1. САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
Монгол Улсын хүн амын амьжиргааны доод түвшин,
хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нь бизнесийн
байгууллагын цалин хөлсөнд нөлөөлөх нь
Эрдэм шинжилгээний ажил
Зохиогчийн овог нэр:
Хаяг:
Баттөрийн Хатантуул
Сонгино – Хайрхан дүүрэг, 1-р хороолол, 13-р хороо
11 – 39 тоот

2. Илтгэлийн хураангүй
Энэхүү судалгааны ажлаар бизнесийн байгууллагуудын цалин
хөлсөнд Монгол улсын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ хэрхэн нөлөөлж
байна гэдгийг регрессийн болоод корреляцийн шинжилгээний аргуудаар
тодорхойлохыг зорьсон. Мөн ХХДХ – д гол нөлөө үзүүлэгч хүчин зүйл болох
хүн амын амьжиргааны доод түвшинд шинжилгээ хийж, уг хоёр үзүүлэлт нь
эдийн засгийн болоод нийгмийн хувьд бодитой бөгөөд онол, практикийн
хувьд маргашгүй үндэслэл дээр тогтоогтож чадаж байгаа эсэхийг
тодруулахыг эрмэлзсэн.
Судалгааны ажлын үндсэн хэсэг нь хэд хэдэн шинжилгээнээс бүрдэх
ба үүнд ХААДТ – инд , ХХДХ – д болон бизнесийн байгууллагуудын цалин
хөлсөнд хийсэн шинжилгээнүүд орно. Эцэст нь улсаас тогтоож байгаа тус
үзүүлэлтүүд нь бизнесийн байгууллагын цалин хөлсөнд хэрхэн нөлөөлж
байгаа болон ядуурлыг бууруулах,цалинг өсгөх зүйл мөн үү гэдгийг
харуулахыг зорьсон юм. Эрдэм шинжилгээний ажилд орсон бүх тооцооллыг
Microsoft Office Excel болон E Views 4.1 программыг ашиглан хийсэн болно.
Түлхүүр үгс:
R squared – детерминацийн коэффициент
S.E Regression – стандарт алдаа
Adjusted R – засварлагдсан детерминацийн коэффициент
ХҮИ – Хэрэглээний үнийн индекс
Дундаж цалин – улсын хэмжээний дундаж цалин

3. Оршил
1998 онд явуулсан судалгаагаар Монгол улсын нийт хүн амын 35,6% ийг нэн ядуу болон ядуу хүмүүс эзэлж байна гэсэн үр дүн гарсан. Үүнээс хойш
10 жилийн турш ядуурлыг бууруулах, өрхийн орлогыг дээшлүүлэх хөтөлбөр,
бодлогуудыг тасралтгүй явуулсаар байна. Улсын дунджаар хүн амын нийт
орлогын гуравны нэгийг нь цалин эзэлдэг учир 2003 онд Засгийн газраас
хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг албан ёсоор тогтоож эхэлсэн. Гэтэл
бодит байдал дээр энэ үзүүлэлт өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх биш инфляцийг
хөөрөгдүүлж, худалдан авах чадварыг буулгаж байна гэсэн шүүмжлэлүүд ар
араасаа гарч ирэх болсон. Энэ бүгдийн эцэст үйлдвэрчний эвлэлээс
хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг огт тогтоохгүй байх эсвэл эдийн засгийн
болон нийгмийн бодитой онол, практикийн хувьд маргашгүй үндэслэл дээр
тогтоох ёстой гэсэн шаардлагуудыг тавьсан.
Уг үзүүлэлтийг бодитой тогтоох нь маш олон талын өндөр ач
холбогдолтой юм. Учир нь ХААДТ нь ХХДХ – г тодорхойлох гол үндсэн хүчин
зүйл болдог бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нь бизнесийн
байгууллагын цалин хөлсөнд чухал нөлөөлөгч хүчин зүйл байдаг.
Энэхүү судалгааны ажлын гол зорилго бол ХХДХ болон ХААДТ – ний
тооцооллууд нь алдаатай, учир дутагдалтай болохыг мөн тус үзүүлэлтүүдийг
бодитой тогтоож чадсанаараа бизнесийн байгууллагын цалин хөлсний
хэмжээнд ихээхэн нөлөөлж чадна гэдгийг батлах явдал юм.
Дээрх зорилгын хүрээнд дараах зорилтуудыг дэвшүүлсэн. Үүнд:
1. ХААДТ – д судалгаа хийж, бодитой байдлыг нь тогтоох
2. ХХДХ – нд судалгаа хийж, бодитой байдлыг нь тогтоох
3. Бизнесийн байгууллагуудын цалин системийн судалгаа хийх
4. ХААДТ нь ХХДХ – д хэрхэн нөлөөлж байгааг судлах
5. ХХДХ нь бизнесийн байгууллагын цалин хөлсөнд хэрхэн нөлөөлж
байгааг судлах

