เนื้อหาบทที่ 3

1. บทที่ 3
ภูมิหลังการเมืองการปกครองไทย
ปญหาทางการศึกษาประวัติศาสตรไทย
การศึกษาประวัติศาสตรไทยประสบปญหาหลายประการ0
(1) ตางจากการศึกษาประวัติศาสตรประเทศ
อื่น ๆ ทั้งนี้เปนเพราะคนไทยมักไมคอยเก็บหรือจดบันทึกขอมูลทางประวัติศาสตร รวมทั้งการเก็บรักษาขอมูลก็
เปนไปไดยากยิ่ง แหลงขอมูลมีที่มาขัดกับขอเท็จจริงและหลักฐานที่คนพบ ปญหาอาณาจักรไทยเปนอีกปญหา
หนึ่งที่นักวิชาการไดพยายามศึกษาวิจัย จนพบวา อาณาจักรแรกของไทยที่วาเริ่มตั้งแตสมัยสุโขทัย อยุธยา กรุง
ธนบุรี และรัตนโกสินทร ตามลําดับอาจจะไมใช เนื่องจากงานวิจัยตอมาพบวา เมืองสุพรรณบุรี ลพบุรี
เชียงใหม และนครศรีธรรมราช อาจมีความเจริญรุงเรืองกวาในยุคเดียวกัน ปญหาตอมาคือ อาณาจักรอื่น ๆ
นอกจากกรุงสุโขทัย ปกครองโดยคนไทยหรือไม ถาตอบวา ใช อยางนั้นแลวทําไมจึงถือวากรุงสุโขทัยเปน
อาณาจักรเดียวของชาวไทย และใครคือคนไทย เนื่องจากที่ตั้งของประเทศไทยปจจุบันเปนที่รวมของคนหลาย
เชื้อชาติและเผาพันธุผสมทั้งไทย จีน ลาว มอญ เขมร เวียดนาม พมา มาเลเซีย ฯลฯ ผสมปนเปกันเสีย
จนกระทั่งวาเราจะหาใครสักคนเพื่อดูเผาพันธุของเขาแลวอางไดวาเปนคนไทยบริสุทธิ์ไดยากเหลือเกิน
การศึกษาและวิเคราะหประวัติศาสตรไทยมีอยูหลายแนวทางตางกันออกไป เหมือนสาขาวิชา อื่น ๆ
ความแตกตางในการศึกษาและความทั้งหลาย อธิบายไดจากภูมิหลังของนักวิชาการและสถานการณทาง
การเมืองในยุคหนึ่ง ๆ บอยครั้งที่การวิเคราะหและการเลือกใชขอมูลทํากันเพื่อจุดประสงคทางการเมือง เฉพาะ
กรณี ดังนั้นบางครั้งการศึกษาประวัติศาสตรไทยจึงถูกชี้นําโดยอุดมการณทางการเมืองและคานิยมทางสังคม
เพิ่งจะเร็ว ๆ นี้เองที่สํานึกศึกษาประวัติศาสตรไทยแนวใหมไดพัฒนาขึ้น กลาวคือ มุงจะวิเคราะหประวัติศาสตร
ไทยอยางที่เกิดขึ้นจริง ๆ (อาศัยขอมูลจริงเปนพื้นฐาน) และขยายขอบขายการศึกษาออกไปครอบคลุมแงมุม
อื่น ๆ ของสังคม เชน เศรษฐกิจ โครงสรางของสังคม ระบบการเมือง วัฒนธรรม และคานิยม ฯลฯ ซึ่งเปน
การศึกษาประวัติศาสตรเชิงสังคม หรือประวัติศาสตรทางสังคม เปนการศึกษาที่ตรงกันขามกับแนวทาง
การศึกษาเดิมที่รวมศูนยอยูที่ชนชั้นนําทางการเมือง อันไดแกชนชั้นปกครองที่ประกอบดวยกษัตริย ราชวงศ
และตระกูลขุนนาง
แนวทางการศึกษาภูมิหลังการเมืองไทย เปนการศึกษาทรรศนะดั้งเดิมที่มองวา ประวัติศาสตร
