề cao củng cố quân đội về cả chất lượng và số lượng. Để
tăng số lượng binh lính, Chúa thực hiện chủ trương xung dân vào quân đội
với mong muốn xung được càng nhiều dân tham gia càng thuận tiện cho việc
quản lí và đảm bảo xây dựng quân đội mạnh. Họ tuyển đủ các loại dân thuộc
các loại ngành nghề khác nhau vào quân đội. Bởi vậy Đàng Trong xuất hiện
15
Trần Thuận, Thủy binh chúa Nguyễn với việc bảo vệ chủ quyền, khai thác nguồn lợi biển đảo trên biển
Đông, Tạp chí phát triển KH&CN, tập 16, số X3- 2013, tr.63.
16
Thổ binh hay còn gọi là quân địa phương, tạm binh hay thuộc binh. Đây là lực lượng đóng tại các địa
phương, thường tuyển người dân tại địa phương làm nhiệm vụ theo hình thức bán quân sự.

23. 19
thuật ngữ “quân nhân” chính là để chỉ chính sách này. Ở Đàng Trong không
thể tách dời quân và dân. Để thực hiện được mục đích các chúa Nguyễn chú
trọng thực thi chính sách công tượng. Nhà nước trưng tập đội ngũ gồm những
thợ thủ công lành nghề từ các địa phương, đưa về Phú Xuân biên chế thành
đội ngũ như binh lính để đảm nhiệm việc chế tạo vũ khí, đóng tàu thuyền và
làm những công việc sửa chữa, phục vụ nhà nước và quân đội. Đưa những
người như vậy vào quân đội, nhà Nguyễn đã phần nào đáp giải quyết được
nhu cầu của mình cho dù hiệu quả kinh tế còn nhiều yếu kém thuở sơ khai17
.
Thích Đại Sán một nhà sư Trung Quốc đến Đàng Trong vào năm 1695 đã ghi
lại trong tập hồi kí Hải ngoại kỉ sự rằng trong nước, trăm thứ thợ đều do quân
làm18
. Quân đinh khi được tuyển về từ các làng sau thời gian huấn luyện sẽ
được phân bổ vào những ngạch, thuyền khác nhau và mỗi người sẽ được theo
chuyên một nghề.
Cũng theo Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, cách thức định xã đinh sẽ
dựa vào kết quả sổ binh đã được thực hiện từ trước đó. Hằng năm cứ tháng 8,
thuyền nào có người trốn hay bị thải thì phải báo rõ cho quan sai để trình báo
để quan quân truy xét và định người thay thế, giao cho sai nhân điệu về. Đến
tháng 4 năm sau sẽ tiến tra số lính trốn của các thuyền, mỗi thuyền bao nhiêu
làm sổ để biết nhiều ít. Các cơ đội Chính dinh và dinh cứ theo ngạch binh lấy
họ tên quê quán mà suy ra số binh, chiếu xa gần mà cấp về bản xã, gọi là hàng
xã. Quan quân đến hạn về các xã tuyển lính chỉ dựa vào sổ đinh mà xét mà
chia hạng đinh để tuyển theo quy định. Việc kiểm soát số binh lính thường
xuyên sẽ đảm bảo việc tuyển lính diễn ra nhanh gọn, cũng như việc kịp thời
tuyển dân đinh phù hợp để bổ sung vào các hạm đội.
Có thể thấy, việc tuyển mộ lính diễn ra theo quy chế định quân của
Đàng Trong rất rõ ràng và quy củ. Các quy định đưa ra rất chi tiết và dựa vào
đúng đặc tính dân cư của đất nước. Dân cư ở Đàng Trong ngoài dân cư bản
17
Li Tana (2004), Xứ Đàng Trong- Lịch sử kinh tế, xã hội Việt Nam thế kỉ 17 và 18, Nxb trẻ tr.65.
18
Thích Đại Sán (1963), Hải ngoại kỷ sự, sđd, tr.22.

24. 20
địa còn có dân di cư, dân ngụ cư từ nơi khác đến nên rất khó kiểm soát về số
lượng, việc hoạch định chính sách cũng phải dựa vào đặc tính động của dân
cư để ban hành. Bởi vậy nếu là dân mới di cư đến định cư thì sẽ được khoan
thư miễn 3 năm quân để yên nghiệp làm ăn, sau khi hết kì hạn quan quân mới
được phép bắt bớ tuyển quân. Những người già nua, neo đơn cũng không
được phép bắt lính. Nhà có 2 con trai thì chỉ bắt lính một người (hầu như là sẽ
cử con thứ đi lính vì con trưởng sẽ ở nhà thực hiện việc phụ dưỡng cha mẹ và
thờ cúng tổ tiên), người nào là con một trong nhà cũng không phải bắt lính.
Mỗi năm, các hộ dân có con từ trên 16 tuổi phải khai báo để ghi vào sổ quân,
ai có con mà không khai báo thì bị coi là ẩn lậu, bị bắt làm lính chăn voi. Lính
mới sẽ được cấp vào bản thuyền, được miễn việc quan trong 3 tháng và sẽ
tham gia xây dựng cất nhà. Thuyền nào bắt bớ không đúng đội trưởng phải
phạt, ngũ trưởng giáng chức. Thuyền nào có lính trốn thuyền, phải trình quan,
truy nã ngay, 10 ngày không được phải trình lên ty để bắt xã đó truy nã, sau 3
tháng chưa tìm được xã đó phải lên danh sách người mới để bổ sung vào kì
tuyển quân tiếp theo. Quân lính có trăm thứ thợ nhưng cai quan không được
sử dụng làm việc tư, trái lệnh không cấp ngụ lộc19
.
Ngoài ra, để thủy binh hoạt động được cần phải có đội lái thuyền
chuyên nghiệp, bởi vậy quan quân cũng thường đi khắp Đàng Trong để chọn
những tay chèo giỏi vào đội thuyền Hoàng gia điều này đảm bảo an toàn cho
việc di chuyển binh lính cũng như việc vận chuyển quân lương, binh khí.
Người Đàng Trong không có lệ dùng những phạm nhân hay người bị án khổ
sai để chèo thuyền. Họ chỉ tuyển những người đã có kĩ năng, khi họ cần người
để chiến đấu trên biển hay để làm một việc gì đó thì tức khắc họ tiến hành
tuyển mộ quân theo cách thức sau đây: Họ ngấm ngầm phái đội trưởng và uỷ
viên lúc không ai ngờ rảo khắp xứ đem lệnh chúa bắt ngay lập tức tất cả
những trai tráng có sức cầm tay chèo và dẫn cả tới thuyền, không đếm xỉa tới
con nhà sang hay người có thế giá, bởi vì không ai được miễn. Quân mệnh
19
Lê Quý Đôn (1964), Phủ Biên tạp lục quyển 1, Nxb Khoa học, Hà Nội, tr.233.

