С.Мягмарсүрэн, Х.Саруул - МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТИЙГ ХЭМЖИХ НЬ

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ
ЭДИЙН ЗАСГИЙН СУРГУУЛЬ

МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН
ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТИЙГ ХЭМЖИХ НЬ
“Эрдмийн шувуу” оюутны эрдэм шинжилгээний XI бага хуралд зориулав.
С.Мягмарсүрэн, Х.Саруул*
Удирдагч багш: Д.Баярмаа†
2013 он

Хураангуй
Энэхүү судалгааны гол зорилго нь Азийн хөгжлийн банкнаас боловсруулсан улс
орны түвшинд тооцдог хүртээмжтэй өсөлтийн индекс тооцох ерөнхий аргачлалыг
ашиглан Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтийн хүртээмжтэй байдлыг үнэлж, цаг
хугацааны туршид хэрхэн өөрчлөгдсөнийг судлах явдал юм. Хэдийгээр хүртээмжтэй
өсөлтийн талаар тогтсон тодорхойлолт байдаггүй ч судлаачид тэгш боломж бүхий
өсөлтийг хүртээмжтэй өсөлт гэж ойлгодог. Иймд энэхүү индексийг тооцсоноор эдийн
засгийн өндөр өсөлтийг монголчууд тэгш боломжоор хүртэж буй байдал нь хугацааны
туршид хэрхэн өөрчлөгдсөнийг харах боломжийг олгоно. Индексийг 1998-2008
хугацаанд тооцсон ба субъектив байдлаас аль болох зайлсхийхийг хичээсэн. Азийн
хөгжлийн банкны тодорхойлсон хувийн жин ба тэнцүү жин аль алинаар тооцож үр
дүнг харьцуулахад хувийн жингээс мэдрэмж харьцангуй багатай, тогтвортой байсан.
Судалгааны үр дүнд хүртээмжтэй өсөлтийн индекс 1998 оноос хойш өсч буй үр дүн
гарсан. Хэдийгээр эдийн засгийн өсөлт хэр хүртээмжтэй байгааг хэлж чадахгүй ч,
хүртээмжтэй байдал өсч байна.
Түлхүүр үгс:Хүртээмжтэй өсөлтийн индекс; Хувийн жин; Үндсэн, хэсгийн, хэсгийн
дэд үзүүлэлт
*

МУИС-ЭЗС-Эдийн засгийн онолын IV курсын оюутан
МУИС-ЭЗС- Эдийн засгийн онолын тэнхимийн багш, докторант

†

Монгол улсын эдийн засгийн хүртээмжтэй өсөлтийг хэмжих нь

ОРШИЛ
Уул уурхайн салбарын хөгжилтэй холбоотойгоор сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын
эдийн засаг хурдацтай өсч байгаа. Энэхүү хурдацтай өсөлт урт хугацаанд ямар байх нь
эдийн засагчдын сонирхолыг татсан сэдэв болоод байна. Эдийн засгийн зарим нэг тоон
үзүүлэлтүүдээс харахад өсөлтийг дагаад орлогын тэгш бус байдал нэмэгдэж, хот
хөдөөгийн цалингийн ялгааа ихэссэн байна. Харин хөдөлмөр эрхлэлтийн түвшин 2005
онд 61.4 хувь байсан бол сүүлийн жилүүдэд тогтвортой өссөөр 2011 он гэхэд 92.3 хувь
болжээ. Эдийн засгийн өсөлт хэрхэн бий болж байгаа, үүнд хүн амын оролцоо ямар
байгаа зэргийг судлах нь эдийн засгийн цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлоход чухал
ач холбогдолтой юм.
“Монголын Эдийн Засгийн Чуулган 2012”-д хүртээмжтэй өсөлтийн ач холбогдлыг
онцлон авч үзсэн. Тухайлбал, ХААН Банкны Гүйцэтгэх захирал Норихико Като:
“Хүртээмжтэй өсөлт байгаа эсэхийг үндэслэл сайтай судалгаагаар тодорхойлох
хэрэгтэй” гэжээ. Чуулганы үеэр, ҮХШХ-ны Хөгжлийн бодлого, стратеги төлөвлөлтийн
газрын дарга Г.Батхүрэл хүртээмжтэй өсөлтийн ач холбогдлыг мөн онцолсон байдаг
(Монголын Эдийн Засгийн Чуулган 2012 тэмдэглэл, 2012).
Иймд Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтийн хүртээмжтэй байдал цаг хугацааны
туршид хэрхэн өөрчлөгдсөнийг судлах нь чухал ач холбогдолтой юм.

ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТ
Азийн хөгжиж буй орнуудад хэдийгээр эдийн засгийн өндөр өсөлт ажиглагдаж байгаа
ч өсөлтийн үр өгөөж хүн амын дунд тэгш бус байгаагаас орлогын ялгаа их байсаар
байна. Эдийн засгийн өсөлт нь урт хугацаанд тогтвортой байхын тулд үр ашиг хүртэх
боломж тэгш, хүртээмжтэй байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, ядуурлыг бууруулсан, өргөн
цар хүрээг хамарсан, хүн ам нь бүтээмжтэй ажил эрхлэх боломжоор хангагдсан,
ажиллах хүчний дийлэнх хэсэг нь эдийн засгийн өсөлтөөс үр өгөөж хүртэж байх өсөлт
нь урт хугацаанд тогтвортой байдаг (World Bank, 2009).
Хэдийгээр хүртээмжтэй өсөлтийн талаар тогтсон тодорхойлолт байдаггүй ч судлаачид
тэгш боломж бүхий өсөлтийг хүртээмжтэй өсөлт гэж ойлгодог. Иймд хүртээмжтэй
өсөлт нь шинэ боломжуудыг нээх, эдгээр боломжуудаас хүн бүр хүртэх боломжтой
болгох асуудлыг аль алийг агуулна. Нийгмийн бүх гишүүд нь тэгш эрхтэйгээр эдийн
засгийн өсөлтөд хувь нэмрээ оруулж, үр ашиг хүртэх боломжоор хангагдсан үеийн
эдийн засгийн өсөлтийг хүртээмжтэй өсөлт гэнэ.
Дэлхийн банкны тодорхойлсноор (World bank, 2009) хүртээмжтэй өсөлтийн хүрээнд
урт хугацаан дах тогтвортой өсөлт дараах нөхцлүүдэд бий болно гэж үзжээ:
1. Өсөлт нь урт хугацаанд тогтвортой байхын тулд секторуудад өргөн хүрээг
хамарсан байх ёстой. Иймд эдийн засгийн диверсификаци явагдаж, бүтцийн
өөрчлөлт гарах нь хүртээмжтэй өсөлтийн анхдагч нөхцөл болно.