คลี่คลายมาเปนลําดับ จากสุโขทัยมากรุงศรีอยุธยา กรุงธนบุรี และกรุงเทพฯ จนมาถึงปจจุบัน ประเทศไทยได
(1)ลิขิต ธีรเวคิน, ศาสตราจารย์, วิวัฒนาการการเมืองการปกครองไทย. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุเทพฯ : โรพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, หน้า 6-232

2. 42
ชื่อวาเปนประเทศเกาแกที่มีประวัติความเปนมายาวนานชาติหนึ่ง แมวาหลักฐานเกี่ยวกับการปฐมกําเนิดของ
ชาติไทยไมสามารถยืนยันไดแนชัด การศึกษาสมควรเริ่มตนตั้งแตไทยตั้งอาณาจักรมั่นคงในแหลมทอง เมื่อ
พ.ศ. 1781 อาณาจักรแรกของชาติไทย คือ อาณาจักรสุโขทัย ซึ่งสถาปนาโดยพอขุนศรีอินทราทิตย ตน
ราชวงศพระรวง ประกาศตนเปนอิสระจากขอมซึ่งยึดครองดินแดนแถบนั้นอยูในสมัยนั้น
อาณาจักรสุโขทัย (1781 – 1981)1
(2)
อาณาจักรสุโขทัย เมื่อแรกตั้งเปนอาณาจักรเล็ก ๆ สมัยรุงเรืองที่สุด คือ พอขุนรามคําแหง ซึ่งแผขยาย
อาณาเขตกวางขวางออกไป ทิศเหนือจดเมืองลําพูน ทิศตะวันออกเฉียงเหนือจดเทือกเขาดงพญาเย็นและภูเขา
พนมดงรัก ทิศตะวันตกถึงเมือวงหงสาวดี ทางใตลงไปถึงแหลมมลายู มีกษัตริยปกครองเปนเอกราชติดตอกัน
มาหลายพระองค อาณาจักรสุโขทัยเสื่อมและตกเปนเมืองขึ้นของกรุงศรีอยุธยา สมัยพญาไสลือไท ซึ่งทํา
สงครามปราชัยแกพระบรมราชที่ 1 แหงกรุงศรีอยุธยาในป 1921 แตกษัตริยราชวงศพระรวงยังปกครองใน
ฐานะประเทศราชยตอมาอีก 2 พระองค จึงสิ้นสุดราชวงศ พ.ศ. 1981
1. ลักษณะการปกครอง2
(3)
สุโขทัยมีรูปแบบการปกครองแบบราชาธิปไตยแบบสมบูรณาญาสิทธิราช (Absolute Monarchy)
อํานาจอธิปไตยหรือ อํานาจสูงสุดในการปกครองอยูที่กษัตริยหรือพอขุนเพียงพระองคเดียว แตกษัตริยสุโขทัย
ปกครองประชาชนในลักษณะบิดาปกครองบุตร คือ ถือตนเปนพอของราษฎร
บิดายอมมีหนาที่ใหความคุมครองปกปองกันภัยและสงเสริมความสมบูรณพูนสุขใหแกบัตร บุตรยอม
ตองมีหนาที่ใหความเคารพนับถือตอบิดา ฉันทใดก็ฉันทนั้น พอขุนยอมอยูในฐานะเปนที่เคารพของประชาชน
คุมครองปองกันภัยใหแกประชาชน สงเสริมความอยูดีกินดีใหแกประชาชน ประชาชนตองมีหนาที่ใหความ
เคารพเชื่อฟงพอขุน
แมวาระบบการปกครองของสุโขทัยจะเปนแบบเผด็จการ เพราะอํานาจสูงสุดเด็ดขาด ไมวาจะดานนิติ
บัญญัติ บริหาร และตุลาการ รวมอยูที่พอขันเพียงพระองคเดียว และพอขุนไมจําเปนตองรับผิดชอบตอ
ประชาชน แตดวยการจําลองลักษณะครอบครัวมาใชในการปกครอง ทําใหลักษณะการใชอํานาจของพอขุน
เกือบทุกพระองคเปนไปในลักษณะใหความเมตตา และเสรีภาพแกราษฎรพอสมควร