4. Үндсэн хэсэг
 Хүн амын амьжиргааний доод түвшинд хийсэн шинжилгээ
Хүн амын амьжиргааны доод түвшинг манай улсын статистикийн төв
газар нь жил бүр бүсчилэн тогтоож байна. Энэхүү үзүүлэлт нь тооцооллын
хувьд тийм ч оновчтой бус тодорхойлогдсон нь амьдрал дээрх нөлөөллөөрөө
илэрхий харагдаж байгаа. Түүнчлэн 1998 онд тооцоолсон аргачлал өндөөрийг
хүртэл хэрэгжсээр байгаа нь ард иргэдийн амьжиргаанд, хөдөлмөрийн үнэ
цэнээ үнэлүүлэхдээ шууд нөлөөгөө үзүүлсээр байна. Тухайлбал: 1998 оны
ард иргэдийн амьжиргаа, 2009 оны өнөөгийн ард иргэдийн амьжиргаа хоёрыг
харьцуулаад хархад ахицтай өөрчлөлт гарсан уу гэвэл хэн ч үгүй л гэнэ.
ХААДТ нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд нөлөөлдөг хамгийн
чухал хүчин зүйл тул өөрийн судалгааны ажилдаа тухайлан судлах болсон
юм.
1998 онд батлагдсан аргачлалаас харвал уг үзүүлэлтийг улсын нийт
хүн амын хэрэглээн дээр үндэслэн тогтоодог тухай заасан байв. Тиймээс
хүчин зүйлүүдийн хамаарлын шинжилгээгээр экзоген хувьсагчидаа
Хэрэглээний үнийн индекс болон инфляцийг сонгон авч 1991 – 2008 онуудын
үзүүлэлтүүдэд судалгаа хийж үзсэн юм
.
Хүснэгт №1
Регрессийн шинжилгээний үр дүн
Экзоген хувьсагчид
LOG(ХҮИ)
C
LOG(Инфляци)
C
C
LOG(ХҮИ)
LOG(Инфляци)
Детерминацийн
коэффициент
0.972991
Стандарт алдаа
0.246693
0.614578
0.931898
0.981533
0.211684
Хүснэгт №1 – ээс харахад хүн амын амьжиргааны доод түвшинд
хэрэглээний үнийн индекс нь 97% - тай, инфляци нь 61% - тай нөлөөлж байна
гэсэн үр дүнгүүд харагдаж байна. Энэ нь ХААДТ нь хэрэглээн дээр тогтож
гардагийг харуулж байгаа боловч нөгөө талаас стандарт алдаанууд өндөр
гарсан нь Статистикийн төв газраас тодорхойлсон хэмжээ нь бодитой бус
байж болохыг харуулж байгаа юм.
Хүснэгт №2
Корреляцийн шинжилгээний үр дүн
ХААДТ
ХҮИ
Инфляци
ХААДТ
1.000000
0.948106
-0.590340
ХҮИ
0.948106
1.000000
-0.699576
Инфляци
-0.590340
-0.699576
1.000000
Ry(x1,x2)
0.9535836
y – ХААДТ
r yx1(x2)
0.3210039
x1 – Инфляци
r yx2(x1)
0.9278015
x2 – ХҮИ

5. Корреляцийн шинжилгээний үр дүн нь Хэрэглээний үнийн индексийн
нөлөөллийн хувьд өмнөх аргатай ижил гарсан бол инфляцийн хувьд урвуу
хамааралтай гэж гарсан. Энгийнээр тайлбарлавал ХААДТ нь өсөх тусам
инфляци буурна гэсэн үг юм. Гэтэл бодит байдал дээр буурах биш
хөөрөгдөөд нэмэгдэх хандлага ажиглагдаж байгаа нь хүн амын амьжиргааны
доод түвшний тогтоогдсон хэмжээнүүд нь алдаатай байгааг нотолж байгаа
юм.
Хүснэгт №3
Прогнозын тооцоолол (1998 оны аргачлал)
Экстраполяци хийх энгийн
арга
K
0.414125368
динамик эгнээний аналитик
арга
2009
142,357.38₮
y2009
120,185.0₮
2010
y2010
169,956.7₮
185,541.05₮
Уг хүснэгтээс харахад 2009 онд хүн амьжиргааны доод түвшинг 120,000
– 143,000₮-ийн хооронд тогтоох магадлал өндөр байгаа бол 2010 онд 169000
– 186000 хооронд тогтоох хандлага ажиглагдаж байна.
Дүгнэлт: Дээрх шинжилгээнүүдээс харахад хөдөлмөрийн хөлсний доод
хэмжээнд нөлөөлдөг гол хүчин зүйл болох ХААДТ нь бодит байдал дээр
нийцэхгүй, алдаатай тогтоогддог болох нь харагдаж байна. .
 Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний шинжилгээ
ХХДХ – ээг тогтоох тухай Монгол улсын хууль нь угтаа 1999 онд
батлагдсан боловч статистикийн мэдээ мэдээллээс харахад 2003 оноос
хойших үзүүлэлтүүд нь тодорхой байсан. Энэ нь нэг талаасаа хуулийн
хэрэгжилт нь сүүлд явагдсан болон нөгөө талаасаа албан ёсоор олон нийтэд
ил тодоор тогтоогдож байгаагүйг харуулсан. Тус хуулинд хөдөлмөрийн
хөлсний доод хэмжээг ХААДТ, улсын хэмжээний дундаж цалин болон бусад
үзүүлэлтүүд дээр үндэслэн тогтоох тухай заасан байдаг бол 2005 оны гурван
талт хэлэлцээрээр улсын хэмжээний дундаж цалингийн 50%иас багагүйгээр
тогтоох тухай нэмж шийдвэрлэсэн юм. Гэтэл бодит байдал дээр наад зах нь
уг нөхцөлийг хангаж чадахгүй байгаа нь илт байна (Хүснэгт №4 – ийг харах).
Хүснэгт №4:
ХХДХ болон дундаж цалин
Он
Дундаж
цалин
50%
ХХДХ
2003
40,750
30.000
-10.75
2004
46.550
40.000
-6.55
2005
50.600
42.500
-8.1
2006
63.850
68.000
4.15
2007
75.000
90.000
15
2008
125.000
108.000
-17
зөрүү
(мянган ₮)