Эдийн засгийн онол IV С.Мягмарсүрэн, Х.Саруул

2

2. Өсөлт нь урт хугацаанд тогтвортой байхын тулд ажиллах хүчний дийлэнхи
хэсэгт хүртээмжтэй байх хэрэгтэй. Энд хүртээмжтэй гэсэн ойлголтын дор
боломж хүн бүрт тэгш нээлттэй байх асуудлыг авч үзэж байгаа.
Хүртээмжтэй өсөлтөөр эдийн засгийн өсөлтийн хурд болоод хэв шинж, бүтцийг аль
алиныг авч үздэг. Эдийн засгийн өсөлт хэрхэн бий болсон, үүнд тухайн орны суурь
онцгой нөхцөл юу байсан зэрэг нь эдийн засгийн өсөлт ядуурлын түвшинд хэрхэн
нөлөөлөхийг тайлбарлахад чухал ач холбогдолтой. Хүртээмжтэй өсөлтөөр орлогын
хуваарилалтад бус бүтээмж үр ашиг бүхий ажил эрхлэлтэд илүүтэй анхаарал
хандуулдаг. Тиймээс ганц ажил эрхлэлтийн өсөлтийг авч үзээд зогсохгүй бүтээмжийн
өсөлтийг бас авч үздэг.

Хүртээмжтэй өсөлт ба ядуурлыг бууруулсан өсөлт (pro-poor growth)
Ядуурлыг бууруулсан өсөлтөөр эдийн засгийн өсөлт нь ядуурлыг бууруулахад
чиглэгдсэн байх ёстой талаар авч үздэг. Эдийн засгийн өсөлтөөс ядуучууд илүү их үр
ашиг хүртэж байгаа бол ядуурлыг буурулсан өсөлт байна. Өөрөөр хэлбэл, ядуу
иргэдийн орлогын өсөлт нийт хүн амын орлогын өсөлтөөс илүү хурдацтай өсч байгаа
буюу тэгш бус байдал буурч байгаа тохиолдолд эдийн засгийн өсөлт нь ядуурлыг
бууруулсан өсөлт байна гэж үзнэ.
Харин хүртээмжтэй өсөлт нь эдийн засгийн өсөлтийн процесст болоод эдийн засаг дах
боломжийг хангах асуудалд илүүтэй анхаарал хандуулдаг. Тухайлбал өсөлтийн явцад
эдийн засагаас шахагдсан бага бүтээмж бүхий хөдөлмөрийн ашиглалтыг хэрхэн
сайжруулах зэрэг асуудлыг авч үзнэ. Товчхондоо, хүртээмжтэй өсөлтөд хүрэхийн тулд
бид эдийн засгийн өсөлтийг хурдасгах, эдийн засгийн өргөжилтийг бий болгох,
шударга тэгш өрсөлдөхүйц орчинг бүрдүүлэх, бүтээмжтэй хөдөлмөр эрхлэлтийн
боломжийг нэмэгдүүлэх зэрэг өргөн хүрээний асуудлуудыг авч үздэг.

Хүртээмжтэй өсөлт ба хуваалцсан өсөлт (share growth)
Хуваалцсан өсөлт нь эдийн засгийн өсөлтийн үр дүнг хэрхэн хуваах болоод орлогын
тэгш хуваарилалтад илүү анхаарал хандуулдаг. Хуваалцсан өсөлтөд орлогын дахин
хуваарилалт хийх замаар хүрч болно. Харин хүртээмжтэй өсөлт нь эдийн засгийн
өргөжилт, ажил эрхлэлтийн өсөлт болоод нийгмийн бүх гишүүдийн эдийн засгийн
өсөлтөд оруулах хувь нэмэрийг авч үздэгээрээ илүү өргөн хүрээг хамардаг.

СЭДВИЙН СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ
Азийн хөгжлийн банкны (АХБ) судлаач Ifzal Ali, Hyun Hwa Son нарын “Measuring
Inclusive Growth” (2007) судалгаанд хүртээмжтэй өсөлтийг хэмжихдээ i) хүн амд
байгаа дундаж боломж (сурч боловсрох, эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах, өндөр
бүтээмжтэй салбарт ажиллах гм) ii) хүмүүсийн дунд боломж хэрхэн хуваарилагдсанаас
хамаардаг нийгмийн боломжийн функцийг ашигласан байдаг. Судалгаанд хүртээмжтэй
өсөлтийг үнэлэхийн тулд өрхийн түүвэр судалгааны тоон өгөгдөлд үндэслэн
боломжийн муруйг байгуулж, Филиппин улсын жишээн дээр тооцоолол хийсэн.
Энэхүү арга нь хувь хүнд олгогдож буй боломжийн шударга байдлыг үнэлэхэд,
түүнчлэн боловсрол, ажил эрхлэлт гэх зэрэг хүртээмжтэй өсөлтийн бүрэлдэхүүн

3

үзүүлэлтүүдийг үнэлэхэд илүү тохиромжтой. Харин хүртээмжтэй өсөлтийг улс, бүсийн
хэмжээнд үнэлэхэд тохиромжгүй байдаг (Yu Min, Wand Xiaolin).
Азийн хөгжлийн банкны эдийн засагч Terry McKinley “Inclusive Growth Criteria and
Indicators: An Inclusive Growth Index for Diagnosis of Country Progress” (2010)
судалгааны ажлаараа улс орны түвшинд хүртээмжтэй байдлын индексийг хэрхэн
тооцож болох талаар авч үзсэн байна. Дээрх аргачлалаараа Бангладеш, Камбодж,
Энэтхэг, Индонез, Филиппин, Узбекстан гэсэн Азийн зургаан орны хүртээмжтэй
өсөлтийн индексийг нэг ижил цаг хугацаанд (динамик байдлаар тооцоогүй) тооцож
харьцуулсан байна.
Энэхүү судалгаанд хүртээмжтэй өсөлтийн индексийг тооцохдоо дөрвөн бүлэг
үзүүлэлтийг ашигласан байна:
 Эдийн засгийн өсөлт, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн дэд бүтцэд
хүрэх боломж (50% жин өгсөн)
 Ядуурал болон тэгш байдал (25% жин өгсөн)
 Хүн амын чадавхийн цар хүрээ (15% жин өгсөн)
 Нийгмийн хамгааллын цар хүрээ (10% жин өгсөн)
Судалгаанд 4 бүлэг үзүүлэлтийг цааш нь задалж боломжит дэд хэсгүүдэд хувааж дахин
жинэлсэн нь индексийн үзүүлэлтүүдийг улам нарийн болгосон байна. Мөн түүнчлэн
үзүүлэлт тус бүрийг төлөөлж чадах боломжит үзүүлэлтүүдийг санал болгосон нь
индексийг тооцоход тоон өгөгдлийн хүрэлцээтэй байдлыг сайжруулж байна.
Тухайлбал нэгдүгээр бүлэг үзүүлэлтийг дотор нь дараах байдлаар хувааж авч үзсэн
байна:
1) Эдийн засгийн өсөлт
- Нэг хүнд ногдох ДНБ-ий бодит өсөлт
- Нийт нэмэгдсэн өртөг дэх аж үйлдвэр, үйлчилгээ, болон хөдөө аж ахуйн
салбарын оруулж байгаа хувь
2) Бүтээмжтэй ажил эрхлэлт
- Аж үйлдвэрийн салбар дах нийт ажиллагсдын харьцаа
- Үйлдвэрлэлийн салбар дах нийт ажиллагсдын харьцаа
- Нийт ажил эрхлэлтэд хувиараа ажил эрхлэгсдийн эзлэх хувь
3) Эдийн засгийн дэд бүтцэд ойр байдал
- Тог цахилгаанд холбогдсон хүн амынн нийт хүн амд эзлэх харьцаа
- 100 хүн тутам дах гар утас ашигладаг хүний тоо
Хоёрдугаар бүлэг үзүүлэлтүүд болох ядуурал ба тэгш байдал гэсэн үзүүлэлтүүдийг
дотор нь:
1) Ядуурлын хэмжигдэхүүн
- Ядуурлын шугамаас доогуур амьдарч байгаа хүн амын нийт хүн амд эзлэх
хувь
- Тухайн оронд 2005 оны үнээр олон улсын ядуурлын шугамаас доогуур
амьдарч байгаа хүн амын нийт хүн амд эзлэх хувь (нэг хүнд өдөрт 2.5
доллар)
2) Босоо тэгш бус байдлын хэмжүүрүүд:

4

Жини коэффициент
Хамгийн ядуу хүн амын (нийт хүн амын 60%) олж буй орлогын нийт
орлогод эзлэх хувь
3) Хэвтээ тэгш бус байдлын үзүүлэлтүүд
- Хөдөө болон хотын хүн амын орлого зарлагын зөрүү
- Гол үндэстэн ястаны хоорондох орлого зарлагын зөрүү
-

Хүн амын чадавхийг харуулсан гуравдугаар бүлэг үзүүлэлтүүдэд дараах
үзүүлэлтүүдийг ашиглаж болохыг хэлсэн байна:
- Нялхсын эндэгдэл
- 40-өөс доош насныхны нас баралтын түвшин
- 5-аас доош насны хүүхдүүдийн дунд бага жинтэй хүүхдийн эзлэх хувь
- Бага боловсролд хамрагдалтын түвшин
- Дунд боловсролд хамрагдалтын түвшин
- Нийт хүн амын хэдэн хувь нь цэвэр усны хэрэглээгээр хангагдсан байна
- Нийт хүн амын хэдэн хувь нь бохир ус зайлуулах системд холбогдсон байна.
Нийгмийн хамгааллын хүртээмжтэй байдлыг харуулсан дөрөвдүгээр үзүүлэлтэд:
- Нийгмийн хамгаалаллын хөтөлбөрүүдэд зарцуулагдсан зардлын ДНБ-д
эзлэх харьцаа
- Нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрт хамрагсдын хүн амын зорилтот бүлэгт
харьцуулсан харьцаа
- Хөтөлбөрт хамрагдсан ядуу хүмүүсийн нийт ядуу хүн амд харьцуулсан
харьцаа
- Ядуу хүн ам тус бүрт зарцуулсан нийгмийн хамгааллын зардлын ядуурлын
шугамд харьцуулсан харьцаа
Хүртээмжтэй өсөлтийн индексийг тооцохдоо судлаач дээрх үзүүлэлт тус бүрийг
шинжилж үзээд, тохирох оноог өгсөний дараа (1-3 оноо: тухайн үзүүлэлт хүртээмжтэй
өсөлтийг дэмжихэд хангалтгүй, 4-7 оноо: хангалттай, 8-10 оноо: маш сайн явцтай
байгааг илэрхийлнэ) үзүүлэлт тус бүрийг хүртээмжтэй өсөлтөд нөлөөлөх ач
холбогдлоор нь жигнэж нэгдсэн индексийг гаргасан байна.
Судалгааны аргачлалыг Азийн зургаан орны жишээн дээр ашиглаж индексийг
тооцоход, хамгийн өндөр хүртээмжтэй өсөлт бүхий орноор Узбекстан харин хамгийн
бага хүртээмж бүхий өсөлттэй орноор Филиппин тодорхойлогдсон байна.
Бидний харж байгаагаар дээрх судалгааны ажлын нэг дутагдалтай тал нь
үзүүлэлтүүдийн ач холбогдол, нөлөөтэй байдлыг харгалзан судлаач өөрийн зүгээс оноо
өгч байгаа нь судалгааны үр дүнг гажуудуулах нөлөөтэй байж болох юм.
Yu Min, Wang Xiaolin нарын “China’s Inclusive Growth: Measurement and Evaluation”
судалгаанд Хятад улсын хүртээмжтэй өсөлтийн индексийг 1990-2009 оны хооронд
динамик байдлаар тооцож гаргасан бөгөөд 4 үндсэн шалгуур үзүүлэлт, тэдгээрийн 13
дэд үзүүлэлтийг ашигласан. Тэдгээр шалгуур үзүүлэлтүүд нь Азийн хөгжлийн банкны
судлаач Terry McKinley (2010)-ийн “Inclusive Growth Criteria and Indicators: An
Inclusive Growth Index for Diagnosis of Country Progress” судалгаанд авч үзсэн


5

үзүүлэлтүүдэд суурилсан ба зарим үзүүлэлтийг Хятад улсад тохиромжтой байдлыг
харгалзан үзэж өөр үзүүлэлтээр авсан байдаг. Шалгуур үзүүлэлтүүдийн хувийн жинг
судлаач өөрөө тогтоосон байна.
Нэгдсэн индекс тооцохдоо “зорилтот утга” (target value) гэх хэмжүүрийг ашиглаж,
хугацааны цуваагаар өгөгдсөн дэд үзүүлэлт бүрийг “зорилтот утга”-тай харьцуулах
замаар тоон өгөгдлөө нормчилсон. Энэ нь давуу болон сул талтай. “зорилтот утга”-ыг
судлаач өөрөө тодорхойлсон тул субъектив байдлыг нэмэгдүүлнэ. Давуу тал нь
хугацааг уртасган, индекс тооцох бүрт хүртээмжтэй өсөлтийн индекс тогтвортой
байна. Судалгааны үр дүнд Хятад улсын хүртээмжтэй өсөлт 1990 оноос хойш өсөх
хандлагатай гарсан ба үүнд нь эдийн засгийн өсөлт, ажил эрхлэлтийн өсөлт, хүмүүсийн
ур чадварын өсөлт зэрэг үзүүлэлтүүд голчилон нөлөөлжээ.
МУИС-ЭЗС-ийн профессор Б.Батмөнхийн “Эдийн засгийн өсөлтийг хамруулсан,
хүртээмжтэй болгоё” (2012) судалгааны ажил дунд шатандаа явж байгаа бөгөөд
судалгааны урьдчилсан тайлангаас үзэхэд: Монгол улсын эдийн засгийн өсөлт
хүртээмжтэй байж чадаж байгаа эсэхийг хүртээмжтэй өсөлтийн индексээр тооцож
гаргахыг зорьж байгаа. Судлаач хүртээмжтэй өсөлтийн индексийг тооцоход
ашиглагдах зарим үзүүлэлтийн тоо баримтыг ашиглан тэдгээрийн ерөнхий чиг
хандлагыг харуулж, товч дүгнэсэн. Индексийг тооцохдоо Азийн хөгжлийн банкны
эдийн засагч Тerry McKinley-ийн ашигласан оноо өгч тооцох аргачлалд суурилна.

ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТИЙГ ХЭМЖИХ АРГА ЗҮЙ
Хүртээмжтэй өсөлтийн хэмжих шалгуур үзүүлэлтүүдийг үндсэн, хэсгийн, хэсгийн дэд
гэсэн бүлгүүдэд хуваан авч үзлээ. Хүртээмжтэй өсөлтийн индексийг дараах дарааллаар
тооцно:
1. Үндсэн, хэсгийн, хэсгийн дэд шалгуур үзүүлэлтүүдийг сонгох.
Хүртээмжтэй өсөлтийн үндсэн шалгуур үзүүлэлт
, хэсгийн шалгуур
нь
, харин хэсгийн дэд шалгуур үзүүлэлт
гэе. Энд нь үндсэн шалгуурыг, нь хэсгийн шалгуурыг, нь хэсгийн дэд шалгуурыг
тус тус илэрхийлнэ.
2. Хувийн жинг тодорхойлох
Дээрх бүх индексийнхээ хувийн жинг тодорхойлно, өөрөөр хэлбэл үзүүлэлт бүрийн
хүртээмжтэй өсөлтөд нөлөөлөх ач холбогдлыг тодорхойлно. Эдгээр хувийн жингүүд нь
хүртээмжтэй өсөлтийн нэгдсэн индекст нөлөөлнө. Иймээс хувийн жинг үндэслэлтэй
сонгох хэрэгтэй.Үндсэн, хэсгийн, хэсгийн дэд үзүүлэлт бүрийн хувийн жинг харгалзан
{
},
{
},
гэж тэмдэглэе.
3. Үзүүлэлтүүдийг нормчилох
Хэсгийн дэд шалгуур бүрийн тоон өгөгдлийг цуглуулсаны дараа бүх үзүүлэлтийг нэг
чигт (үзүүлэлт бүрийн утга өсөх нь хүртээмжтэй өсөлтийн индексийг нэмэгдүүлдэг
байхаар) болгож хувиргана. Ингэхдээ урвуу функцээр нь хувиргах болно. Дараа нь
( ) утга авахаар доорх томъёогоор нормчилно:


6


̂

( )

( )
( )
Үзүүлэлтүүдийг нормчилох нь бүх үзүүлэлтүүдийг ижил хэмжээст оруулж, улмаар
нэгдсэн индекс тооцох боломжтой болгоно. Харин цувааны хамгийн их ба хамгийн
бага утгыг харгалзан
гэж оноох тул хугацааны туршид эдгээр утга өөрчлөгдөх
боломжтой. Тоон өгөгдлийн урт өөрчлөгдөхөд хамгийн их ба хамгийн бага утга
өөрчлөгдөж болох ба хэрэв өөрчлөгдвөл өмнө нь тооцсон индексийн утга өмнөхөөс
ялгаатай болно. Гэхдээ уг индексээс хүртээмжтэй өсөлт хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг
хэлж чадна. Харин хүртээмжтэй өсөлт хэр хангалттай байгааг тодорхойлж чадахгүй.
4. Хүртээмжтэй өсөлтийн индекс тооцох
Шалгуур үзүүлэлтүүдийг харгалзах хувийн жингээр нь үржүүлж нэмсэнээр нэгдсэн
индекс тооцогдох болно.
∑ (∑ ( ∑ ̂

)

)

Нэгдсэн индекс ( ) завсарт утга авна. -тэй ойрхон утга авах нь хүртээмжтэй өсөлт
өндөр байгааг харуулна.

ТООН МЭДЭЭЛЭЛ БА ҮР ДҮН
Шалгуур үзүүлэлт
АХБ-ны тодорхойлсон хүртээмжтэй өсөлтийг хэмжих дараах дөрвөн үндсэн шалгуур
үзүүлэлтийг ашигласан.





Эдийн засгийн өсөлт, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн дэд бүтцэд
хүрэх боломж
Ядуурал болон тэгш байдал
Хүн амын чадавхийн цар хүрээ
Нийгмийн хамгааллын цар хүрээ

Харин дэд шалгуур үзүүлэлтүүдийг үндэслэл, өөрийн орны онцлог, тоон мэдээллийн
олдоцтой байдал, бусад судлаачдын сонгосон байдал зэргийг харгалзан сонгосон.
Эхний ээлжинд шалгуур үзүүлэлт бүрийн хувийн жинг АХБ-аас тодорхойлсны дагуу
авсан болно.


7


Хүснэгт 1.Шалгуур үзүүлэлтүүд ба хувийн жин
Үзүүлэлт

0.15

Нийгмийн
хамгааллын цар
хүрээ (U4)

0.1

0.17

0.17
0.083

Орлогын тэгш байдлын
хэмжүүр (U22)

0.083
0.083

Эрүүл мэнд (U31)

Хүн амын
чадавхийн цар хүрээ
(U3)

Бүтээмжтэй ажил эрхлэлт
(U12)
Дэд бүтцэд ойр байдал
(U13)

0.25

0.17

Хүйсийн тэгш байдлын
хэмжүүр (U23)

Ядуурал болон тэгш
байдал (U2)

Жин

Эдийн засгийн өсөлт (U11)

0.5

Үзүүлэлт

Ядуурлын хэмжүүр (U21)

Эдийн засгийн
өсөлт, ажил
эрхлэлтийг
нэмэгдүүлэх, эдийн
засгийн дэд бүтцэд
хүрэх боломж (U1)

Жин

0.05

Боловсрол (U32)
Нэн шаардлагатай
нийгмийн дэд бүтэц (U33)

0.05

Нийгмийн хамгааллын
түвшин (U41)

0.05
0.1

Үзүүлэлт
Нэг хүнд ногдох бодит ДНБ-ий өсөлт (U111)
ДНБ-д нэмүү өртөг ихээр бий болгодог салбарын эзлэх хувь3 (U112)
Нэмүү өртөг ихээр бий болгодог салбарт ажиллагсдын нийт
ажиллагсдад эзлэх хувь (U121)
Бодит хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн хувь (U122)
Шинээр тавигдсан хатуу хучилттай замын урткм (U131)
Интернэт байнгын хэрэглэгчдийн тоо (100 хүн тутамд) (U132)
Үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо (100 хүн тутамд) (U133)
Ядуурлын хамралтын хүрээ (U211)
Жини коэффициент (U221)
Хөдөө болон хотын хүн амын нэг сарын дундаж орлогын харьцаа4
(U222)
ЕБ эзэмшиж буй охид хөвгүүдийн харьцаа5 (U231)
Нийт ажиллагсдад эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь6 (U232)
Нялхсын эндэгдлийн түвшин (1000 амьд төрөлт тутамд) (U311)
40-өөс доош насныхны нас баралтын түвшин (U312)
ЕБС-д хамрагдалтын түвшин (U321)
Сайжруулсан ундны ус хэрэглэх боломжоор хангагдсан байдал (U331)
Бохир усны шугамд холбогдсон байдал (U332)
Боловсрол, эрүүл мэндийн зардлын ЗГ-ын зардалд эзлэххувь (U411)