25. 21
như sơn, không một ai có thể trốn tránh được quy định, kẻ nào không quy thụ
áp dụng hình phạt theo quy định của nhà nước20
.
Các quy định mộ lính chỉ áp dụng cho việc tuyển lính cho triều đình
(lính chính quy), ngoài ra Chúa còn cho thành lập các đội thổ binh khác ở
khắp các địa phương, nhưng việc tuyển mộ lại diễn ra hết sức thoải mái chủ
yếu là dựa trên tinh thần tự nguyện của người dân tại địa phương. Để thu hút
dân chúng tham gia các đội thổ binh, Chúa đã đưa ra các chính sách đãi ngộ
cũng như thưởng phạt, cho thấy Chúa Nguyễn đánh giá rất cao tầm quan
trọng của người dân trong việc xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Chúa đã cho
người dân thấy bảo vệ nhà nước cũng chính là bảo vệ cuộc sống ổn định của
chính bản thân họ, bởi vậy mà đã thu hút được đông đảo lực lượng quần
chúng nhân dân tự nguyện tham gia hỗ trợ nhà nước trong việc khai thác và
giữ gìn an ninh địa phương. Người dân không chỉ coi đó là một niềm tự hào
mà còn coi đó là một phần trách nhiệm của bản thân đối với đất nước. Chúa
đặt quân giữ Hoàng Sa có định sẵn số người (70 người) thường lấy người ở xã
An Vĩnh, đặt tên là đội Hoàng Sa, hầu hết là dân địa phương. Sau này do
vùng biển của Chúa càng mở rộng nên cho lập thêm đội Bắc Hải, đội Thanh
Châu, đôi Hải Môn tất cả các đội này đều do đội Hoàng Sa kiêm quản. Nhưng
không định rõ số lượng tuyển bao nhiêu, số lượng tùy theo tình hình khả năng
của các thôn tình nguyện và được cấp văn bằng sai đi, quyền lợi cũng được
hưởng như đội Hoàng Sa.
Đàng Trong không có một ghi chép cụ thể nào về dân số, nhưng cũng
có thể khẳng định rằng dân số ở đây không hề đông đúc như Đàng Ngoài.
Nhờ số dân đông đúc đã tạo ra lợi thế lớn cho chúa Trịnh khi cần chúa có thể
thành lập ngay lập tức nhiều sư đoàn quân sĩ khác ngoài số binh lính thường
trực trong doanh trại và luôn sẵn sàng xuất trận khi có lệnh. Một dẫn chứng
cho thấy rằng việc huy động lực lượng của Đàng Ngoài, để chuẩn bị cho việc
tuyên chiến với Đàng Trong chúa Trịnh đã hoàn bị một sư đoàn hùng mạnh
20
Cristophoro Borri (1998), Xứ Đàng Trong năm 1621, sđd, tr.32-33.

26. 22
trên biển và cả trên đất liền tới trên hai mươi ngàn người21
. Còn khác với
Đàng Ngoài, chúa Nguyễn ở Đàng Trong phụ thuộc nhiều vào tính động của
dân số, nên việc huy động lập tức diễn ra khó khăn hơn. Tuy nhiên, cũng
không thể phủ nhận được rằng việc mộ quân không đông đảo cũng đã đem lại
một lợi thế hơn cho Đàng Trong trong những buổi đầu nền kinh tế chưa đáp
ứng được nhu cầu trả lương cho binh sĩ, thay vào đó Chúa đầu tư cho chất
lượng và sau đó mới chú ý đến số lượng của binh lính.
Như vậy, chúa Nguyễn đã có những chính sách rõ ràng trong việc tuyển
quân, không bắt bớ bừa bãi, có nhiều chính sách khoan thư hỗ trợ để dân đinh
an tâm đi lính, gia đình dân đinh yên ổn làm ăn, dân chúng an cư lập nghiệp.
Đảm bảo được các quy định diễn ra hợp lệ, đảm bảo công bằng trong xã hội,
duy trì được chỉ tiêu tuyển mộ lính cho nhu cầu của quân đội. Nhưng một
mặt, việc chiến tranh xảy ra liên miên đã dẫn đến tình trạng các quy định
tuyển quân trở nên hà khắc, bởi việc áp đặt chỉ tiêu xuống làng xã sau này đã
khiến dân chúng điêu đứng và gặp nhiều khó khăn.
2.1.2 Phép duyệt binh
Trong giai đoạn biến động liên tục của một nền chính trị bất ổn. Sự suy
yếu của Champa và Chân Lạp, sự nhòm ngó của ngoại bang như người Thái,
hoạt động bắc cự với Đàng Ngoài và giữ gìn an ninh nước nhà, đòi hỏi chúa
Nguyễn phải ưu tiên việc binh lên hàng đầu. Chính vì vậy, sự quan tâm của
các chúa Nguyễn với việc binh rất đặc biệt và cũng chính vì vậy mà đứng đầu
các phủ, dinh đều là quan võ. Bằng sự quan tâm tận tình đó mà quân đội ngày
càng đông đảo về số lượng, tinh nhuệ về kĩ năng và đặc biệt rất thiện chiến.
Việc luyện tập, thao diễn của các binh chủng như thủy binh, bộ binh, pháo
binh và tượng binh nói chung được tổ chức đều đặn có quy mô ổn định. Dưới
đời chúa Nguyễn Phúc Tần (1629-1687), Đại Nam thực lục có chép vào tháng
3 năm Quý Tỵ (1653), tại xã An Cựu (Phú Xuân) có cuộc duyệt binh lớn.
21
Alexandre De Rhodes (1994), Lịch sử vương quốc Đàng Ngoài, Ủy ban đoàn kết công giáo Tp Hồ Chí
Minh, tr.24.