6. Уг хүснэгтээс харахад 2008 оны ХХДХ нь улсын хэмжээний дундаж цалингийн
50%д хүрэхгүй байна гэдэг нь харагдсан. Энэ нь хөдөлмөрийн хөлсний доод
хэмжээ нь алдаатай тогтоогдож байгаагийн тод илрэл юм.
ХХДХ нь албан ёсоор 2003 оноос тогтоогдсон учир зөвхөн сүүлийн 5
жилийн мэдээлэл дээр үндэслэн шинжилгээгээ хийсэн ба экзоген
хувьсагчидаар ХААДТ, улсын хэмжээний дундаж цалин болон инфляцийн
түвшинг сонгон авсан юм.
Хүснэгт №5
Регрессийн шинжилгээний үр дүн
Экзоген хувьсагчид
Детерминацийн
коэффициент
0.841319
0.775714
19743,86
0.484362
29.93670
0.946918
ХААДТ
C
Дундаж цалин
C
Инфляци
C
ХААДТ
Дундаж цалин
Инфляци
С
Стандарт алдаа
13583,71
16607,12
Дээрх шинжилгээнээс харахад ХХДХ – д ХААДТ 84%, улсын хэмжээний
дундаж цалин 77,57% болон инфляци нь 48% нөлөөлж байна гэсэн үр дүн
гарсан байна. Гэхдээ өмнөх регрессийн шинжилгээтэй адил стандарт алдаа
нь өндөр гарсан нь уг нөлөөллийн хэмжээнүүд нь бодитой гэдэгт эргэлзэхэд
хүргэсэн.
Хүснэгт №6
Корреляцийн шинжилгээний үр дүн
ХХДХ
ХААДТ
Дундаж цалин
Инфляци
Ry(x1,x2)
r yx1(x2)
r yx2(x1)
ХХДХ
1.000000
0.917234
0.880746
0.695961
0.943306802
0.713292247
-0.55290210
ХААДТ
0.917234
1.000000
0.991486
0.899604
y
x1
x2
Дундаж цалин
0.880746
0.991486
1.000000
0.909723
ХХДХ
ХААДТ
Дундаж цалин
Инфляци
0.695961
0.899604
0.909723
1.000000
Корреляцийн шинжилгээнээс харахад хэдий дээрх үзүүлэлтүүд нь
хоорондоо өндөр хамааралтай байгаа боловч ХААДТ тогтмол байхад дундаж
цалин болон ХХДХ нь хоорондоо урвуу хамааралтай байгаа нь бодит байдал
дээр нийцэхгүй зүйл байсан. Учир нь дундаж цалин өсөхийн хэрээр ХХДХ нь
нэмэгдэх ёстой байтал буурч гарсан нь бас л эдийн засаг, нийгмийн хувьд
бодитой биш байна гэдгийг нь баталсан.
Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нь бодит байдал дээр нийцэхүйц
тогтоогдож чадаж байгаа эсэхийг өрхийн амьжиргааны түвшин дээр үндэслэн

7. тодорхойлохыг мөн зорьсон. Өөрөөр хэлбэл Засгийн Газраас тогтоож байгаа
ХХДХ нь нэг өрхийн амьжиргааны хамгийн бага түвшинг хангаж чадаж байгаа
эсхийг тодруулсан юм. Өрхийн тухай мэдээлэл болон тооцоолол доор
өгөгдөв.
700
600
500
400
300
200
100
0
632.5
541.1
554
559.6
568.6
585.6
596.4
611
161.3
167.2
170.6
177.2
192.9
205.5
215.7 226.9
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
он
Улаанбаатар
Бүгд
Зураг №1.
1999 – 2006 онуудын улсын хэмжээний болоод Улаанбаатар хотын өрхийн тоо
(мянган өрх).
Хүснэгт №7
ХХДХ болон өрхийн амьжиргааны түвшний харьцаа
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2003
2004
2005
2006
2007
Нэг өрхөд ноогдох
4.3
4.2
4.2
4.1
4
хүн
ХААДТ нэг хүн
25300
26500
30000
42800
60100
ХААДТ нэг өрх
108790
111300
126000
175480
240400
ХХДХ
30000
40000
42500
68000
90000
Өрхийн min орлого (№4*хүний тоо), хэрвээ ажил эрхэлж буй хүний тоо:
2 бол
60000
80000
85000
136000
180000
Зөрүү ( №3 – 6 )
48790
31300
41000
39480
60400
3 бол
90000
120000
127500
204000
270000
Зөрүү ( №3 – 9 )
18790
-8700
-1500
-28520
-29600
2008
4
94800
379200
108000
216000
163200
324000
55200
Дээрх хүснэгтээс харахад зөрүүнүүд нь дийлэнхдээ эерэг гарсан байна.
Энэ нь Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нь өрхийн амьжиргааны түвшинд
хүрэхгүй байгаа нь харагдсан. Уг үр дүн нь ХХДХ – г бодит байдал дээр нэг
өрхийн хэрэгцээг хангаж чадхааргүй байгаагаар тогтоогдсон гэдгийг
баталсан.
Дүгнэлт: Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээн дээр хийсэн
шинжилгээ тооцооллууд бүгдээрээ уг үзүүлэлтийг эдийн засгийн
болоод нийгмийн хувьд бодитой бус гэдгийг нь баталсан төдийгүй
онолын хувьд алдаатай байна гэдгийг харуулсан байна.