0.085
0.085

Эх
үүсвэр
ҮСХ
ҮСХ

0.085

ҮСХ

0.085
0.057
0.057
0.057
0.083
0.0415

ҮСХ
ҮСХ
ҮСХ
ҮСХ
ҮСХ
ХХИ

0.0415

ҮСХ

0.0415
0.0415
0.025
0.025
0.05
0.025
0.025

ҮСХ
ҮСХ
ҮСХ
ҮСХ
ҮСХ
WB
WB

0.1

ҮСХ

Жин

Үүнд гуравдагч үйлдвэр, үйлчилгээний салбар буюу tertiary, secondary industry орно. Анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч бүтээгдэхүүн үйлчилгээний салбаруудын ялгаа: Эдгээр гурван үйлдвэрлэл нь
гурвуулаа орц, үйлдвэрлэлийн процесс болон гарц гэсэн дамжлагуудыг дамждаг.
-Анхдагч үйлдввэрлэл гэдэгт уул уурхайн олборлолт, газар тариалан болон ан агнууртай холбоотой үйлдвэрлэл орно.
-Хоёрдогч үйлдвэрлэлд түүхий эд, ургац, ан агнуурыг илүү боловсронгуй хэлбэрт оруулж, завсрын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ.
-Гуравдагч (Tertiary Industry)үйлдвэрлэл ньхэрэглэгчдэд шууд хүрэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлдвэрлэдэг (BBC, 2010).
4
Хотын орлогыг хөдөөгийн орлогод харьцуулна. Хэрэв уг харьцаа 1 бол хот, хөдөөгийн орлого тэнцүү гэсэн үг. Иймд хот хөдөөгийн орлогын харьцаанаас 1-г хасч, абсолют утга авч тооцсон болно.
5
ЕБС-д суралцаж буй охид, хөвгүүдийн харьцааг олно. Хэрэв уг харьцаа 1 бол охид, хөвгүүд ерөнхий боловсролыг тэгш хүртэж байна гэсэн үг. Иймд дээрх харьцаанаас 1-г хасч, абсолют утга авч
тооцсон болно. Энэ нь тэгш байдлаас хэр хол байгааг харуулна.
6
Ажиллагсдын дунд хүйсийн тэгш бус байдал хэр байгааг харуулна. Эрэгтэй, эмэгтэй ажиллагсдын тооны харьцаанаас 1-ийг хасч, абсолют утгаар тооцсон болно.
3


8


Үзүүлэлтүүдийг сонгох болсон үндэслэл
1. Эдийн засгийн өсөлт, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн дэд бүтцэд
хүрэх боломж
Эдийн засгийн өсөлт
Хүртээмжтэй өсөлтийн ойлголт нь эдийн засгийн өсөлтийн зөвхөн хурдыг төдийгүй,
өсөлтийн хэв шинж, бүтцийг хамтад нь авч үздэг (Terry McKinley, 2010).
Эдийн засгийн өсөлтийн хурдыг харуулах үзүүлэлтээр нэг хүнд ногдох ДНБ-ий
өсөлтийн хурдыг авч харин өсөлтийн хэв шинж, бүтцийг харуулах үзүүлэлтээр эцсийн
бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үйлдвэрлэлийн ДНБ-д эзлэх хувийг авч үзнэ.
a) Нэг хүнд ноогдох бодит ДНБ-ий өсөлт
Нэг хүнд ноогдох орлогын өсөлт гэдэг нь эдийн засгийн боломж нөөц тэлж байгааг
харуулах бөгөөд хүртээмжтэй өсөлт явагдах чухал урьдач нөхцөл болно.
b) Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үйлдвэрлэлийн ДНБ-д эзлэх хувь
Эдийн засгийн өсөлт урт хугацаанд тогтвортой байхын тулд эдийн засаг бүхэлдээ
бүтээмж багатай салбараас бүтээмж өндөртэй буюу нэмүү өртөг их бий болгодог
салбарт шилжилт хийж, үр ашиг нэмэгдэж байх хэрэгтэй. Иймд тухайн оронд нэмүү
өртөг ихээр бий болгодог салбарын ДНБ-д эзлэх хувь хэрхэн өөрчлөгдөж ирсэн нь
эдийн засгийн өсөлт бүтээмж өндөр салбарт шилжиж байгаа эсэхийг харуулах үзүүлэлт
болж байгаа юм.
Бүтээмжтэй ажил эрхлэлт
Өмнөд Африкийн зарим орнуудад ажил эрхлэлт буурч байгаа ч эдийн засагт нь өсөлт
явагдсаар байгаа бөгөөд үүнийг ажил эрхлэлтгүй өсөлт (jobless growth) гэж нэрлэсэн
байдаг (Kiran Madzimbamuto-Ray, 2012). Өөрөөр хэлбэл, ажиллагсдын бүтээмжийн
ялгаа их болсноос бүтээмж багатай ажиллагсад хөдөлмөрийн зах зээлд орж чадахгүй
болно. Гэтэл эдийн засгийн хүртээмжтэй өсөлтийн нэг чухал шалгуур бол эдийн засаг
дахь хүмүүсийн оролцоо нэмэгдэж, оролцоогоороо буюу хийснээрээ үр ашиг хүртэх
боломжтой байх асуудлыг авч үздэг (World bank, 2009). Иймд бүтээмж бүхий ажил
эрхлэлт гэсэн үзүүлэлтийг хүртээмжтэй өсөлтийг хэмжихэд оруулж тооцох
шаардлагатай. Бүтээмжтэй ажил эрхлэлтийг хоёр үзүүлэлтээр тооцно. Үүнд: Нэмүү
өртөг ихээр бий болгодог салбарт ажиллагсдын нийт ажиллагсдад эзлэх хувь ба
хөдөлмөрийн бодит бүтээмжийн өсөлтийн хувь байна.
a) Нэмүү өртөг ихээр бий болгодог салбарт ажиллагсдын, нийт ажиллагсдад
эзлэх хувь
Анхдагч салбарт, тухайлбал уул уурхайн салбарт нэмүү өртөг бага байдаг. Харин
бүтээмж өндөртэй гуравдагч салбарт хамгийн их нэмүү өртөг бий болдог. Нийт хүн
амын хэдэн хувь нь хөдөлмөрийн бүтээмж өндөртэй салбарт ажиллаж байгааг дээрх
үзүүлэлт харуулна. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засаг өсөхийн хэрээр бүтээмж өндөртэй
салбарт ажиллагсдын тоо нэмэгдэж байвал хүртээмжтэй өсөлт бий болж байна гэж
үзэх юм.
b) Хөдөлмөрийн бодит бүтээмжийн өсөлтийн хувь
Хөдөлмөрийн бүтээмжийг жилийн нэг ажилчинд ногдох дундаж бодит нэмүү өртгөөр
тооцно. Өөрөөр хэлбэл, нэг ажилчин жилд дунджаар хэдий хэмжээний нэмүү өртөг бий

