KAT

1. Rryma elektrike
Një qark elektrike, kur rryma paraqitet me i. Ndërlidhja mes tensionit (V), rezistencës (R), dhe rrymës (I) është
V=IR; i njohur i Ligji i Omit.
Rryma elektrike është rrjedhje e ngarkesave elektrike. Në qarqe elektrike kjo ngarkesë shpesh
realizohet nga lëvizja eelektroneve në një kabllo. Ajo mund të realizohet nga jonet në një elektrolitë,
ose nga të dyja jonet dhe elektronet si në një plazmë.[1]
Njësia për matjen e rrymës elektrike në sistemin SI është amperi, që është rrjedhja e ngarkesës
elektrike rreth një sipërfaqeje në vlerë prej 1 kuloni për sekond. Rryma elektrike matet me anë të një
pajisjeje që quhet ampermetër. [2]
Rrymat elektrike shkakojnë nxehtësinë e Xhulit, e cila krijonë dritë në një poç drite inkadenshente.
Ato po ashtu krijojnë fusha magnetike, të cilat përdoren në motora, përçues dhe gjeneratorë.
Në një përçues metalik, secili atom ka një ose më shumë se një elektron të lidhur në afëri. Këto
elektrone të lidhura në afërsi konsiderohen si elektrone të lira. Ato mund të lëvizin nga njëra pjesë në
tjetrën. Që kur këto elektrone të lira lëvizin gjatë gjithë përçuesit, ato janë bartëse të ngarkesave.
Simboli
Simboli tradicional për rrymë është I, origjina e së cilës është fraza franceze intensité de courant ose
në shqip intensiteti i rrymës.[3][4]
Kjo frazë përdoret kur diskutorhet për vlerën e një rryme elektrike,
por praktika bashkëkohore i referohet thjeshtë si rrymë. Simobli I u përdor nga Andre-Marie Ampere,
pas së cilit u emërua njësia e rrymës elektrike, gjatë formulimit të ligjit të forcës së Amperit të cilin ai
e zbuloi në vitin 1820.[5]
Nocioni udhëtoi nga Franca në Britani të Madhe, ku u bë standard, derisa
gazeta e fundit e ndërroi simbolin nga C në I në vitin 1896.[6]
Konventat
Elektronet, bartëse të ngarkesave në një qark elektrik, rrjedhin në drejtim të kundërt me kahun tradicional të
rrymës elektrike.
Simboli për një bateri në një daigram të qarkut.
Kahu referent
Ligji i Omit
Ligji i Omit thotë se rryma nëpër një përçues në mes të dy pikave është direkt proporcionale me
ndryshimin e potencialeve ndërmjet atyre dy pikave. Më përfshirjën e konstantës së
proporcionalitetit, rezistencës, ekuacioni matematikor që përshkruan lidhjen ndërmjet tyre merr këtë
formë:
ku I është rryma nëpër përçues në njësi të amperit, V është ndryshimi i potencialit e matur
me volt, dhe R është rezistenca e përçuesit në njësi të omit. Më specifikisht, ligji i Omit thotë
se R në këtë ekuacion është konstantë, e pavarur nga rryma.[9]
AC dhe DC

2. Shkurtesat AC dhe DC përdoren thjesht për alteruara dhe direkte, si kur
modifikojnë rrymë ose tension.[10][11]
Rryma direkte
Rryma direkte (DC) është rrjedhje jo-indirekte e ngarkesave elektrike. Rryma direke prodhohet
nga burime si bateritë, termoelementet, qelizat diellore, dhe komutatorët e tipit dinamo. Rryma
direkte ka mundësi të rrjedhë nëpër përçues si kablloja, por mund të rrjedh edhe përmes
gjysmëpërçuesve, izolatorëve, ose edhe përmes vakuumit si në katodë. Ngarkesa elektrike
rrjedh në drejtim konstant, që e dallon nga rryma e alternuar (AC). Termi fillestar që u përdor
për rrymën direkte ishte rryma galvanike. [12]
Rryma e alternuar
Te rryma e alternuar (AC, ose ac), lëviza e ngarkesave elektrike ndërron drejtim në mënyrë
periodike. Forma e zakonshme valore e fuqisë së rrymës së alteruar është sinusoida. Në
aplikacione të caktuara, janë të përdorura forma valore të ndryshme, si valët trekëndëshe ose
katrore. Sinjalet audio dhe radio të vendosura në kabllo elektrike janë po ashtu shembuj të
rrymës së alternuar. Në këto aplikacione, një qëllim i rëndësishëm është kthimi i informacioneve
të koduara (ose modeluara) në sinjale AC.