Бизнесийн байгууллагын цалин хөлсний шинжилгээ

8. Бизнесийн байгууллагын цалин хөлс нь ажил олгогч болоод ажилтан
аль алиных нь хувьд чухал үзүүлэлт байдаг. Учир нь энэ нь нэг талаасаа
байгууллагын ашигт нөлөөлдөг бол нөгөө талаасаа өрхийн гол орлого болдог
юм. Тиймээс цалин хөлс гэдэг зүйлийг оновчтой зөв тогтоох болон суурь
цалинг эдийн засгийн хувьд бодитой тогтоох нь өндөр ач холбогдолтой
байдаг. Манай улсын Засгийн Газраас тогтоож буй хөдөлмөрийн хөлсний
доод хэмжээ уг нь аливаа бизнесийн байгууллагын хувьд жишиг цалингийн
түвшинг төлөөлж байх ёстой билээ. Гэтэл бодит байдал дээр энэ нь
ажиглагдаж байна уу үгүй юу гэдгийг доор хийгдсэн судалгаа шинжилгээгээр
тодруулахыг зорьсон юм.
Бизнесийн байгууллагын цалин хөлсийг шинжлэхдээ 2 төрлийн
судалгаа хийсэн. Үүнд:
1. 11 байгууллагын 2008 оны цалин хөлсний хэмжээнд хийсэн шинжилгээ
2. 1 байгууллагын 2006 – 2008 онуудын цалин хөлсөнд хийсэн шинжилгээ
Эхний судалгаагаар жилийн дотор явагдаж байдаг цалингийн
өөрчлөлтүүдэд ямар хүчин зүйлүүд нөлөөлдөгийг судалахыг зорилтоо
болгосон бол хоёрдах шинжилгээгээр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нь
байгууллагын цалин хөлсөнд хэрхэн нөлөөлж байгааг судлахыг эрмэлзсэн.
o Монгол улсын бизнесийн байгууллагуудын цалингийн судалгаа
Уг судалгаанд нийтдээ 11 байгууллагын 4384 ажиллагчдын 2008 онуудын
цалинг судалсан. Судалгаанд оролцсон компаниудыг салбараар нь ангилвал.
Үүнд:
Хүснэгт №8
Судалгаанд оролцогч байгууллагуудын мэдээлэл
Салбар
Үүрэн холбооны оператор
Банк
Уул уурхай
Худалдаа
Судалгаанд хамрагдсан
байгууллагын тоо
3
3
2
3
Судалгаанд хамрагдсан
ажилчидын тоо
915
1807
963
699
Хүснэгт №9
Ажилчидын тоо болон салбарт эзлэх хувийг цалингийн хэмжээгээр нь ангилсан
байдал
Салбар
0
–
107.999₮
Ү.Х.
оператор
Банк
120
9,73%
Уул
уурхай
Худалдаа
3
81 3,9%
0,36%
27
6,22%
108,000₮ -
250,001₮ -
500,001₮ -
750,001₮
250000₮
216
25,03%
500,000₮
356
40,37%
750,000₮
114
12,44%
1,500,000₮
85 9,66%
2,500,000₮
8 1,03%
518
26,06%
29
3,495%
767
41,01%
90
11,5%
285
18,19%
145
17,275%
103 6,39%
39 3,24%
14 1,22%
487 48,57%
119
10,905%
90 7,89%
194
22,55%
337
38,41%
74
13,59%
45
15 4,99%
5 1,62%
11,78%
-
1,500,000₮ -
2,500,000₮
дээш
15 1,68%

9. 1,800,000.00₮
1,600,000.00₮
1,400,000.00₮
1,200,000.00₮
1,000,000.00₮
800,000.00₮
600,000.00₮
400,000.00₮
200,000.00₮
- ₮
1р сар 2р сар 3р сар 4р сар 5р сар 6р сар 7р сар
ҮХО
банк
уул уурхай
худалдаа
Зураг №2. дундаж цалингийн хэмжээ сараар
Дээрх хүснэгт болон зургаас харахад манай улсын уул уурхайн салбар
нь харьцангүй өндөр цалинтай байгаа нь ажиглагдаж байна. Мөн 2008 онд
Засгийн Газраас хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 108, 000 ₮ гэж тогтоосон
боловч бодит байдал уг хэмжээнээс бага цалинтай хүний их байгаа нь
харагдаж байна. Тиймээс судалгаанд оролцсон байгууллагуудын хувьд яг
108000 төгрөгний цалинтай хүн хичнээн байгааг тооцолсон:
Хүснэгт №10
ХХДХ – тэй тэнцүү цалин авдаг ажилчидын тоо
(хувиар)
Салбар
Үүрэн холбооны оператор
Банк
Уул уурхай
Худалдаа
108,000 цалинтай хүний тоо, %иар
9
1,26%
76
3,99%
14
1,71%
7
1,21%
Уг тооцооллоос харахад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй тэнцүү
цалин авдаг хүмүүсийн тоо нь ХХДХ – ээс бага цалин авдаг хүмүүсийн
тооноос хамаагүй бага байгаа нь илт харагдаж байна. Энэ нь ХХДХ нь аливаа
байгууллагын хувьд цалин хөлсний суурь хэмжээ болж чаддаггүйг нь
илтгэсэн.
Тус судалгаанд оролцсон байгууллагуудын цалингийн мэдээллээс нэг
юм маш тод ажиглагдаж байсан. Энэ нь цалин хөлсний хэлбэлзэл юм.
Тиймээс жилийн доторх богино хугацааны өөрчлөлтүүд нь ямар хүчин
зүйлийн улмаар явагдаж байгааг регрессийн шинжилгээ хийн тодруулсан юм.
Шинжилгээгээ салбар болгоны 1 – 7 саруудын дундаж цалингийн хэмжээний
хэлбэлзэл нь инфляци, долларын ханш болон бусад салбараасаа хэрхэн
хамаарч байгаагаар тооцоолж хийсэн.