27. 23
Chúa đã huy động một lực lượng thủy binh đông đảo. Số binh lính và tàu
thuyền tham gia cuộc duyệt binh này gồm: cơ trung hầu, nội bộ, Tả trung,
Hữu trung,…với khoảng hơn 22.000 người, trên 300 thuyền và chiến thuyền
được huy động. Bên cạnh việc sai các quan văn võ kiểm tra tình trạng quân
đội, khí giới, lương thực thường xuyên thì việc mở các đợt tổng duyệt cũng
như xây dựng các khu thao diễn chuyên biệt để luyện tập cũng được chú
trọng, để kiểm tra và đánh giá năng lực của quân đội mình cũng như việc đảm
bảo sau này khi tác chiến tránh được nhiều rủi ro nhất. Cách thức diễn tập
diễn ra rất phong phú như bắn cung, bắn súng, thao diễn chèo thuyền... quân
đội của chúa trở nên thuần thục và quy củ. Mỗi lần luyện tập đều có sự giám
sát trực tiếp của chúa và quan lại các ti, phủ.
Việc luyện tập thường được tổ chức ở bãi đất rộng hoặc một khu đặc
thù được thiết kế cho thủy binh. Thủy quân không dùng chiến thuyền để luyện
tập trên biển, thường chỉ dùng chiến thuyền khi có đợt tổng duyệt hay những
việc quan trọng, mỗi viên chỉ huy đều có trước cửa nhà một ngôi nhà nhỏ
giống với chiếc chiến thuyền, nơi đó hằng ngày ông bố trí lính của mình và
tiến hành luyện tập, bởi vì nếu trong khi tổng dượt ông bị một lỗi nhỏ về điều
khiển hoặc thi hành thì ông bị mất chức và đưa vào số lính, và người khéo léo
nhất sẽ thay chỗ của ông. Quân lính được cấp nơi ở gần khu doanh trại, người
chỉ huy cũng ở cùng khu với binh lính để thuận tiện cho việc quản đốc và
luyện tập thao diễn. Bởi việc luyện tập chủ yếu diễn ra ban đêm hoặc khi
không có chiến tranh nên sắp xếp nơi ở hợp lí cũng rất quan trọng để đảm bảo
việc luyện tập không ảnh hưởng đến gia đình của binh lính sống tại đó22
.
Ngoài ra khu đất dọc bờ sông cũng là nơi lý tưởng để luyện tập. Dưới thời
chúa Nguyễn Phúc Chu, đồng hồ châu Âu đã được sử dụng trong quân đội,
được đặt ở các nơi công sở và đồn binh dọc bờ biển23
, nhờ vậy sự điều động
thủy quân, cũng như việc luyện tập theo thời gian được chính xác hơn. Ban
22
Li Tana (2004), Xứ Đàng Trong- Lịch sử kinh tế, xã hội Việt Nam thế kỉ 17 và 18, sđd, tr. 85.
23
Trần Thuận, Thủy binh chúa Nguyễn với việc bảo vệ chủ quyền, khai thác nguồn lợi biển đảo trên biển
Đông, tlđd, tr,67.

28. 24
đầu Chúa có mua một chiếc đồng hồ của người châu Âu, nhưng Chúa có
trong tay cả một hệ thống thợ thủ công giỏi, chúa giao chiếc đồng hồ cho họ
để học cách làm một chiếc mới, người đầu tiên làm thành công là Nguyễn
Văn Tú và sau này là những người thợ thủ công khác đã học hỏi và chế tạo
thành công.
Ngoài các chiến thuyền của nhà vua, các trấn thủ của ba dinh chính
trong vương quốc, nơi có các hải cảng tốt cũng có chiến thuyền trấn thủ. Khi
không có chiến tranh, cũng không có đợt tổng duyệt, thì các dinh tự luyện tập
binh lính của mình sao cho thuần thục, để đảm bảo cho việc tổng duyệt được
suôn sẻ. Ngoài ra, binh lính Đàng Trong không phải đi làm việc tư cho quan,
vậy nên sẽ có nhiều thời gian nhàn rỗi hơn binh lính Đàng Ngoài, hơn nữa họ
cũng không thể về quê hương mà chỉ ở tại nơi được cấp gần doanh trại hoặc
tại doanh trại, đó là lí do mà họ chỉ dành thời gian để luyện tập “không có
việc gì khác ngoài tập bắn vào các bia đạn”24
. Quân lính được huấn luyện theo
binh pháp, được trang bị đầy đủ các loại vũ khí, các chiến thuật chiến đấu và
cách cai trị trong chinh chiến cũng gần như châu Âu. Họ cũng giữ các luật lệ
để huấn luyện binh lực, đánh du kích, tấn công và rút quân25
. Việc luyện tập
diễn ra theo trận pháp đã được chuẩn bị sẵn, các trận thao diễn tốt sẽ được ban
thưởng theo quy định. Ngược lại những trường hợp không tuân thủ hay làm
hời hợt không nghiêm túc cũng sẽ bị xử phạt theo quy định. Chính vì thế, binh
lính luôn cố gắng hoàn thành nhiệm vụ được giao, chăm chỉ thao luyện vũ khí
để trở nên thuần thục.
Đội dân binh không phải luyện tập thao diễn như chính binh. Nên ngoài
thời gian họ nhận nhiệm vụ đi biển thì khoảng thời gian trống tới lúc nhận
nhiệm vụ sau là khoảng nửa năm, họ được điều động đi làm các công việc
khác như đào vàng hay vận chuyển và được giảm một số tiền thuế. Dân binh
tuy chỉ hoạt động theo hình thức bán quân sự, không được hưởng bổng lộc
24
Cristophoro Borri (1998), Xứ Đàng Trong năm 1621, Nxb Tp Hồ Chí Minh, tr.32.
25
Cristophoro Borri (2016), Xứ Đàng Trong năm 1621, Nxb Tp Hồ Chí Minh, tr.84.