9

болгож байна, энэ нь эдийн засгийн өсөлтийг дагаад өсч байна уу гэдэг нь
хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийг харуулах юм.
Эдийн засгийн дэд бүтцэд ойр байдал
“Азийн хөгжлийн банкны Стратеги 2020” баримт бичигт тодорхойлсноор хүртээмжтэй
өсөлт нь эдийн засгийн үйл ажиллагаа явуулах боломжуудыг нэмэгдүүлсэн байх ёстой
гэжээ. Улс орны харилцаа холбоо, зам тээвэр, мэдээлэл, санхүүгийн институциуд
болон цахилгаан эрчим хүчний системд холбогдсон байдал зэрэг нь тухайн оронд
бизнесийн үйл ажиллагаа явуулахад хэр нээлттэй, боломжтой болохыг харуулна.
Эдийн засагч Terry McKinley эдийн засгийн дэд бүтцийг нийгмийн дэд бүтцээс (халуун
хүйтэн болон бохир усны шугамд холбогдсон байдал гэх мэт) ялгаж үзэхийг санал
болгосон байна. Тэрээр эдийн засгийн дэд бүтэц гэсэн ойлголтод цахилгаан эрчим хүч,
зам тээвэр, мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийг авч үзжээ. Бид энэхүү
судалгаандаа эдийн засгийн дэд бүтцэд ойр байдлыг гурван үзүүлэлтээр тооцсон.
Үүнд: шинээр тавигдсан хатуу хучилттай замын урт, интернет хэрэглэгчдийн тоо,
үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо зэрэг болно.
a) Шинээр тавигдсан хатуу хучилттай замын урт
Зам тээвэр бол эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангахад маш чухал үүрэг бүхий
дэд бүтэц байдаг. Шинээр тавигдсан хатуу хучилттай замын урт гэсэн үзүүлэлтийг авч
байгаа шалтгаан нь шинэ зам тавигдсанаар зам ашиглах боломж нь хүн амд илүү
ойртоно гэж үзсэнтэй холбоотой.
b) Интернет хэрэглэгчдийн тоо (100 хүн тутамд)
Интернет хэрэглээ эдийн засгийн өсөлтийн чухал хувьсагч болох нь олон судалгааны
үр дүнгээс харагддаг. Тухайлбал: McKinsey-ийн Дэлхий Институцийн судалгаагаар
интернет ашиглалт нь судалгаанд хамрагдсан 13 орны (Америк, Өмнөд Солонгос,
Япон, Орос гэх мэт) ДНБ-ий жилийн өсөлтийн дунджаар 3.4 хувийг бий болгож байсан
нь харагдсан. Иймд, мэдээллийн ойр байдлыг харуулах интернет хэрэглэгчдийн тоо
гэсэн үзүүлэлтийг энд авч үзсэн болно.
c) Үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо (100 хүн тутамд)
Үүрэн телефон хэрэглэгчдийн тоо нь мөн мэдээлэлд ойр байдлыг хэмжихэд
ашиглагдаж болохуйц үзүүлэлт юм.
2. Ядуурал болон тэгш байдал
Орлогын ядуурал болон тэгш байдлын үзүүлэлтүүд нь эдийн засгийн хүртээмжтэй
өсөлтийн гол агуулга болох ядуурлыг бууруулсан, тэгш эрх, боломжийг бий болгосон
өсөлт болж чадаж байгаа эсэхийг харуулах үзүүлэлтүүд юм. Орлогын ядуурал болон
тэгш байдлын үзүүлэлтэд дараах гурван бүлэг үзүүлэлтүүдийг авч үзнэ:
Ядуурлын хэмжүүр
Ядуурлыг үндэсний ядуурлын шугамаас доогуур орлоготой хүн амын нийт дүнд эзлэх
хувиар тооцно.


10

Орлогын тэгш байдлын хэмжүүр
Орлогын тэгш байдлыг жини коэффициент болон хот хөдөөгийн хүн амын орлогын
зөрүү гэсэн хоёр үзүүлэлтээр тооцно. Жини коэффициент нь ерөнхий орлогын тэгш
бус байдлыг харуулах бол Хөдөө болон хотын хүн амын нэг сарын дундаж орлогын
харьцаа нь тэгш бус байдал газар нутгийн хувьд хэрхэн тархсаныг харуулах үзүүлэлт
болно.
Хүйсийн тэгш байдлын хэмжүүр
Азийн хөгжлийн банкны эдийн засагч Yoko Niimi-ийн “Gender Equality and Inclusive
Growth in Developing Asia” гэсэн судалгааны ажлаас эдийн засгийн өсөлтөд хувь нэмэр
оруулах түүнээс үр ашиг хүртэх эрх хүн бүрт тэгш олгогдохгүй байгаа үед жендерийн
тэгш бус байдал өндөр байдаг гэсэн үр дүн гарсан байдаг. Иймд хүн бүрт тэгш эрх
боломж олгогдож байгаа эсэхийг хүйсийн тэгш байдлын үзүүлэлтүүдээр хэмжих нь
тохиромжтой юм.
Энэ үүднээс хүйсийн тэгш байдлыг боловсрол эзэмших боломж болон хөдөлмөр
эрхлэх боломжоор хангагдсан байдлыг харуулах дараах хоёр үзүүлэлтээр илэрхийлнэ:
a) Ерөнхий боловсрол эзэмшиж буй охид хөвгүүдийн харьцаа
b) Нийт ажиллагсдад эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь
3.Хүн амын чадавхийн цар хүрээ
Ажиллах хүчний орлого бий болгох чадвар нь тэдний ажиллах чадавхийг харуулсан
үзүүлэлтүүдээр илэрхийлэгдэнэ. Хүн ам нь эдийн засагт бий болж байгаа боломжуудыг
авч ашиглах чадвартай эсэх нь тэдний эрүүл мэнд, боловсролын үзүүлэлтүүдээс
харагддаг. Нэг талаас хөдөлмөрлөх чадавхтай байна гэдэг хүн амын хөгжлийг
харуулдаг бол нөгөө талаас хөдөлмөрлөх чадавхгүй байна гэдэг нь хүн амын ядуурлын
түвшинг илэрхийлэх үзүүлэлт болдог (McKinley, 2010).
Хүн ам нь эрүүл мэнд, боловсролын хувьд тааруухан байсаар байвал яваандаа эдийн
засгийн өсөлтийн үр өгөөжийг бүтээмж өндөртэй цөөн хэдэн хүмүүс хүртэж эхэлдэг.
Энэ нь Өмнөд Африкийн ажил эрхлэлтгүй өсөлтийн (jobless growth) жишээн дээрээс
харагдаж байна (Kiran Madzimbamuto-Ray, 2012).
Бид энэхүү судалгаанд хүн амын чадавхийг гурван төрлийн үзүүлэлт ашиглан
хэмжинэ. Үүнд: эрүүл мэнд, боловсрол, нэн шаардлагатай нийгмийн дэд бүтцэд ойр
байдал зэрэг орно.
Эрүүл мэнд
Эрүүл мэндийн үзүүлэлт нь эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмжтэй байдлыг
харуулах бөгөөд үүнд мянган амьд төрөлт тутам дах нялхсын эндэгдэлийн түвшин
болон 40-өөс доош насны хүн амын нас баралтын түвшин тус бүрийг авч үзсэн байгаа.
Нялхсын эндэгдэлийн үзүүлэлт нь улс орны эрүүл мэндийн салбарын хөгжлийг
харуулах гол үзүүлэлт болдог (D D Reidpath, 2002).
Харин 40-өөс доош насны хүн амын нас баралтын түвшинг хүн амд эрүүл мэндийн
үйлчилгээ хэр хүртээмжтэй байгаа мөн хүн амын хоол тэжээл хүртэх боломж хэр