(2)สมบัติ จันทรวงศ์และชัยอนันต์สมุทวณิช, ความคิดทาการเมืองและสังคมไทย (กรุเทพฯ : สถาบันไทยคดีศึกษา, 2523). หน้า 5
(3)ถนอม อานามวัฒน์ และคณะ, ประวัติศาสตร์ไทยยุคก่อนประวัติศาสตร์ถึงสิ้นอยุธยา (กรุงเทพฯ : แสงรุ่งการพิมพ์, 2523). หน้า 88-95

3. 43
การปกครองหัวเมืองหรือการปกรองสวนภูมิภาค3
(4) ศูนยกลางของอํานาจในการวินิจฉัยสั่งการอยูที่
เมืองหลวง และแบงหัวเมืองออกเปน 3 ประเภท คือ
1. หัวเมืองชั้นใน ไดแก เมืองหนาดานหรือเมืองลูกหลวงลอมรอบราชธานีทั้ง 4 ดาน มีศรีสัชนาลัย
(เหนือ) สองแคว (ตะวันออก) สระหลวง (ใต) และกําแพงเพชร (ตะวันตก)
2. หัวเมืองชั้นนอก ไดแก เมืองทาวพระยามหานครที่มีผูปกครองดูแลโดยตรง แตขึ้นอยูกับสุโขทัยใน
รูปลักษณะการสวามิภักดิ์ในฐานะเปนเมืองขึ้นหรือเมืองออก หัวเมืองชั้นนอกมี แพรก, อูทอง, ราชบุรี, ตะนาว
ศรี, แพร, หลมสัก, เพชรบูรณ และ ศรีเทพ
3. เมืองประเทศราชย ไดแก เมืองที่ชาวตางภาษา มีกษัตริยปกครองขึ้นกับสุโขทัย ในฐานะประเทศ
ราช มีนครศรีธรรมราช, มะละกา, ยะโฮว, ทะวาย, เมาะตะมะ, หงสาวดี, นาน, เซา, เวียงจันทร และเวียงคํา
เนื่องจากในสมัยพอขุนรามคําแหงไดมีการประดิษฐอักษรไทยขึ้นใช จึงนับวาไดมีกฎหมายลายลักษณ
อักษรใช กฎหมายที่ปรากฏในศิลาจารึกเปนกฎหมายที่ไมไดแยกประเภทไว เพราะมีประชากรไมมากนัก และ
สังคมไมยุงยากซับซอน ราษฎรมีสิทธิถวายฎีกาหรือรองทุกขโดยตรงตอพอขุน โดยในสมัยพอขุนรามคําแหงได
มีกระดิ่งแขวนไวที่ประตูวัง ถาใครตองการถวายฎีกาใหไปสั่นกระดิ่ง พระองคจะชําระความใหโทษสําหรับ
ผูกระทําผิด ไดแก การเฆี่ยนตี, กักขัง, ปรับ ไมปรากฏหลักฐานวามีการประหารชีวิต
2. สภาพเศรษฐกิจและสังคม
สังคมสุโขทัย เปนสังคมเกษตรกรรม เศรษฐกิจของสุโขทัย คือ การทํานา ทําสวน มีทั้งนาขาวและสวน
ผลไม อาหารของพลเมือง คือ ขาว ผลไม และปลา ขอความในศิลาจารึกที่วา “ในน้ํามีปลา ในนามีขาว” แสดง
ใหเห็นสภาพเศรษฐกิจวา มีความสมบูรณพูนสุข ทั้งนี้เนื่องจากจํานวนประชากรมีนอยกวาทรัพยากรธรรมชาติ
และอาหาร อยางไรก็ตาม ในสมัยสุโขทัยมีทาส ทาสสวนใหญเปนพวกไพรพลของเมืองอื่น ซึ่งสุโขทัยชนะ
สงคราม และกวาดตอนผูคนมาเปนทาส ทาสอีกประเภทหนึ่งคือ ทาสที่เปนพลเมืองแตจําเปนตองเปนทาส
เพราะความจําเปนทางเศรษฐกิจ4
(5)
สุโขทัยนอกจากมีความสัมพันธอันดีกับรัฐไทยอิสระทางภาคเหนือ ไดมีการติดตอคาขายกับ