10. Хүснэгт №11
Регрессийн шинжилгээний үр дүнгүүд
Үүрэн холбооны операторын салбар
Детерминацийн коэффициент
Стандарт алдаа
Регрессийн тэгшитгэл
Банкны салбар
Детерминацийн коэффициент
Стандарт алдаа
Регрессийн тэгшитгэл
Уул уурхайн салбар
Детерминацийн коэффициент
Стандарт алдаа
Регрессийн тэгшитгэл
Худалдааны салбар
Детерминацийн коэффициент
Стандарт алдаа
Регрессийн тэгшитгэл
0.968389
84546.54
ҮХО = 4.64*Банк + 0.53*Уул уурхай - 2.25* Худалдаа +
10422.54*Инфляци + 3787.9*USD - 5695207.46
0.972799
16784.25
Банк = 0.18*ҮХО - 0.07*Уул уурхай + 0.40* Худалдаа +
1870.86*Инфляци - 1330.14*USD + 1822892.309
0.950476
119908.0
Уул уурхай = 1.07*ҮХО - 3.64*Банк + 2.75* Худалдаа 66945.03*Инфляци + 4505.39*USD - 4043332.405
0.980424
35876.54
Худалдаа = -0.40*ҮХО + 1.85*Банк+ 0.25*Уул уурхай +
8524.99*Инфляци + 375.58*USD - 938508.214
Дээрх хүснэгтээс харахад жилийн дотор явагдаж байгаа цалингийн
өөрчлөлтүүд нь бусад салбараа даган явагддаг төдийгүй инфляци болон
долларын ханшны хэлбэлзлийн үндсэн дээр болдог харагдсан.
o Бизнесийн байгууллагын 2006 – 2008 онуудын нийт цалинд хийсэн
судалгаа
Уг судалгаандаа нэг бизнесийн байгууллагын цалин хөлсний дэлгэрэнгүй
мэдээлэл дээр үндэслэн ХХДХ – ний нөлөөллийг шинжилсэн. Судалгаанд
оролцсон компани нь 165 ажиллагчидтай ба эдгээрийгээ ажилласан жил
болоод боловсролын түвшингээр нь 3 зэрэглэлд хуваадаг ба зэрэглэл
нэмэгдэх тусам цалин нь өсдөг байна.
Энэ хэсгийн шинжилгээг 3 талаар явуулсан, үүнд:
1. ХХДХ – ний нөлөөлөл нь цалингийн хэмжээнээс хэрхэн хамаарч буй
2. ХХДХ – ний нөлөөлөл нь ажил мэргэжлээс нь хэрхэн хамаарч буй
3. ХХДХ – ний нөлөөлөл нь зэрэглэлээс хэрхэн хамаарч буй
 ХХДХ болон цалингийн хэмжээ
Тус шинжилгээг хийхдээ он тус бүрийн цалинг 5 интервалд хуваан
шинжилгээ хийсэн: маш бага буюу ХХДХ – ээс бага цалин, бага, дундаж,
өндөр, маш өндөр.

11. Хүснэгт №12
2006 оны цалинд хийсэн нөлөөллийн шинжилгээний үр дүн
зэрэглэл
3
Дундаж
өндөр
Маш өндөр
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
correlation
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
9
79%
57%
11760.42
89%
66
77%
54%
8038.087
58
79%
58%
10327.18
89%
43
75%
49%
12180.77
42
77%
54%
15143.76
87%
40
68%
35%
11171.48
24
81%
63%
10976.162
89%
11
89%
77%
17305.657
13
80%
60%
42434.858
88%
7
75%
87%
45063.451
88%
86%
77%
92%
87%
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
94
78%
64%
6877.443
39
73%
47%
9290.83
4
100%
100%
759
12
79%
58%
22031.129
3
79%
57%
34350
correlation
2
Бага
correlation
1
Маш бага
88%
80%
100%
86%
89%
Дээрх хүснэгтээс харахад 2006 онд цалингийн хэмжээ нь их ч байсан,
бага ч байсан ХХДХ – ний нөлөөлөл нь адилхан өндөр хувьтай байгаа нь
ажиглагдаж байна. Мөн дундаж цалинтай хүмүүсийн хувьд ХХДХ – ний
нөлөөлөл бага зэрэг их байна.
Хүснэгт №13
2007 оны цалинд хийсэн шинжилгээний үр дүн
зэрэглэл
хүний тоо
1
Маш бага
Бага
Дундаж
өндөр
115
73%
45%
12963.35
R squared
adjusted R
S.E regression
correlation
25
92%
84%
12589.82
9
64%
28%
61507.376
0.958141
9
98%
97%
9029.931
6
63%
25%
49157.428
0.7643185
3
80%
59%
43197.48
89%
3
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
75
58%
17%
7729.048
0.843503
32
75%
54%
11792.7
correlation
2
Маш өндөр
70%
84%
99%
76%
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
100
65%
30%
6125.354
40
87%
76%
9426.638
2
49%
-2%
13150.71
7
75%
50%
35351.714
correlation
71%
93%
58%
87%