29. 25
nhiều như quân chính quy, nhưng gần như dành rất nhiều thời gian tham gia
hỗ trợ việc công của nhà nước.
Về trang bị vũ khí cho thủy quân chúa Nguyễn đã cho thấy một bước
tiến lớn trong lịch sử. Đó là sự xuất hiện của trọng pháo, hỏa khí và súng ống
kết hợp với những bước tiến mạnh mẽ trong kĩ thuật đóng thuyền và chế tác
thuyền chiến. Có thể thấy từ các thời đại trước đó đến khoảng đầu thế kỉ XV
việc sử dụng vũ khí vẫn đơn thuần là những vũ khí đánh gần, đánh giáp lá cà,
điều đó làm giảm hiệu quả tác chiến. Mặc dù thuốc súng được loài người biết
đến từ thế kỉ VI-VII, nhưng đến thế kỉ XIII mới xuất hiện dưới dạng hỏa khí
và đến thế kỉ XIV súng ống mới ra đời và làm nên một làn sóng trong vũ khí
loài người. Đến thế kỉ XVI-XVII thì trọng pháo đã xuất hiện trên những chiến
thuyền. Kể từ đó, trên thuyền đã trang bị ngày một nhiều súng ống cầm tay và
thuyền có thiết kế để đặt được nhiều trọng pháo hơn. Chúa Nguyễn còn sai cử
các đội dân binh đi đến các đảo để thu lượm lại vũ khí do các tàu đắm dạt vào
bờ, hoặc sai lính chế tác súng theo kiểu phương Tây.
Cuộc xung đột Trịnh-Nguyễn diễn ra đúng vào thời kì mà cơn sốt
thương mại trên biển bắt đầu sôi sục ở phương Đông với sự khuấy động ồ ạt
của thương thuyền vũ trang thuộc các công ty Đông Ấn phương Tây đang
mọc lên như nấm ở vùng này. Thế kỉ XV-XVI là giai đoạn chạy đua vũ trang
giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài cũng là lúc Hà Lan và Bồ Đào Nha chạy đua
tranh giành thị trường và phạm vi hoạt động ở phương Đông. Muốn chiếm
được thị trường Đàng Trong, Đàng Ngoài cần phải nắm bắt được nhu cầu của
hai Đàng chính là nhu cầu về trang thiết bị vũ khí phục vụ cho cuộc chiến
tranh giành quyền lực. Chính vì thế, Bồ Đào Nha đã sớm bám được vào chúa
Nguyễn nhờ sự giúp đỡ đặc biệt về mặt quân sự, chủ yếu là cung cấp thuốc
súng, đại bác và các vũ khí cá nhân châu Âu khác. Người Bồ còn giúp Chúa
bằng việc cử chuyên gia đúc súng tên Cruy-dơ sang giúp việc dạy nghề đúc
súng và quản đốc việc đúc súng cho quân đội. “Ông đã làm cho chúa những
chiếc súng lớn. Chúa thích vô cùng, trả công cho ông 500 quan hằng năm và

30. 26
tiền cấp dưỡng cho gia đình”26
. Và chúa Nguyễn thực tế đã liên minh quân sự
với người Bồ Đào Nha đương đầu với chúa Trịnh Đàng Ngoài. Người Hà Lan
cũng dùng nhiều cách để chiếm thị trường Đàng Trong nhưng đều không
thành công, họ đành phải chuyển hướng sang Đàng Ngoài và họ cũng đã trở
thành điểm tựa quân sự cho Đàng Ngoài và trở thành liên minh với họ Trịnh
để chống lại Đàng Trong. Tuy rằng chúa Nguyễn có mua bán vũ khí với
phương Tây, nhưng vũ khí và đại bác mà chúa sử dụng lại không hoàn toàn là
vũ khí của phương Tây mà còn có súng phun lửa và nỏ liên châu27
của thời
đại trước. Điều này có nghĩa là các đội thợ của Chúa đã học hỏi kĩ thuật của
phương Tây, kết hợp với thực tế vũ khí của nước nhà để cải tiến thành vũ khí
mới phù hợp với đặc điểm quân đội, không bị động bởi phương Tây và bắt
kịp với văn minh hiện đại.
Ngoài vũ khí đã được cải tiến, việc sử dụng câu liêm và dao găm vẫn
được sử dụng trong các trận đánh. Họ sử dụng câu liêm để móc vào thuyền
đối phương hoặc là để kéo thuyền lại gần, hoặc để phá hủy thuyền và dùng
dao găm để đánh ở cự li gần. Bên cạnh đó, Chúa đã tập trung vào việc cải tiến
đội thuyền và thiết kế phù hợp hơn với việc đi biển. Cuộc chạy đua vũ trang
diễn ra ồ ạt nhưng điều này cũng đã tạo điều kiện cho kinh tế phát triển, cũng
như việc cải tiến kĩ thuật trong quân đội. Thuyền chiến theo kiểu châu Âu
cũng đã được sử dụng nhiều hơn, trên thuyền cũng đã bố trí nhiều trọng pháo,
súng ống và cải tiến hơn về tốc độ thuyền cũng như kích thước để có thể chứa
được nhiều binh lính và vũ khí hơn.
Như vậy, từ thế kỉ XVII điều làm nên thành công trong các trận chiến
của chúa Nguyễn là sự cải tiến về trang bị vũ khí. Đàng Trong đã học hỏi và
tiếp thu rất nhiều cải tiến về mặt kĩ thuật cũng như sử dụng vũ khí của phương
Tây vào chiến tranh. Thời gian đầu hầu như vũ khí Chúa phải dựa vào sự
26
Dẫn lại trong Nguyễn Việt, Vũ Minh Giang, Nguyễn Mạnh Hùng (2012), Quân thủy trong lịch sử chống
ngoại xâm, Nxb Quân đội nhân dân, tr. 254
27
Trần Thuận, Thủy binh chúa Nguyễn với việc bảo vệ chủ quyền, khai thác nguồn lợi biển đảo trên biển
Đông, tlđd, tr.63.