ตางประเทศ เชน จีน มลายู ลังกา และมอญ มีการสนับสนุนการคาโดยไมเก็บภาษี “จกอบ” หรือศุลกากรเพื่อ
ตองการใหพอคามีความสนใจเรื่องทําการคา เนื่องจากสังคมสุโขทัยเปนสังคมที่ตองพึ่งธรรมชาติ พลเมืองจึงมี
ความเชื่อในเรื่องสิ่งศักดิ์สิทธิ์ อิทธิฤทธิ์ ที่พิสูจนไมได (Animism) เชน เชื่อวามี เทพยดา, ภูตผีปศาจประจําสิ่ง
(4)วิศิษฐ์ ทวีเศรษฐ์ และสุขุม นวลสกุล, การเมืองและการปกครองไทย คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามคําแหง (กรุงเทพฯ : 2543). หน้า 44-45
(5)ชัยอนันต์สมุทวณิช. ศักดินากับพัฒนาการสังคมไทย (กรุงเทพฯ : นําอักษรการพิมพ์, 2519). หน้า 25-26

4. 44
ตาง ๆ เชน ภูเขา แมน้ํา ฯลฯ และสามารถบันดาลสิ่งตาง ๆ ใหเกิดขึ้นกับตนได มีการนําเอาศาสนาพุทธแบบ
ลังกาเขามาเปนศาสนาประจําชาติ
เพราะฉะนั้นในสมัยสุโขทัยระบบความเชื่อเปนรูปผสมระหวางลัทธิพราหมณ ซึ่งมีอิทธิพลดั้งเดิม ของ
พวกขอมที่มีอยู รวมทั้งความเชื่อถือในภูตผีปศาจ วิญญาณ และความเชื่อตามคติแหงพุทธศาสนา ซึ่งแสดงให
เห็นถึงความสามารถในการประสานประโยชนของคนไทย ไมใหมีความรูสึกขัดแยงเกิดขึ้นจากศาสนาหรือความ
เชื่อ
สมัยอยุธยา (1983-2310)
กษัตริยผูสถาปนากรุงศรีอยุธยาเปนราชธานี คือ พระเจาอูทอง (พระรามาธิบดีที่ 1) เมื่อ พ.ศ. 1983
และสามารถผนวกสุโขทัยเขาไวในอาณาจักรไดในสมัยพระบรมราชาที่ 1 พ.ศ. 1921 เปนอาณาจักรที่มีความ
รุงเรืองมาก มีฐานะเปนเสมือนมหาอํานาจสําคัญในดินแดนแหลมทอง เคยแผบารมีเขายึดครองประเทศราช
ใกลเคียงอยูเสมอ กรุงศรีอยุธยามีกษัตริยผลัดเปลี่ยนกันขึ้นปกครองถึง 34 พระองค จนกระทั่งเสียกรุงใหกับ
พมา พ.ศ. 2310 ในแผนดินพระเจาเอกทัศน จึงไดหมดยุคสมัยลง
1. ลักษณะการปกครอง
ระบบการปกครองในสมัยอยุธยา5
(6) เปนเชนเดียวกับสุโขทัย คือ เปนระบบราชาธิปไตยแบบ
สมบูรณาญาสิทธิราช อํานาจอธิปไตยอยูที่กษัตริยเพียงพระองคเดียว อยาไรก็ตาม แนวความคิดของกษัตริยได
เปลี่ยนแปลงไปตามคติพราหมณนํามาโดยพวกเขมร โดยถือวากษัตริยเปนผูที่ไดรับอํานาจมาจากสวรรคหรือ
พระเจามนุษยโลก
กษัตริยตามแบบเทวสิทธิ (Divine Right) ถือวา เปนเสมือนเจาชีวิต ทรงมีพระราชอํานาจเด็ดขาด
สามารถที่จะกําหนดชะตาชีวิตของผูที่อยูใตปกครองได กษัตริยไมรับผิดชอบตอประชาชน เพราะปกครองดวย
อาณัติจากสวรรคหรือตามเทวโองการ ประชาชนไมมีสิทธิถอดถอนกษัตริย กษัตริยเปนเสมือนตัวแทนของพระ