Dukuritë
Ndër dukuritë e rrymës elektrike janë ndriçimi, elektriciteti statik, dhe era solare, burimi i
aurorave polare.
Dukuritë e rrymës elektrike që u krijuan nga njeriu përfshijnë rrjedhjen e elektroneve përçuese si
linjat e fuqisë ajrore që shpërndajnë energji elektrike përgjatë distancave të mëdha dhe kabllot e
shkurtëra me pajisje elektrike dhe elektronike përbrenda. Rrymat Eddy janë rryma elektrike që
ndodhin në përçues të ekspozuara ndaj fushave të ndryshueshme magnetike. Ngjashëm, rrymat
elektrike ndodhin, pjesërisht në sipërfaqe, në përçues ekspozohen në valë elektromagnetike.
Në elektronikë, format e tjera të rrymës elektrike përfshijnë rrjedhjen e elektroneve përmes
rezistorëve ose përmes vakumit në tuba të vakuumit, rrjedhja e joneve brenda një baterie ose
një neuroni, dhe rrjedhja në vrima brenda një gjysmëpërçuesi.
Matja e rrymës
Rryma mund të matet me ampermetër.
Në nivel qarkor, ka teknika të ndryshme që mund të matet rryma:
 Rezistorët Shunt [13]
 Efekti i Sallës
 Transformatorët (megjithëse rryma DC nuk mund të matet)
 Magnetorezistorët [14]
Elektromagnetizmi
Elektromagneti
Rryma elektrike prodhon fushë magnetike. Fusha magnetike mund të vizualizohet si një model i
vijave qarkore që e rrethojnë kabllon që vazhdon për aq kohë sa aty ka rrymë.
Magnetizmi po ashtu prodhon rrymë elektrike. Kur një fushë e ndryshueshme magnetike është e
aplikuar në një përçues, prodhohet një forcë elektrolëvizore (EMF), dhe kur ekziston një rrugë e
përshtatshme, kjo shkakton rrymë.

3. Rryma elektrike mund të matet direkt përmes një galvanometri, por kjo metodë përfshin hapjen e
qarkut elektrik, e cila nganjëherë nuk është e përshtatshme. Rryma po ashtu mund të matet pa e
hapur qarkun duke e detektuar fushën magnetike të lidhur me rrymë.
Radiovalët
Kur një rrymë elektrike rrjedh në një përçues me formë të përshtatshme në radio-frekuenca,
radiovalët gjenerohen. Ato udhëtojnë me shpejtësi të dritës dhe mund të shkaktojnë rrymë
elektrike në përçues në distancë.