11

байгааг харуулах зорилгоор Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын “Хүн Амын Ядуурлын
Индекс”-ийг тооцоход ашигладаг үзүүлэлт юм.
Боловсрол
Эдийн засгийн өсөлтийг дагаад хүн амын боловсрол эзэмших байдал хэрхэн
өөрчлөгдөж байгааг ерөнхий боловсролын сургуульд хамрагдалтын түвшнээр
төлөөлүүлэн авч үзнэ.
Нэн шаардлагатай нийгмийн дэд бүтэц
Уг үзүүлэлт нь эрүүл мэнд, боловсролын үзүүлэлтүүд дээр нэмэгдэж орж байгаа. Хүн
амын амьдралд нэн шаардлагатай нийгмийн дэд бүтэц болсон аюулгүй, сайжруулсан
ундны ус хэрэглэх боломжоор хангагдсан байдал болон бохир усны шугамд
холбогдсон байдлыг харуулсан үзүүлэлтүүдийг энд ашиглана.
Сайжруулсан ундны ус хэрэглэх боломжоор хангагдсан байдал гэсэн үзүүлэлт нь хүн
амын хичнээн хувь нь баталгаатай эх үүсвэрээс хангалттай хэмжээний ус хэрэглэх
боломжоор хангагдсан байгааг харуулах үзүүлэлт байна. (Боломжийн усны хэрэглээ
гэдэгт нэг хүн өдөрт дунджаар 20 литр баталгаатай усыг орон байрныхаа орчимд 1
километрийн зайнаас олж авах боломжтой байхыг хэлнэ (World Bank))
4. Нийгмийн хамгааллын цар хүрээ
Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Нийгмийн хөгжлийн судалгааны институцийн
тодорхойлсноор нийгмийн хамгаалал гэдэг нь хүн амын сайн сайхан байдалд сөргөөр
нөлөөлөх асуудлуудаас урьдчилан сэргийлэх, түүнийг хянах даван туулах асуудлыг авч
үзнэ гэсэн байдаг. Нийгмийн хамгаалаллын бодлогод хөдөлмөрийн зах зээлийн үр
өгөөжийг нэмэгдүүлэх замаар ядуурлыг бууруулах, хүн амын эрсдэлд өртөмтгий
байдлыг бууруулах, ажилгүйдэл, ялгаварлал, өвчин эмгэг, хөдөлмөрийн чадвараа алдах
болон өтлөх зэрэг эдийн засаг болоод нийгмийн эрсдлийг даван туулах чадварыг
нэмэгдүүлэх зэрэг орно. Эдийн засгийн өсөлтийн хүртээмжтэй байдлыг нэмэгдүүлэх
зорилгоор нийгмийн хамгааллын бодлогуудыг өргөнөөр авч хэрэгжүүлдэг. Энэ нь
нийгмийн боломж дутмаг хэсгийг дэмжих, тэдгээрийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулах
зорилготой. Ийм үүднээс бид нийгмийн хамгааллын цар хүрээ гэсэн үзүүлэлтийг
засгийн газрын эрүүл мэнд, боловсролд зарцуулж байгаа зардлаар авч тооцож байгаа
болно.

Тоон өгөгдөл
Тоон өгөгдлийг ҮСХ, Дэлхийн Банк, Хүний хөгжлийн илтгэл зэрэг эх сурвалжаас авч
ашигласан. Зарим оны хувьд олдоцгүй байсан өгөгдлийг хоёр захын тоог дундажлах
замаар үүсгэсэн.

Үд дүн
Үндсэн үзүүлэлтүүдийн индексийг доорх зурагт үзүүлэв. Эдгээрийн жигнэсэн
дунджаар ерөнхий индекс гарах тул ерөнхий индекст аль үзүүлэлт голчлон
нөлөөлснийг харах боломжтой юм.


12

Зураг 1. Үндсэн үзүүлэлтүүдийн индекс
U1- Эдийн засгийн өсөлт, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн дэд бүтцэд хүрэх боломж
U2- Ядуурал болон тэгш байдал
U3- Хүн амын чадавхийн цар хүрээ
U4- Нийгмийн хамгааллын цар хүрээ

Эх үүсвэр: Судлаачийн тооцоолол

Хүртээмжтэй өсөлтийн индексийн тогтвортой байдлыг шалгахын тулд дараах ялгаатай
хоёр хувийн жинг ашиглан ерөнхий индексээ тооцоолж зурагт үзүүлсэн.
1) Азийн хөгжлийн банкны судлаач McKinley-ийн ашигласан хувийн жин
2) Бүх үзүүлэлтүүдийн хувийн жин тэнцүү
Зураг 2. Хүртээмжтэй өсөлтийн индекс
1.00
АХБ жин

Тэнцүү жин

0.80

0.60

0.40

0.20

0.00
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Эх үүсвэр:Судлаачийн тооцоолол


13

Зургаас үзэхэд хоёр өөр жингээр тооцсон индекс маань ойролцоо гарсан байна. Иймд
хувийн жингээс мэдрэмтгий байдал багатай, тогтвортой гэж үзлээ.
Дараагийн тест бол хугацааны тоон өгөгдлийг хасч индексийг тооцоход үр дүн хэр
зэрэг өөрчлөгдөж байгааг харах зорилготой.
Зураг 3. Тест
1.00
1993-2007 өгөгдөл

1993-2008 өгөгдөл

0.80
0.60
0.40
0.20
0.00
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Эх үүсвэр: Судлаачийн тооцоолол

Индексийн утга өөрчлөгдөж буй хэдий ч өсөлт, бууралт нь тогтвортой байна. Ихэнх
тоон өгөгдөл хамгийн их утгаа хугацааны эцэст авч буй тул, сүүлчийн цэг дээр
болгоомжтой байх хэрэгтэй.
Эдийн засгийн өсөлт ба хүртээмжтэй өсөлтийн индекс хоёр хоорондоо эерэг
хамааралтай байна. Гэвч эдийн засгийн өсөлт хүртээмжтэй байна гэж дүгнэж болохгүй.
Зураг 4. Эдийн засгийн өсөлт ба хүртээмжтэй өсөлтийн индекс
12%

1.00

10%

0.80

8%
0.60
6%
0.40
4%
0.20

2%
0%

0.00
1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Бодит ДНБ-ий өсөлт

Хүртээмжтэй өсөлтийн индекс

Linear (Бодит ДНБ-ий өсөлт)

Linear (Хүртээмжтэй өсөлтийн индекс)