31. 27
cung ứng của phương Tây, tuy nhiên nhờ sự đầu tư và tinh thần học hỏi kĩ
thuật phương Tây mà quân đội của Chúa sau này đã tự túc chế tạo được vũ
khí, tăng thế chủ động cung ứng cho quân đội. Sự cải tiến này đã có tác động
mạnh mẽ đến toàn quân nói chung và quân thủy nói riêng vào giai đoạn này.
Đặc biệt là sự cải tiến về thuyền chiến làm cho quy mô thủy quân tăng thêm
về số lượng cũng như khả năng chiến đấu. Đáng chú ý chính là sự thuận lợi
về địa thế đã tạo điều kiện để phát triển thủy quân mạnh theo khuynh hướng
mới đó là quân thủy biển, tạo tiền đề cho sự ra đời của lực lượng hải quân
trong giai đoạn sau này.
2.2. Chính sách tổ chức và quản lý
Gặp nhiều khó khăn trong việc đương đầu với họ Trịnh ở phía Bắc, để
thực hiện ý đồ mở rộng lãnh thổ về phía Nam, chúa Nguyễn phải trấn áp
Chiêm Thành, Chân Lạp, phải chế ngự Xiêm La nên rất chú trọng binh bị, tập
trung thiết lập quân đội mạnh để đáp ứng nhu cầu cấp thiết. Quân đội của
Chúa gồm: thủy binh, tượng binh, bộ binh.... Thủy binh là lực lượng đông đảo
nhất trong quân đội của Chúa. Phân chia thủy binh theo tính chất hoạt động
gồm: Đội quân túc trực, đội quân chính quy và quân địa phương; tuy nhiên
xét ở góc độ thuộc biên chế nhà nước ta có thể chia thành hai loại chính là:
quân chính quy (nhận lương bổng của nhà nước và tuyển duyệt theo quy chế
nhà nước) và quân địa phương (là người dân thuộc các dinh, không thuộc biên
chế quân đội nhà nước). Mặc dù vậy cách chia nào cũng chỉ là tương đối vì
quân đội dưới thời các chúa Nguyễn tuy là lực lượng hoạt động độc lập nhưng
vẫn chưa hoàn toàn phân biệt được rạch ròi.
2.2.1. Thủy quân chính quy
Thủy quân chính quy là lực lượng thuộc biên chế nhà nước, thường
đóng ở các dinh và chịu sự chỉ huy của trấn thủ. Không có con số thống kê cụ
thể nào về dân số Đàng Trong hay thâm chí dân số của một làng, nhưng lại có
rất nhiều con số cụ thể về lượng binh lính của Đàng Trong chủ yếu là thủy
binh. Điều này chứng tỏ thủy binh được chú trọng và chiếm đông đảo về số

32. 28
lượng. Nhưng nhiều nhận định vẫn cho rằng số lượng chỉ bằng một phần tư
lực lượng của họ Trịnh. Dựa vào đây chúng ta có thể thấy rằng, mặc dù lực
lượng Đàng Trong không đông đảo so với Đàng Ngoài, nhưng thắng lợi của
những trận thủy chiến trên biển cũng như trên sông của Đàng Trong đã cho
thấy năng lực của thủy binh Đàng Trong, đó là sự tổ chức tốt, thao luyện tốt,
kỉ luật tốt và hơn thế nữa là sự đầu tư về binh pháp và binh khí.
Chúa đứng đầu cả nước, được coi là võ vương- tướng tổng chỉ huy
quân đội, là người thông thạo võ nghệ, có tài điều binh khiển tướng, hay hiểu
theo cách khác thì trong giai đoạn này người ta chỉ có thể được chọn làm vua
khi hội tụ đủ những tài năng trên. Đặt dưới sự kiểm soát trực tiếp của Chúa là
các quan võ, quan võ rất được trọng dụng trong thời kì này, các vị trí then
chốt cũng đều do quan võ đảm nhiệm. Thủy binh được tổ chức theo cơ cấu
cấp bậc giảm dần: Dinh, cơ, đội và thuyền. Cả nước chia thành 12 dinh (sau là
13 dinh)28
, dưới dinh là là các cơ, thấp hơn cơ là các đội và đơn vị nhỏ nhất
của thủy binh là thuyền. Mỗi cơ thì gồm nhiều đội và thuyền, số người mỗi cơ
là khác nhau, có cơ chỉ có 500 người có cơ lên đến 3000 người, đứng đầu cơ
và đội là Cai cơ và Cai đội. Mỗi thuyền thường gồm 30 đến 100 binh và do
viên Cai thuyền chỉ huy, mỗi đội có 3 đến 5 thuyền thuộc vào quy định và
lính phân bổ cho mỗi dinh29
.
Khi nói về thủy binh của Đàng Trong, Li Tana đã đưa ra nhiều con số
thống kê đáng tin cậy, như vào vào năm 1653 “hai cơ tả trung và hữu trung,
mỗi cơ 14 thuyền, đều 700 binh. Nội thủy 58 thuyền, 6.410 quân, 4 đội tiền
thủy, hậu thủy, tả thủy, hữu thủy mỗi đội có 5 thuyền và quân; 8 cơ tả nội bộ,
hữu nội bộ, tiền nội bộ và hậu nội bộ, tả súng, hữu súng, tiền súng, hậu súng,
mỗi cơ có 6 thuyền với 2.100 quân…”30
như vậy có thể thấy tổng số binh lên
đến 22.740 chính binh (chưa kể thổ binh địa phương). Choisy một giáo sĩ
28
Li Tana (2004), Xứ Đàng Trong- Lịch sử kinh tế, xã hội Việt Nam thế kỉ 17 và 18, sđd, tr.64-65.
29
Trịnh Ngọc Thiện (2014), Tìm hiểu tổ chức quân đội Việt Nam thời kì chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn
(từ cuối thế kỉ 16 đến nửa đầu thế kỉ 19), Tạp chí khoa học ĐHSP TPHCM, số 63, tr.105.
30
Li Tana (2004), Xứ Đàng Trong- Lịch sử kinh tế, xã hội Việt Nam thế kỉ 17 và 18, sđd, tr.66.

33. 29
cũng đưa ra con số 30.000 quân vào năm 1679 hay giáo sĩ Vachet đến Đàng
Trong và đưa ra con số 40.000 quân vào năm 1670 về tổng số binh cả nước.
Theo thống kê của J. Barrow đến Đàng Trong vào năm 1792-1793 thì đến
cuối thế kỉ XVIII, thì tổng số binh lính trong lực lượng thủy quân của chúa
Nguyễn lên tới 26.800 người, trong đó có 800 người làm việc trong xưởng
thuốc súng, 8000 người làm thủy thủ, 1200 người làm việc trên thuyền kiểu
Châu Âu, 1600 người trên thuyền mành và 800 người chia đều trên 100
thuyền Gale. Mặc dù các con số là khác nhau, cũng không thể khẳng định độ
chính xác tuyệt đối của các con số, nhưng ta có thể khẳng định con số tổng
binh lính cũng xấp xỉ hàng chục vạn binh.
2.2.2. Lực lượng truyền tin và vận chuyển
Quân địa phương là lực lượng trấn đóng tại địa phương thường gọi là
thổ binh hay tạm binh, thuộc binh (chủ yếu là dân địa phương) và có nhiệm
vụ giữ gìn an ninh trật tự. Đội dân binh này theo Lê Quý Đôn chép trong Phủ
biên tạp lục thì còn đông gấp mấy lần quân chính quy, được tổ chức như đội
thủ ngự (chuyên canh gác, ngăn chặn trộm cướp), đội thổ binh. Các quan trấn
thủ các địa phương thường lấy dân địa phương làm binh canh giữ các nơi gọi
là ngoại binh, binh này không được trả lương tháng như chính binh, họ chỉ
được miễn sưu thuế mà thôi. Lực lượng truyền tin và vận chuyển là một phần
của quân địa phương; nhưng có vai trò về thủy quân nhiều hơn.
Về truyền tin, qua các cuộc đụng độ giữa Đàng Trong và Hà Lan, cũng
như việc đánh chìm tàu hải tặc Nhật Bản điều đó chứng tỏ thông tin liên lạc
và truyền tin của chúa Nguyễn là rất tốt. Có thể thấy rằng Chúa đã nhận được
thông tin rất nhanh chóng và đủ thời gian để nghênh chiến với những thế lực
ngoại bang xâm lấn từ phía biển khơi. Vậy do đâu Chúa có thể có thông tin
nhanh như vậy, phải chăng là do Chúa đã xây dựng tốt lực lượng truyền tin,
đảm bảo hoạt động liên tục và luôn cung cấp nguồn tin mật nhanh và chính
xác. Về phía biển, Chúa cho thành lập một đội tuần hải thường xuyên lui tới
những hòn đảo ngoài khơi xa tuần tra cung cấp thông tin cũng như tình hình