Fusha elektrikestacionare
Nëse në pjesë të hapësirës ndërmjet armaturave të kondensatorit të ngarkuar, vehet një
përçues, i cili përmban ngarkesa të lira të elektricitetit dhe i cili i bashkon armaturat, për shkak të
veprimit të fushës elektrostatike, do të vijë deri të lëvizja e ngarkesave të lira në përçues - e
atyre negative kah armatura pozitive, ndërsa e atyre pozitive kah armatura negative. Kështu, në
përçuesin që i bashkon armaturat ekziston lëvizje e ngarkesave të lira, pra dukuria e rrymës
elektrike, derisa mos të harxhohen të gjitha ngarkesat e armaturave kur potencialet e
armaturave barazohen dhe fusha elektrike të zhduket. Kjo dukuri e rrymë, paraprakisht do të
zgjasë shumë shkurtër. Për të pasur rrymë elektrike një kohë të gjatë, nevojitet që ndryshimi i
potencialeve ndërmjet armaturave të ekzistojë vazhdimisht. Kjo do të arrihet nëse armaturat e
kondensatorit mbahen të kyçura për polet e gjeneratorit. Pasi që ndryshimi i potencialit ndërmjet
poleve të gjeneratorit është konstant gjatë kohës, edhe intensiteti i fushës elektrike në përçues
është konstant. Kjo fushë elektike në përçues, e cila është e përcjellur me dukurinë e rrymës
elektrike, quhet fushë elektrike stacionare. Pra, për të ekzistuar dukuria e rrymës elektrike në
përçuesin që i lidhë armaturat e kondensatorit, gjeneratori elektrik duhet që tërë kohës të
kompensojë ngarkesat e anuluara në polet e tij.[[1]]
Intensiteti i rrymës elektrike
Vektori i intensitetit të fushës elektrostatike në pikat e sipërfaqes së trupit përçues nuk e ka
komponentin tangjencial, pra fusha është normal në sipërfaqe të trupit përçues. Në sipërfaqen e
materies përçuese me rrymë elektrike poashtu vlejnë kushtet kufitare (E1t e barabartë me E2t),
dhe pasi që brenda përçuesit me rrymë ekziston fusha elektrike stacionare E, në pikat e
sipërfaqes së përçuesit vektori E e ka komponentin normal, por edhe atë tangjencial të
barabartë me vektorin E. Andaj vijat e fushës elektrike jashtë përçuesit nuk janë normale mbi të,
por dalin pjerrtas. Në përçuesin i cili gjendet në fushën elektrike do të vijë deri të lëvizja
progresive e ngarkesave të lira(elektroneve) përkatësisht dujurisë së rrymës elektrike. Për nga
efektet e rrymës elektrike ka rëndësi vetëm numri i elektroneve që kalojnë nëpër sipërfaqen e
prerjes tërthore. Ky numër i elektroneve bartë sasinë e elektricitetit q, dhe le të jetë bartur kjo
sasi e elektricitetit brenda kohës t. Për të bërë krahasimin e rrymave elektrike në raste të
ndryshme, më së miri është që të vërehet sasia e elektricitetit nëpër prerjen tërthore të përçuesit
brenda njësisë së kohës. Kjo madhësi konsideroheti si madhësi themelore dhe quhet intensitet i
rrymës elektrike. Njësia e intensitetit të rrymës elektrike është Amperi (A). Dukuria e rrymës
elektrike mund të jetë me intensitet konstant gjatë kohës, që shënohet me I, dhe quhet rrymë
elektrike konstante.
Dendësia e rrymës elektrike
Përçuesit elektrikë mund të kenë forma të ndryshme të prerjes tërthore por në praktikë më së
shumti përdoren ata të formës cilindrike. Le të vështrohet një përçues cilindrik, me rrymë
konstante I, e cila është e shpërndarë njëtrajtësisht nëpër sipërfaqen e prerjes tërthore të tij.
Herësi i intensitetit të rrymës dhe i sipërfaqes së prerjes tërthore normale të përçuesit paraqet
dendësinë e rrymës elektrike:

4. Grimcat e lira të elektricitetit lëvizin gjatë trajektoreve që përputhen me vijat e fushës elektrike
stacionare, andaj dendësia e rrymës elektrike paraqitet si madhësi vektoriale J, ashtu që ky
vektor të tregojë drejtimin dhe kahun e lëvizjes së ngarkesave pozitive. Pra, drejtimi dhe kahu i
vektorit J përputhet me drejtimin dhe kahun e vektorit E që e mban rrymën. Nëse prerja tërthore
e përçuesit S nuk është normale në boshtin e përçuesit, kjo sipërfaqe mund të paraqitet me
vektorin S, i cili është në drejtim të normales së sipërfaqes S:
Në rastin kur përçuesi nuk është cilindrik, pra kur sipërfaqja tërthore ndryshon gjatë tij, atëherë
sipërfaqja e përçuesit ndahet në elemente dS të tilla që në to mund të merret se vektori J është
konstant dhe intensiteti i rrymës në këto sipërfaqe do të jetë:
Në rastin kur sipërfaqja është e mbyllur ka trajtën:
Kjo shprehje tregon se fluksi i vektorit J nëpër një sipërfaqe të mbyllur është i barabartë me
zero, dhe quhet ekuacioni i kontinuitetit