เจา ลักษณะการปกครองเปนแบบปกครองบาว (Autocratic Government) หรือเจาปกครองขา
พระรามาธิบดีที่ 1 วางระบบการปกครองสวนกลางเปนแบบ “จตุสดมภ” ตามแบบของขอม6
(7) มี
กษัตริยเปนผูอํานวยการปกครองสูงสุด และมีเสนาบดี 4 คน คือ ขุนเมือง, ขุนวัง, ขุนคลัง และขุนนา เปน
ผูชวยดําเนินการเกี่ยวกับกิจการทั้ง 4 คือ
(6)ศักดิ์ ผาสุกนิรันทร์, การปกครองไทย (กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยรามคําแหง, 2514). หน้า 41
(7)สมพงษ์เกษมสิน, การปกครองของไทย (กรุเทพฯ : ไทยวัฒนาพาณิช, 2515).หน้า 38

5. 45
1. เมือง รับผิดชอบเกี่ยวกับการรักษาความสงบและปราบปรามโจรผูราย
2. วัง มีหนาที่เกี่ยวกับราชสํานักและการยุติธรรม ตัดสินคดีความตาง ๆ
3. คลัง ไดแก งานดานคลังมหาสมบัติ การคา และภาษีตาง ๆ
4. นา รับผิดชอบเกี่ยวกับการเกษตร
การปกครองสวนภูมิภาค7
(8) หรือหัวเมืองชั้นนอกในระยะแรก พระรามาธิบดีที่ 1 ทรงเลียนแบบสุโขทัย
คือ มีหัวเมืองชั้นใน หัวเมืองชั้นนอก แบะเมืองประเทศราช ตอมาในสมัยพระบรมไตรโลกนารถ ไดทําการ
ปฏิรูปการปกครองหัวเมืองใหมีลักษณะรวมอํานาจไวที่ศูนยกลาง คือ เมืองหลวงมากขึ้น โดยขยายอาณาเขต
หัวเมืองชั้นในใหกวางขวางกวาเดิม หัวเมืองชั้นนอกก็เปนเมืองชั้นเอก โท ตรี โดยลําดับตามขนาดและ
ความสําคัญของแตละเมือง สงขุนนางหรือพระราชวงศไปทําการปกครอง แตเมืองประเทศราชยังปลอยใหมี
อิสระในการปกครองเชนเดิม
ในสมัยพระบรมไตรโลกนาถ (1991-2031) ไดปรับปรุงระบบบริหารใหมโดยแยกการบริหารราชการ
ออกเปนฝายพลเรือนและฝายทหาร สมุหนายกเปนผูรับผิดชอบดานพลเรือน บริหารกิจการเกี่ยวกับเมือง วัง
คลัง และนา สวนสมุหกลาโหมรับผิดชอบดานทหารและการปองกันประเทศ แตภายกลังในสมัยพระเทพราชา
ราว พ.ศ. 2234 ทั้งสมุหนายกและสมุหกลาโหมตองทํางานทั้งดานทหารและพลเรือน พรอมกัน โดยแบง
ใหสมุหกลาโหมปกครองทั้งฝายพลเรือนและทหารในหัวเมืองภาคใตทั้งหมด สวน สมุหนายกควบคุมหัว
เมืองทางเหนือทั้งหมด
2. กฎหมาย
ในสมัยพระรามาธิบดีที่ 1 ไดทรงตรากฎหมายขึ้นประกาศใชหลายฉบับ เชน กฎหมายลักษณะพยาน,
ลักษณะอาญาหลวง, ลักษณะรับฟอง, ลักษณะลักพา ฯลฯ โดยเลียนแบบเอามาจากเขมรและมอญ ซึ่งมี
รากฐานเดิมมาจากคัมภีรมโนสารของอินเดีย “เพราะเหตุที่ไปเก็บเอาของซึ่งเขาทําไวเสร็จมาใช กฎหมาย
เหลานี้จึงนับวาเรียบรอยมาก และเราไดใชกันมาตลอด 500 ป”(9)