34. 30
về đất liền. Ngoài ra còn có các vọng gác được bố trí dọc bờ biển, lập các đội
ty tuần để kiểm soát việc đi lại của thuyền bè.
Đội chịu trách nhiệm chính của đội Hoàng Sa là truyền tin trên biển.
Đội Hoàng Sa là đơn vị do chính quyền chúa Nguyễn lập ra vào trước năm
1631 để làm nhiệm vụ khai thác nguồn lợi trên bãi cát vàng Hoàng Sa. Đội
Hoàng Sa ra đời ở Sa Kỳ và Cù Lao Ré thuộc tỉnh Quảng Ngãi. Những người
phục vụ đều gọi là quân nhân - Đội dân binh. Người đứng đầu đội Hoàng Sa
gọi là Cai đội, là vị quan lớn. Nhiệm vụ của đội Hoàng Sa rất nặng nề, không
thuần túy về kinh tế mà luôn kết hợp với nghĩa vụ quân sự; do thám, trình báo
và chống lại bọn cướp biển31
.
Đội Hoàng Sa được biên chế và tổ chức như một thủy đội biệt lập.
“Trước họ Nguyễn đặt đội Hoàng Sa 70 suất, gồm 5 thuyền sau này tăng lên
18 thuyền lấy người xã An Vĩnh xung vào, cắt phiên mỗi năm cứ tháng 2
nhận giấy sai đi….”32
. Theo Đội Hoàng Sa trong lịch sử xác lập và bảo vệ
chủ quyền bển đảo của Việt Nam của PGS. TS. Trần Nam Tiến việc tuyển lựa
70 suất của đội Hoàng Sa theo nguyên tắc định suất theo dòng họ. Song cụ thể
vẫn là tuyển theo lệ của quân nhân thời Chúa Nguyễn. Do phải luân phiên
người trong thôn, nên các họ tự điều chỉnh người sao cho phù hợp với suất
định sẵn này.
Chúa Nguyễn lại đặt đội Bắc Hải, không định bao nhiêu suất, hoặc
người thôn Tứ Chính ở thuộc phủ Bình Thuận hoặc người xã Cảnh Dương, ai
tình nguyện đi thì cấp giấy sai đi, quyền lợi vẫn như đội Hoàng Sa và sai đội
Hoàng Sa kiêm quản. Mỗi năm vào tháng Quý đông (tháng 12) có khoảng 18
chiếc thuyền của đội Bắc Hải đến Trường Sa thu nhặt đồ vật, phần nhiều thu
lấy các loại tiền vàng, súng đạn. Từ cửa biển Đại Chiêm đi đến đây mất
chừng ngày rưỡi, Trường Sa thường có nhiều đồi mồi. Ngoài ra, vì địa bàn
31
Trần Thuận, Thủy binh chúa Nguyễn với việc bảo vệ chủ quyền, khai thác nguồn lợi biển đảo trên biển
Đông, tlđd, tr,67.
32
Trần Nam Tiến (2014), Đội Hoàng Sa trong lịch sử xác lập và bảo vệ chủ quyền biển đảo của Việt Nam,
Nxb Văn hóa và văn nghệ, tr,41.

35. 31
hoạt động rộng lớn nên chúa Nguyễn đã cho thành lập thêm các đội khác như
Thanh Châu khai thác yến sào ở vùng biển phủ Quy Nhơn; đội Hải Môn khai
thác yến sào, hải vật, hóa vật của tàu ở Côn Lôn, Cù lao Khoai ngoài biển phủ
Bình Thuận, và còn có chức năng nhiệm vụ như đội Hoàng Sa và tất cả cũng
do đội Hoàng Sa kiêm quản để nhà nước dễ bề quản lí.
Về mặt tổ chức thì vẫn duy trì hình thức nửa dân sự nửa quân sự, vừa
mang tính chất tư nhân vừa mang tính chất nhà nước, vừa có chức năng kinh
tế vừa có chức năng quản lý biển đảo33
. Các đội trên không được quy định rõ
ràng như đội Hoàng Sa, không định bao nhiêu suất mà tùy thuộc và khả năng
của các thôn cung ứng tự nguyện. Câu hỏi đặt ra ở đây là tại sao lại do đội
Hoàng Sa kiêm quản? Bởi lẽ, đội Hoàng Sa được thành lập đầu tiên, là đội có
nhiều kinh nghiệm nhất. Hơn vậy, dựa vào sản vật mà các đội thu lượm được
thì không có nhiều vật quý như đội Hoàng Sa. Vật quý đối với Chúa ở đây là
gì? Đó chính là vàng bạc hay súng ống, đây mới là mối quan tâm của Chúa. Ở
vùng biển Hoàng Sa thường xuyên có bão, tàu bè qua lại đây thường xuyên bị
đắm, và bị sóng đánh dạt vào bãi cát, đội Hoàng Sa sẽ tiến hành thu lượm lại
những vật còn sót lại trôi dạt ven bãi cát và đặc biệt lưu tâm đến việc thu
lượm những vật quý mà Chúa đã dặn dò.
Các đội được phân chia địa bàn hoạt động rõ ràng để đảm bảo công
việc diễn ra suôn sẻ và có hiệu quả cao. Địa bàn hoạt động của đội Hoàng Sa
chủ yếu là vùng biển và hải đảo ngang với khu vực Lý Sơn và ngược lên phía
Bắc, trong đó vẫn lấy quần đảo Hoàng Sa là trung tâm. Đội Bắc hải và các đội
khác phân chia nhau phụ trách vùng biển đảo phía Nam từ Trường Sa đến Hà
Tiên: Xứ Bắc Hải, quần đảo Côn Lôn và các đảo ở vịnh Xiêm.
Tất cả những người tham gia đội tuần tra biển đều là ngư dân thực hiện
nhiệm vụ nhà nước. Họ tự nguyện ra nhập ngũ theo kiểu lính nghĩa vụ nên
thường được gọi là “ngư binh”. Họ không được trả lương hàng tháng như
33
Trần Nam Tiến (2014), Đội Hoàng Sa trong lịch sử xác lập và bảo vệ chủ quyền biển đảo của Việt Nam,
sđd, tr,51.