12. Тус тооцооллоос харахад 2007 онд зэрэглэлийн ялгаа нь цалингийн
хэмжээн дээр ихээхэн гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл зэрэглэл нэмэгдэх тусам
цалингийн хэмжээ тогтворгүйгээр өөрчлөгдөж байсан юм. Мөн 2006 оны үр
дүнгүүдтэй харьцуулахад ХХДХ – ний нөлөөлөл багассан байгаа ба маш бага
цалинтай хүмүүсийн тоо нэмэгдсэн байна. Энэ нь хөдөлмөрийн хөлсний доод
хэмжээ нь бодит байдал дээр уг нь цалинд нөлөөлдөг боловч хэрэгжилт нь
сул байгааг харуулсан.
Хүснэгт №14
2008 оны цалинд хийсэн шинжилгээний үр дүн
89%
84%
99%
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
106
59%
19%
9046.563
24
71%
43%
19486.35
9
100%
99%
3736.055
16
84%
69%
32219.86
72%
83%
100%
92%
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
119
68%
40%
8818.45
21
88%
76%
4811.696
12
83%
67%
25366.25
5
85%
69%
28492.4
correlation
3
64
73%
45%
15001.17
Дундаж
11
99%
98%
6278.318
correlation
2
Маш бага
73
79%
58%
9237.938
correlation
1
зэрэглэл
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E regression
Бага
өндөр
77%
91%
91%
92%
3
Маш өндөр
14
85%
71%
38759.735
92%
2008 оны цалингийн үзүүлэлтэнд хийсэн шинжилгээнээс харахад мөн
адил маш бага цалинтай хүний тоо эрс нэмэгдсэн нь илт байна. Мөн маш
өндөр цалинтай хүний тоо огцом багассан байгаа боловч ХХДХ – ний зүгээс
үзүүлэх нөлөөллийн түвшин нь харьцангүй өндөр гарсан байна.
Дүгнэлт: Уг шинжилгээнээс харахад ХХДХ
байгууллагын цалин хөлсөнд өндөр түвшинд нөлөөлж
байгаа боловч тус үзүүлэлт эдийн засгийн хувьд
чаддаггүйтэй болон бусад хүчин зүйлийн улмаар маш
хүний тоо их олон гарсан юм.
нь бизнесийн
байдаг нь илт
бодитой байж
бага цалинтай
 ХХДХ болон ажил мэргэжлийн ялгаатай байдал
Судалгаанд оролцсон байгууллага нь нийтдээ 8 өөр чиглэлийн алба
хэлтэстэй байсан ба эдгээр бүрт нөлөөлөх ХХДХ – ний түвшин ялгаатай
байсан. Үр дүнг дор хүснэгтэнд харуулав:
Хүснэгт №15
ХХДХ – ний нөлөөлөл алба тус бүрээр

13. Захиргаа
4
93%
85%
10730
10
63%
26%
9238.6
81
81%
62%
9544.3
15
87%
75%
16500
23
83%
66%
12882.5
11
75%
51%
17926
90%
81%
61%
38890.49
58%
39%
-23%
60592
96%
93%
85%
8681.2
77%
45%
-9%
9740.9
90%
77%
54%
7584.9
93%
88%
77%
11671
91%
82%
65%
10748.7
87%
73%
46%
14132
90%
80%
60%
31346.38
54%
42%
-16%
18052
96%
92%
84%
8262.3
56%
47%
-5%
8913.7
88%
80%
60%
5405.9
94%
90%
80%
8258
90%
83%
72%
8852.45
85%
77%
54%
10289
89%
54%
96%
46%
89%
95%
91%
88%
Санхүү
Аж ахуй
Маркетинг
5
41%
-17%
73611
Хяналт
Хамгаалалт
3
Эрх зүй
2
8
82%
64%
47403.7
Удирдлага
Үзүүлэлт
1
хүний тоо
R squared
adjusted R
S.E
regression
correlation
R squared
adjusted R
S.E
regression
correlation
R squared
adjusted R
S.E
regression
correlation
Дээрх хүснэгтээс харахад Санхүү болоод Маркетингийн албаны
цалингийн хэмжээнд ХХДХ нь харьцангүй өндөр нөлөөлж буй нь мэдэгдэж
байна. Харин хамгийн бага цалинтай албадууд болох Хамгаалалт, Захиргаа,
Аж ахуйн хувьд нөлөөллийн түвшин 75% - 85% гэж гарсан нь хөдөлмөрийн
хөлсний доод хэмжээ нь эдгээрийн хувьд өндөр ач холбогдолтойг харуулсан.
 ХХДХ болон зэрэглэл
Ажилтан бүрийн цалингийн түвшинд ХХДХ хэр нөлөөлж байгааг
гаргахад ерөнхийдөө зэрэглэл нэмэгдэх тусам детерминацийн коэффициент
өсч байгаа нь харагдсан. Өөрөөр хэлбэл тогтвор суурьшилтай удаан ажиллаж
байгаа хүний хувьд ХХДХ нь илүү ихээр нөлөөлж байна гэсэн үг юм. Нийт
тооцооллын зарим хэсгийг нь дор харуулав.
Хүснэгт №16
Захиргаа удирдлагын албаны цалин
№
Ажлын байрны нэр
Захиргаа, удирдлагын газар
1
Ерөнхий менежер
2
Хүний нөөцийн хэлтсий дарга
3
Хүний нөөцийн менежер
4
Сургалтын менежер
5
Бодлого зохицуулалтын мэргэжилтэн
6
Оффис менежер
7
Хөдөлмөр хамгааллын инженер
8
Хүлээн авагч
9
Үйлчлэгч
10 эмч
11 Захирлын туслах
12 Номын сан, архивын эрхлэгч
зэрэглэл - R squared
3
2
1
0.833465
0.823911 0.831826
0.97187
0.986755 0.992693
0.986899
0.986899
0.999681
0.865118
0.794687
0.341029
0.837873
0.794687
0.794687
0.794687
0.99282
0.99282
0.996721
0.789469
0.798173
0.337357
0.774388
0.798173
0.798173
0.798173
0.999288
0.999288
0.983675
0.802301
0.8024
0.375792
0.787444
0.8024
0.8024
0.8024
Нөлөөлөл
+
+
+
+
+
+
+
+