พ.ศ. 1993 พระบรมไตรโลกนาถ ไดตรากฎมณเฑียรบาลขึ้นเปนครั้งแรก กําหนดลําดับฐานันดรศักดิ์
ของพระราชวงศ มเหสี ตลอดจนถึงโอรสและธิดา อันกําเนิดมาจากพระชายาตาง ๆ นอกจากนี้ “กฎมณเฑียร
บาลบงแถลงขอบังคับการครอบครองพระราชวัง การจัดพระราชพิธีและพิธีทางศาสนาตาง ๆ ทั้งพุทธและ
พราหมณ9
(10) กฎหมายวาดวยศักดินากําเนิดขึ้นในรัชสมัยของพระบรมไตรโลกนาถเชนกัน”
(8)เล่มเดียวกัน, หน้า 41-43
(9)วิจิตรวาทการ, การเมืองการปกครอง กรุงสยาม (กรุเทฯ : ไทยใหม่, 2475). หน้า 31-32
(10) จุลจักรพงษ์, เจ้าชีวิต, หน้า 39

6. 46
3. สภาพเศรษฐกิจและสังคม
การเกษตรกรรมยังเปนเศรษฐกิจหลักของชาวไทยสมัยอยุธยาเชนเดียวกับสมัยสุโขทัย แตในดานการ
คาขายไดขยายตัวกวางขวางขึ้น มีการเก็บภาษีจังกอบ หรือภาษีศุลกากร ภาษีขนอน หรือภาษีสินคา ในสมัยนี้
นอกจากการคาขายกับชาติตาง ๆ ในเอเชียแลวยังไดคาขายกับตะวันตกดวย ชาติแรกที่เขามาคือ โปรตุเกส
โดยทูตชื่อ ดูอารต เฟอนันเดซ (Duarte Fernandez) ในสมัยพระราชมาธิบดีที่ 2 พ.ศ. 2061 ไดมีการเซ็น
สัญญาอนุญาตใหชาวโปรตุเกสทํามาคาขายในดินแดนไทยได10
(11) ตอจากนั้นก็มีชาติอื่น เชน สเปน, อังกฤษ,
ฮอลันดา และฝรั่งเศส ทยอยกันเขามามีความสัมพันธทางการคากับไทย
โดยปกติกษัตริยไทยมักใหการตอนรับชนตางชาติเปนอยางดี ยอมรับความสามารถรับเขาเปน
ขาราชการ เปนขุนนางในตําแหนงสูงก็มี บางครั้งก็มีกองกําลังตางชาติประจําการเปนอาสาประจําอาณาจักรใน
สมัยพระนารายณไดสงคณะทูตออกเดินทางไปยุโรปเพื่อเจริญสัมพันธไมตรีกับฝรั่งเศสเมื่อ พ.ศ. 2223 ในสมัย
นี้ไทยกับฝรั่งเศสไดมีการแลกเปลี่ยนทูตกันหลายครั้ง หลังจากสมัยพระนารายณลงมา อิทธิพลของชาติ
ตะวันตกในพระราชสํานักจึงไดลดลง เพราะกษัตริยของอยุธยาตอนปลายไมนิยมชาวตะวันตก
ในสมัยอยุธยา การแบงแยกชนชั้นมีลักษณะเห็นเดนชัด ชนชั้นของอยุธยามี 3 ชนชั้น คือ กษัตริย
ราชวงศ และขุนนางระดับสูง ผูดีมีฐานะและขุนนาง ซึ่งมีศักดินา 400 ไรขึ้นไป และไพร11
(12) ผูถือศักดินาตํากวา
400 ไร รวมทั้งทาส แมจะมีการแบงแยกชนชั้น แตการเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลง (Mobility) ระหวางชนชั้น
เปนไปโดยงายโดยผานทางระบบราชการ ชนชั้นต่ําหากเขาเปนขาราชการ และทําการไดถูกประสงคของชน
ชั้นสูงก็มีสิทธิที่จะเลื่อนขั้น ชนชั้นสูงหากประพฤติผิดก็อาจถูกริบทรัพยสมบัติกลายเปนชนชั้นต่ําได สิ่งที่ควร