Эх үүсвэр: ҮСХ, Судлаачийн тооцоолол


14


ДҮГНЭЛТ
Уг судалгаагаар Монгол улсад хүртээмжтэй өсөлт хэр хангалттай байгаа эсэхийг
судлах зорилго тавиагүй ба зөвхөн хэрхэн өөрчлөгдсөн эсэхийг судалсан. Субъектив
нөлөөнөөс аль болох зайлсхийсэн.
Монгол улсын хүртээмжтэй өсөлт 1998-2008 оны туршид хэрхэн өөрчлөгдсөнийг
тооцлоо. Ингэхэд 2 үечлэл ажиглагдсан.
1998-2003 онд хүртээмжтэй өсөлт нэмэгдсэн. Эдийн засгийн өсөлт, бүтээмжтэй ажил
эрхлэлт үзүүлэлтийн сайжралт, харилцаа холбооны технологийн дэвшил, ядуурлын
бууралт зэргээс шалтгаалсан.
2004 оноос хойш хүртээмжтэй өсөлтийн индекс тогтвортой, өөрчлөлт багатай байна.
Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн хүртээмжтэй байдал нэмэгдээгүй байна.
Индексийн тогтвортой байдлыг хувийн жинг өөрчлөх, тоон өгөгдлийн уртыг өөрчлөх
зэргээр шалгахад харьцангуй тогтвортой байсан.
Үндсэн 4 үзүүлэлтээс “Эдийн засгийн өсөлт, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, эдийн
засгийн дэд бүтцэд хүрэх боломж”, “Хүн амын чадавхийн цар хүрээ” гэсэн шалгуурууд
өсөх трендтэй байна. Харин ядуурал, тэгш бус байдал дорвитой буурахгүй байна.
Түүнчлэн засгийн газар эрүүл мэнд, боловсролын салбарт жилээс жилд харьцангуй
бага анхаарал хандуулж байна.
Эдийн засгийн өсөлт хүртээмжтэй өсөлтийн индексээс илүү хурдацтай өсч буй
хандлагатай байна.
Цаашид хүртээмжтэй өсөлт Монгол улсад хэр хангалттай байгаа, бусад улсуудтай
харьцуулахад ямар түвшинд байгааг судлах хэрэгтэй.


15


Ашигласан материал
AfDB (African Development Bank), 2012. Briefing Notes 6: Inclusive Growth Agenda
BBC, 2010. Primary, Secondary and Tertiary sectors [online] Available at: <
http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/business/aims/aimsandactivitiesrev3.shtml>
[Accessed 18 November 2012]
Ifzal, A. and Hyun H.S., Measuring Inclusive Growth. Asian Development Review, vol.24,
no.1, pp.11-31
Ifzal, A. and Juzhong, Z., 2007. Inclusive Growth toward a Prosperous Asia: Policy
Implications. AERD Working Paper, Series No.97
Ifzal, A., 2007. Pro-Poor to Inclusive Growth: Asian Prescriptions. ERD Policy Brief. Series
No. 48, p.7.
McKinsey Global Institute, 2011 Internet matters: The Net’s sweeping impact on growth,
jobs, and prosperity
Reidpath, D.D. and Allotey, P., 2003. Infant mortality rate as an indicator of population
health. [pdf] Available at: <http://jech.bmj.com/content/57/5/344.abstract>[Accessed 17
November 2012]
Terry, M., 2010. Inclusive Growth Criteria and Indicators: An Inclusive Growth Index for
Diagnosis of Country Progress. ADB Sustainable Development Working Paper Series, No.14
World Bank, 2009. What is Inclusive Growth?. [pdf] Available at:
<http://siteresources.worldbank.org/INTDEBTDEPT/Resources/4689801218567884549/WhatIsInclusiveGrowth20081230.pdf>[Accessed 18 November 2012]
World Databank., 1998-2011 [online] Available at:<
http://data.worldbank.org/indicator/SH.STA.ACSN> [Accessed at 18 November 2012]
Yoko, N. 2009. Gender Equality and Inclusive Growth in Developing Asia [pdf] Available at:
< http://www.adb.org/publications/gender-equality-and-inclusive-growth-developing-asia>
Yu, M. and Wang, X., 2011. China’s Inclusive Growth: Measurement and Evaluation.
International Poverty Reduction Center in China
Б.Батмөнх, 2012, Эдийн засгийнхаа өсөлтийг хамруулсан, хүртээмжтэй болгоё, МУИСЭдийн засгийн сургууль
Монголын Эдийн Засгийн Форум, 2012. Монголын Эдийн засгийн чуулган. Улаанбаатар
хот, Монгол улс 5-6-ны өдрүүд 3-р сар 2012 он.
Хүний хөгжлийн илтгэл, 2007. [online] Available at:
<http://www.forum.mn/res_mat/ES%20_mon_v2%20from%20MU.pdf>
Статистикийн эмхэтгэл, 1998-2011. [online] Available at:
<http://www.nso.mn/v3/index.php?page=free_access> [Accessed 10 November 2012]

16


Хавсралт
Хавсралт 1. Тоон өгөгдөл

U11
U111 U112

U1
U12
U121 U122

1998 1.9% 51.4% 47.9% -0.2%
1999 1.6% 50.7% 48.2% 0.4%
2000 -0.3% 50.6% 49.1% 1.7%
2001 1.5% 55.8% 49.3% 0.1%
2002 3.3% 59.7% 52.3% 0.1%
2003 5.8% 59.1% 54.7% 0.6%
2004 9.4% 52.0% 56.3% 7.8%
2005 6.0% 48.8% 56.0% 5.3%
2006 7.2% 43.8% 57.1% 4.1%
2007 8.6% 44.6% 58.0% 8.7%
2008 7.6% 50.3% 59.3% 7.1%

U13
U131 U132 U133
12.4
31.6
4.10
5.30
229
98.8
0.00
378
114
204
74.0

0.00
0.18
0.22
0.42
0.40
0.45
0.81
0.86
1.00
1.14
1.58


0.00
2.03
3.12
3.73
10.4
12.8
17.6
22.3
29.7
44.6
65.5

U21
U211
35.6%
35.7%
35.9%
36.0%
36.1%
35.1%
34.2%
33.2%
32.2%
33.7%
35.2%

U2
U22
U23
U31
U221 U222 U231 U232 U311 U312
35.0
36.3
37.6
38.8
32.9
34.2
35.5
36.7
38.0
37.3
36.5

0.23
0.27
0.26
0.85
0.42
0.06
0.14
0.08
0.13
0.06
0.33

0.10
0.10
0.10
0.09
0.07
0.06
0.05
0.05
0.04
0.03
0.02

0.09
0.10
0.06
0.04
0.02
0.02
0.03
0.02
0.05
0.03
0.03

17

35.3
37.3
32.8
29.5
29.6
23.0
22.3
20.7
19.1
17.6
19.4

0.2%
0.2%
0.2%
0.2%
0.2%
0.1%
0.2%
0.2%
0.2%
0.2%
0.1%

U3
U32
U321
75.0%
80.2%
81.9%
85.6%
88.5%
90.3%
93.4%
94.2%
93.8%
95.4%
95.5%

U33
U331 U332
61%
63%
65%
67%
69%
71%
73%
75%
77%
80%
81%

49%
49%
49%
49%
49%
50%
50%
50%
50%
50%
50%

U4
U41
U411
24.2%
27.8%
29.8%
31.0%
29.5%
28.2%
28.5%
29.8%
25.2%
24.2%
23.6%



18

С.Мягмарсүрэн, Х.Саруул - МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТИЙГ ХЭМЖИХ НЬ

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Similar to С.Мягмарсүрэн, Х.Саруул - МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТИЙГ ХЭМЖИХ НЬ

Similar to С.Мягмарсүрэн, Х.Саруул - МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТИЙГ ХЭМЖИХ НЬ (20)

More from batnasanb

More from batnasanb (20)

С.Мягмарсүрэн, Х.Саруул - МОНГОЛ УЛСЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРТЭЭМЖТЭЙ ӨСӨЛТИЙГ ХЭМЖИХ НЬ