14. Дүгнэлт: Тус бизнесийн байгууллага дээр хийсэн судалгаанаас
хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ нь цалин хөлсний түвшинд ихээхэн
нөлөөлдөг гэдгийг баталсан төдийгүй тогтвор суурьшилтай ажиллаж
буй хүний хувьд хамаарал нь улам нэмэгдэх хандлагатай байдаг болон
маш бага цалинтай хүмүүсийн хувьд уг үзүүлэлт нь өндөр ач
холбогдолтой байдаг нь харагдсан.
Нэгдсэн дүгнэлт
Бизнесийн байгууллагын цалингийн түвшинд хөдөлмөрийн хөлсний
доод хэмжээ нь өндрөөр нөлөөлж байна. Энэ нь нэг талаасаа эерэг үр дүн
байсанчир нь ХХДХ – ээр дамжуулан байгууллагуудын цалинг өсгөх
боломжтой ба цаашлаад улсын ядуурлын түвшинг бууруулах хандлагатай
билээ. Гэхдээ нөгөө талаасаа ХХДХ болоод түүнд нөлөөлдөг гол хүчин болох
ХААДТ нь эдийн засгийн болоод нийгмийн хувьд бодитой бус тогтоогдож
байгаа нь маш их учир дутагдалтай байна. Бусад улс орны туршлага,
мэдээллийг харахад ХААДТ нь ихэнхдээ ХХДХ – ээс илүү байдаг байна.
Гэтэл манай улсын хувьд эсрэг үзэгдэл харагдаж байгаа нь тооцоолол нь
алдаатай байгаагийн нэг том илрэл байсан.
Монгол Улс болон ОХУ хоёрын хоорондын энд харьцуулж үзсэн ба
дараах үр гарсан. Үүнд:
1) Хүүхэд, өндөр настан, залуучууд зэрэг бүлгүүдийн хэрэглээ асар
их ялгаатай байдгийн адил ХААДТ – г ч гэсэн өөр өөрөөр
тодорхойлох нь зүйтэй байсан. ОХУ – ын хувьд нийт хүн ам,
ажил эрхэлж буй хүмүүс, хүүхэд, өндөр настан зэрэгт тус бүр
амьжиргааны доод түвшинг ялгаатай тодорхойлдог юм.
2) Манай улс нь хуулиндаа жилд нэгээс багагүй удаа тооцох тухай
заасан байдаг боловч жил бүрийн туршлагаас харахад ганц удаа
тогтоодог нь илэрхий байсан. Харин ОХУ –ын хувьд улирал
бүрээр тодорхойлдог их онцлог тал байсан. Энэ нь бараа
бүтээгдэхүүний өсөлт, хэрэглээнд гарч буй өөрчлөлтүүдийг цаг
алдалгүй ХААДТ –эндээ тусгаж байгаа хэрэг юм.
3) Монгол улсаас тогтоож байгаа ХААДТ болон ХХДХ - ээг тогтоох
нь ямар ач холбогдолтойг тодорхойлоогүй байдаг бол ОХУ – ын
татвар, торгуулийн хэмжээ, ЗГ –аас явуулж буй бодлогын үр дүнг
хэмжих нэг үзүүлэлт гэх мэт байдлаар ашигладаг байна
Дээр дурдсан ялгаануудаас харахад манай улс нь уг 2 үзүүлэлтээ
нарийн тооцоолол, мэдээлэл дээр үндэслэгдэн тогтоодоггүй нь ажиглагдсан.
Тиймээс миний зүгээс уг алдаануудыг арилгах дараах арга замуудыг
дэвшүүлж байна. Үүнд:
1. Хүн амын амьжиргааны доод түвшинг тооцолдог аргачлалаа
шинэчлэх.
10 жилийн турш нэг л аргаар уг үзүүлэлтийг тооцож байгаа нь
бодитой бус байгаагийн нэг шалтгаан юм. Тиймээс Статистикийн
төв газраас уг аргачлалдаа өөрчлөлтүүд оруулж, одоогийн

15. 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
өрхийн, иргэдийн бодит хэрэглээн дээр үндэслэн тогтоовол
зүйтэй юм.
Хүн амын амьжиргааны доод түвшинг насны ангилалаар
ялгаатай тогтоох
ОХУ төдийгүй Англи зэрэг маш олон орон нь ХААДТ – ээ насны
ангилалаар тогтоодогтой адилаар манай улс ч гэсэн тэр
аргачлалаар тогтоох нь зүйтэй юм.
Хүн амын амьжиргааны доод түвшинг ХХДХ –ээс өндрөөр
тогтоох
Аливаа улс орны цалингийн хэмжээ нь тухайн газрын амьдралын
баталгаажих түвшингээс бага байжийж л ядуурал гэдэг зүйл
үүсдэг билээ. Харин манай улсын хувьд эсрэг үзэгдэл явагдаж
байгаа нь нэг талаасаа маш баян орон мэтээр харагдуулах
боловч нөгөө талаас уг 2 үзүүлэлтүүдээ бодитой бус тогтоож
байгаагийн нэг илрэл юм.
Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг бүсчилэн тогтоох
Хөдөө орон нутаг болон хот суурин газрууд дах нь хүмүүсийн
амьдрал асар их ялгаатай байдгийн адил хөдөлмөрийн хөлсний
доод хэмжээг тухай бүрд нь тодорхойлох нь зүйтэй юм. Энэ
ХХДХ – ний бодитой байдлыг тодорхой хэмжээгээр нэмэгдүүлэх
юм.
Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг улсын дундаж цалингийн
50%иас өндрөөр тогтоох
Хэдийгээр тус нөхцөл хэдэн жилийн өмнө батлагдсан ч гэсэн
бодит байдал дээр хэрэгжилтээ олохгүй байгаа учир нь дахин
оруулж байна. Гурван талт хэлэлцээрээр батлагдсан зүйлээ
хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь маш их учир дутагдалтай байна.
Тиймээс юуны түрүүнд болж байсан хуралдаан, хэлэлцээрээр
батлагдсан нөхцөлүүдээ бодит байдал дээр биелүүлэх нь зүйтэй
юм.
Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэг өрхийн амьжиргааны
доод түвшингээс багагүйгээр тогтоох
ХХДХ гэх үзүүлэлт нь онолын хувьд өрхийн амьжиргааны
хамгийн бага түвшинг хангаж байх ёстой атал хамаагүй багаар
тогтоогдож байгаа нь бодитой бус байгаагийн хамгийн тод илрэл
юм. Хэрвээ ХААДТ – г бодитой тодорхойлдог болох юм бол
түүнийгээ дагаад ХХДХ нь ч гэсэн үндэслэлтэй тогтоогдох юм.
Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний хэрэгжилтэнд хяналт
тавих
Жил бүр Засгийн газраас хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэх
үзүүлэлтийг тогтоогоод байдаг атал жил бүр түүнээс бага
цалинтай ажилчидын улам нэмэгдсээр л байгаа нь хуулийн
хэрэгжилт, хяналт сул байгаагийн тод илрэл билээ.
Зөрчил гаргасан байгууллагад ногдуулах торгуулийн хэмжээг
нэмэгдүүлэх
Манай улсын олон залуу хүмүүс харийн нутагт хар ажил хийн
амьдарсаар л байна. Үүний нэг шалтгаан нь мөн л ХХДХ – тэй
холбоотой. Солонгос улсын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ
Монгол улсын дэргэд харьцангүй өндөр байхаас гадна
торгуулийн хэмжээ нь хамгийн багадаа 20 сая вон болоод 3 жил