36. 32
chính binh mà chỉ được miễn tiền sưu thuế cùng các tiền đồn tuần, tiền qua
đò. Ngư binh là người dân nhưng khác dân thường ở trách nhiệm giữ gìn trật
tự trên biển, là người đứng ra bảo vệ người dân cũng như thương buôn khỏi
bọn thổ phỉ trên biển và ngăn chặn các vụ cướp bóc của bọn cướp biển. Họ
phải tự bỏ tiền túi của mình ra để chi trả cho các hoạt động trên biển. Họ phải
tự chuẩn bị thuyền, lương thực và các vật dụng cần thiết khác khi đi trên biển.
Cuộc sống của họ hết sức bấp bênh, đôi khi phải hi sinh cả tính mạng. Mỗi
chuyến đi ngoài lương thực họ còn mang theo chiếu, thẻ tre ghi tên tuổi quên
quán dân binh, nẹp tre, dây mây để bó xác những thành viên chết trên biển
cũng như an táng cho những người gặp nạn trôi dạt vào bãi cát.
Những ngư binh khi nhận lệnh sẽ nhanh chóng chuẩn bị đồ đạc lên
đường. Họ phải chuẩn bị lương thực cho quãng đường đi đến đảo, còn khoảng
thời gian thực thi nhiệm vụ họ có thể kiếm thức ăn có sẵn trên đảo như cá,
chim, rau… họ có quyền lượm những vật trôi dạt vào bờ, những vật quý giá
sau khi trở về được định giá và nộp lại một khoản theo quy định, họ sẽ được
quyền bán. Họ tự nấu ăn và thường ăn nước mắm (có thể dùng để giải khát vì
rất hiếm nước ngọt). Theo Bí mật hải quân nhà Nguyễn của Hoàng Hải Vân
hay Đội Hoàng Sa của Nguyễn Quang Ngọc, dân binh tự trồng rau gia vị trên
mạn thuyền và thường ăn rau muống biển. Về vấn đề binh lương cho đội
Hoàng Sa, đây là một bí mật quân sự của Chúa cũng như truyền lại cho đến
nhà Nguyễn sau này. Đội Hoàng Sa có trồng 7 thứ rau: rau muống, rau húng,
rau lang, hẹ, hành, tỏi, me đất (đến năm Tự Đức thứ 12 có thêm rau sam bay).
Ngoài ra họ còn mang theo nhiều vật dụng đi biển cần thiết khác trong đó có
cả lửa, họ giữ lửa bằng các dây dừa khô để có thể phục vụ cho việc nấu nướng
trong quá trình đi tới đảo.
Nhiều ý kiến cho rằng đội Hoàng Sa được chúa Nguyễn thành lập với
mục đích kinh tế, vì hàng năm chúa sẽ cử vài ba chiếc thuyền ra đảo để thu
nhặt những thứ có giá trị trôi dạt vào bãi cát để đem về đất liền. Tuy nhiên
nếu nhìn nhận cụ thể hơn về số liệu đội Hoàng Sa tìm thấy những nguồn hóa

37. 33
vật, hải vật là rất ít ỏi về cả số lượng và chủng loại, có lẽ ban đầu việc thành
lập với mục đích kinh tế, nhưng sau khi khẳng định được vị thế của mình đội
Hoàng Sa đã làm được nhiều nhiệm vụ quan trọng hơn là vai trò về kinh tế.
Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn có chép: “hàng năm cứ tháng 2 nhận giấy
sai đi mang lương ăn đủ 6 tháng, đi bằng 5 chiếc thuyền câu nhỏ đi 3 ngày 3
đêm thì đến đảo” đến tháng 8 họ sẽ trở về và mang theo sản vật nộp cho triều
đình và nhận bằng xác nhận đã hoàn thành nhiệm vụ. Những thứ họ nhặt về
nhiều ít không nhất định, có khi cũng về người không. “Tôi đã xem sổ của
Cai đội cũ là Thuyên Đức hầu biên rằng: Năm Nhâm Ngọ (1762) lượm được
80 hốt bạc, Năm Giáp Thân (1764) được 5.100 cân thiếc; Năm Ất Dậu (1765)
được 126 hốt bạc; từ năm Kỷ Sửu (1769) đến năm Quý Tỵ (1773), 5 năm ấy
mỗi năm chỉ được mấy tấm đồi mồi, hải ba. Cũng có năm được khối thiếc bát
sứ và 2 khẩu súng bằng đồng mà thôi.”34
. Từ những con số trên có thể thấy
qua thế kỉ XVIII, chức năng của đội Hoàng Sa không phải lấy mục đích kinh
tế là chính yếu nữa.
Có thể thấy nhiệm vụ của thổ binh là khá nặng nề không kém gì thủy
binh chính quy, họ không thuần túy hoạt động vì kinh tế mà còn là thực hiện
nghĩa vụ quân sự, mang trên mình sứ mệnh của quốc gia, và còn là công cụ để
nhà nước thực thi chủ quyền. Thực hiện tuần tra, trình báo (thực hiện chức
năng truyền tin) về thổ phỉ, ngoại bang xâm lấn và chống cướp biển. Họ phải
đối mặt với nhiều hiểm nguy để mang lại ổn định an ninh cho đất nước trên
biển. Chính vì đội ngư binh nói chung và đội Hoàng Sa nói riêng đã thực hiện
có hiệu quả nhiệm vụ được giao và đem lại nhiều lợi ích cho đất nước, nên
hình thức này được áp dụng cho đến mãi thời kì Tây Sơn và triều Nguyễn sau
này. Và đây cũng là lực lượng tiền hải quân của quân đội Việt Nam ngày nay.
Về vận chuyển, vì điều kiện địa hình nên việc đi lại di chuyển của đất
nước chủ yếu là bằng đường thủy và sử dụng thuyền. Chính vì vậy các chúa
34
Dẫn lại Nguyễn Quang Ngọc, Đội Hoàng Sa: cách thức thực thi chủ quyền độc đáo của Việt Nam trên các
vùng quần đảo giữa biển Đông trong các thế kỉ 17, tr,9.