16. хоригдох ял гэж зааан байдаг. Гэтэл манай улсын хувьд 50000 –
100000 төгрөг ба ял ногдуулах тухай ямар ч заалт байхгүй
байгаа нь ХХДХ нь байгууллагуудад мөрдөгдөхгүй байгаагийн
нэг том шалтгаан билээ.
9. ХААДТ болон ХХДХ – ээг тогтоох онол болон практикийн
үндэслэлийг тодорхойлох
Монгол улс нь жил бүр уг 2 үзүүлэлтийг тогтоосоор байдаг. Гэтэл
ХААДТ болон ХХДХ –ээг тогтоох нь үнэхээр хэрэгтэй юу үгүй юу?
Гэдэгт хариулахад бэрх байна. Учир нь эдгээр үзүүлэлтүүдийг
тогтоосноор инфляцийг хөөрөгдүүлж, эдийн засгийн хувьд эерэг
биш сөрөг зүйлүүдийг ихээхэн бий болгож байна. Тиймээс
ХААДТ болон ХХДХ гэдэг зүйлүүдийг тогтоох нь ямар ач
холбогдолтой болон цаашид эдгээр тоонуудыг юунд ашиглах вэ
гэдгээ нарийн тодорхойлох нь зүйтэй юм.
Эдгээр зүйлүүдийг хэрэгжүүлж чадах юм бол хөдөлмөрийн хөлсний
доод хэмжээ нь бизнесийн байгууллагын цалин хөлсний хэмжээнд нөлөөллөө
зөв гаргах ба тэгсэнээр дараах давуу талууд бий болно:
1) Байгууллага цалин хөлсөө оновчтой бодитой тогтоосоноор
хөдөлмөрийн өндөр үнэ цэнэ бүхий капиталтай болно
2) Хүний нөөцөө зөв бүрдүүлснээр тухайн байгууллагын бүтээмж
дээшилж, ашиг нь нэмэгдэх билээ
3) Цалингаа зөв тогтоогсноороо нөгөө талаас үргүй цалингийн
зардлыг бууруулж, оновчтой газарт нь цалинг нэмэгдүүлэх
боломж олгоно
Дээр хийсэн бүх тооцоолол судалгаа шинжилгээнээс харахад ХААДТ,
ХХДХ – ээг бодитой оновчтой тогтоох нь бизнесийн байгууллагын хувьд маш
олон талын ач холбогдлыг бий болгож, ажилтан ажил олгогч хоёрын хооронд
гардаг маргаан, асуудлуудыг багасгах нэг замыг бүрдүүлж байна.
Ишлэл татсан материал
http://new.103.mn/content/view/936/570/ (Өрхийн амьжиргааны чадавхийг дэмжих
үндэсний хөтөлбөр)
http://news.gogo.mn/event/print/9289 (Хөдөлмөрийн хөлсний доод түвшин, төрийн
албан хаагчдын цалингийн талаар)
“Хүн амын амьжиргааны доод түвшин улсын хэмжээнд тодорхойлох аргачлал” 1998
он
“Хүн амын амьжиргааны доод түвшин тодорхойлох тухай” Монгол улсын хууль, 1998
оны 1 дүгээр сарын 8-ны өдөр
“Засгийн газраас тогтоосон АБДТ” 1991 – 1997
Статистикийн эмхтгэлүүд 1998 – 2006 он
http://www.mswl.pmis.gov.mn/index.php?
Itemid=56&id=38&option=com_content&task=view (Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ)
http://www.monef.mn/index.php?
option=com_content&task=blogcategory&id=116&Itemid=157 (Хөдөлмөрийн нийгмийн зөвшлийн
гурван талт 2005 – 2006 оны улсын хэлэлцээр)
“Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний тухай” Монгол улсын хууль 1998 оны 1 дүгээр
сарын 8-ны өдөр
http://www.afga.ru/?p=48 (Прожиточный минимум в целом по Российской Федерации)
http://www.spbvedomosti.ru/documents/details.htm?
id=10256372@SV_Document(Постановление Правительства Российской Федерации от 24
февраля 2009 г. N 151 г. Москва "Об установлении величины прожиточного минимума на

17. душу населения и по основным социально-демографическим группам населения в целом по
Российской Федерации за III квартал 2008 г.")
http://www.rian.ru/spravka/20080625/112067604.html (минимальный оплат труда и
прожиточный минимум)
http://www.elcode.ru/info/mrotrf.html (МРОТ в РФ)
http://www.migrantok.org/mongolia/viewtopic.php?
t=422&sid=d140a3f3551ea312a65e4df538399888