38. 34
Nguyễn tiến hành chính sách quản lí và thu thuế đối với các thuyền tư nhân.
Tại các địa phương đều có các cai lại, là các viên chức nhà nước trông coi
việc chuyên chở hàng hóa và khách buôn trên các tàu tư nhân, và những cai
trưng chuyên phụ trách thu thuế hoạt động của thuyền tư nhân. Có thể thấy
việc hoạt động tư nhân là nhằm mục đích cá nhân nhưng nhà nước lại trưng
dụng tư nhân vào việc vận chuyển cho nhà nước, tuy nhiên cũng có nhiều
chính sách ưu đãi và trả công cho việc sử dụng này. Tuy không có một con số
cụ thể nào về việc sử dụng thuyền tư vào việc công là bao nhiêu, cũng không
rõ tổ chức đội vận chuyển như thế nào, nhưng có nhiều chứng cứ để chứng
minh rằng đội hình vận chuyển đã được thiết lập vì điều kiện địa hình thuận
lợi cho việc vận chuyển bằng đường thủy và hoạt động chủ yếu là vận chuyển
binh lương. Theo Đại Việt sử kí tiền biên, vào năm 1667, chúa Hiền đã đích
thân giám sát một công trình nạo vét kênh Hồ Xá để vận chuyển thóc gạo.
Thích Đại Sán khi đến Đàng Trong cũng miêu tả rằng, thuyền quan quân khi
ra nghênh đón ông, được trang bị lộng lẫy, thuyền rất lớn, trên thuyền có 64
binh mà không hề thấy bếp núc và đồ nấu nướng trên thuyền, ông đã lo lắng
rằng không biết họ sẽ ăn uống ra sao nhưng sau đó ông đã hiểu ra khi chứng
kiến toàn bộ quãng đường, dọc các trạm dừng nghỉ ven biển đều có sẵn thức
ăn cho những người đi thuyền bao gồm cả binh lính và thương nhân đến buôn
bán. Không thấy bếp nấu ăn trên thuyền, điều này cũng thật dễ hiểu, bởi
thuyền của Đàng Trong toàn bộ được làm bằng gỗ và tre, hơn thế nữa trên
thuyền binh còn mang theo cả thuốc súng và hỏa khí, nên việc cấm lửa là điều
đương nhiên cần làm để tránh gây cháy nổ và gây thiệt mạng cho binh lính.
Ý tưởng thành lập các đội vận chuyển được hình thành do nhu cầu ngày
càng cao của chiến tranh. Chưa hề có một tư liệu nào nói về việc vận chuyển
trước năm 1667. Có thể vào những năm đầu diễn ra cuộc chiến giữa Đàng
Trong và Đàng Ngoài, cũng như nền kinh tế Đàng Trong chưa khởi sắc, vấn
đề vận chuyển chưa được chú trọng. Nhưng khi nhu cầu cung cấp binh lương
cho số lượng binh lính ngày càng tăng, chiến tranh kéo dài cần thiết phải tiếp

39. 35
tế, cũng như sự nở rộ về cung ứng nguồn hàng cho kinh tế; vận chuyển đã trở
thành một nghề trung gian và đóng một vị trí rất quan trọng trong cả kinh tế
và chính trị quân sự. Chúa Nguyễn sử dụng thuyền tư nhân vào việc công
nhằm giảm bớt gánh nặng cho nhà binh và cũng tiết kiệm hơn cho chi phí nhà
nước trong việc đóng tàu, vận chuyển và nguồn nhân lực.
Có thể thấy, đội truyền tin và đội vận chuyển của Chúa chủ yếu tổ chức
theo hình thức bán quân sự. Họ đảm bảo việc tuần tra, truyền báo tin tức, tình
hình biển đảo, có chức năng chính về chính trị, song đồng thời còn có cả chức
năng về kinh tế.
2.3. Kỷ luật quân đội
Quân đội Đàng Trong là một quân đội được tổ chức có kỉ luật. Im lặng
là luật được ban hành trên toàn bộ hệ thống quân đội của chúa Nguyễn. Thích
Đại Sán khi đến Đàng Trong, ông có tham dự một buổi lễ của chúa đã miêu tả
lại rằng, quân đội đứng xếp hàng rất ngay ngắn, tất cả lặng thinh không nghe
một tiếng động, chỉ có tiếng lá rơi và tiếng chim kêu. Thủy binh cũng vậy,
không hề nghe thấy một hiệu lệnh nào phát ra từ người chỉ huy, họ chỉ dùng
hành động của đôi tay để điều khiển binh lính, quân lính buộc phải im lặng và
tập trung cao độ để có thể làm theo được đúng lệnh của chỉ huy kể cả khi thao
diễn hay khi lâm trận họ đều phải tuân thủ nguyên tắc này. Ngoài ra còn có
nhiều luật định khác trong quân đội và được áp dụng rộng rãi.
Luật áp dụng cho binh lính rất nghiêm ngặt, do đó quân đội Đàng Trong
rất có kỉ cương. Bởi nếu họ làm trái lệnh quân vương, họ có thể đánh đổi bằng
cả tính mạng của mình với những hình phạt hà khắc và vô cùng nặng nề. Quân
đội của Đàng Trong rất đông, điều này gây khó khăn trong việc quản đốc, do
đó kỉ luật cần phải nghiêm minh để có thể đảm bảo việc tổ chức có hiệu quả
các binh chủng. Tình thế của Đàng Trong đặt trong thế “ngàn cân treo sợi tóc”
điều đó không cho phép quân đội của họ được sai sót trong các trận chiến.
Chính vì vậy tính kỉ luật cao trong quân đội sẽ đảm bảo cho việc phối hợp tác
chiến và việc thực tế hóa giáp chiến đạt hiệu quả cao và điều này đã được