ระลึกถึงก็คือวา การเลื่อนฐานะของคนในสังคมไทย สมัยกรุงศรีอยุธยานั้นเปนไปไดทางเดียว ไมมีทางอื่น
คือ จะตองเขารับราชการและเลื่อนฐานะของตนขึ้นไปภายในระบบราชการเทานั้น12
(13)
วัด เปนสถาบันที่สําคัญมากในสมัยอยุธยา เปนศูนยกลางที่ชุมนุมของชาวบาน เปนโรงเรียนสําหรับ
นักศึกษา ภิกษุสงฆเปนบุคคลที่ประชาชนใหความเคารพนับถือ เปนที่พึ่งทางใจและที่ปรึกษา พระในสมัย
อยุธยามีอภิสิทธิ เชน ไมตองเปนทหาร สมัยพระนารายณถึงตองตรากฎไววา พระตองเรียนหนังสือในระหวาง
บวช มิฉะนั้นจะถูกจับสึกและออกมาเปนทหาร
แมวาจะมีความแตกตางระหวางชนชั้นมาก แตสังคมสมัยอยุธยาก็ไมมีการขัดแยงระหวางชนชั้น ทั้งนี้
อาจเปนเพราะการควบคุมโดยอํานาจอยางเด็ดขาด สามัญชนอยูดวยความกลัวและยอมรับสภาพตนเอง เชื่อ
(11) จุลจักรพงษ์, เจ้าชีวิต, หน้า 42
(12) วารุณี โอสถารมย์และอัญชลี สุสายัณห์, “กบฏไพร่สมัยพระราชา.” วารสารศาสตร์, ปีที่ 6 ฉบับที่ 1 (มิ.ย. – ก.ย.) พ.ศ. 2519, หน้า 54-56
(13) ชัยอนันต์สมุทวณิช, ศักดินากับพัฒนาการของสังคมไทย, หน้า 88

7. 47
ฟงผูมีอํานาจโดยไมชัดขืน อิทธิพลของความเชื่อถือในเรื่องบาปและบุญ ตลอดจนอํานาจศักดิ์สิทธิ์ อิทธิฤทธิ์ มี
สวนชวยกลอมเกลาใหคนมีนิสัยยอมรับ แมบางครั้งถูกกดขี่จากผูมีอํานาจ
การเสียกรุงศรีอยุธยาในป พ.ศ. 2310 เปนเรื่องที่ตื่นตระหนกสําหรับชาวไทย กรุงศรีอยุธยาถูกปลน
และเผาวอดวายลง ผูคนนับลานถูกสังหาร เชื้อพระวงศในราชวงศบานพลูหลวง อันเปนราชวงศที่ 5 และ
ราชวงศสุดทายที่ปกครองกรุงศรีอยุธยาถูกกวาดตอนเปนเชลยศึกไปยังพมา กองทหารพมามุงทําลายลางกรุง
ศรีอยุธยาใหพินาศสิ้นไปอยางถาวร และไดกวาดตอนชาวไทยเปนเชลยศึก และใชใหเปนทาส
สมัยกรุงธนบุรี (2310-2325)13
(14)
สมัยกรุงธนบุรี นับไดวาเปนระยะการเปลี่ยนผานในหลาย ๆ ดาน สมเด็จพระเจาจากสินยายที่ตั้ง
รัฐบาลไปยังกรุงธนบุรีแทนที่จะอยูอยุธยาตอไป เพราะกรุงศรีอยุธยาอยูในสภาพปรักหักพัง เหลือวิสัยที่จะ
ฟนฟูบูรณะ กรุงธนบุรีอยูถัดลงไปทางใต และจาดที่นั้นอาจถอยหนีไปทางจันทบุรีทางเรือไดสะดวก เมือง
จันทบุรีก็เปนที่มั่นของพระเจาตากสินมาแตเดิม เนื่องจากพระองคทรงคบคาสมาคมกับพอคาจีน ที่ตั้ง
บานเรือนอยูที่กรุงธนบุรีและบางกอก ประกอบกับพระองคมีความชํานาญในทางการรบทางเรือดวยจึงนาจะ
เปนไปไดวาพระองคอาจทรงดําริถึงการยายกําลังทัพไปจันทบุรียามพมาเขาโจมตีใหญ
รัชสมัยของพระเจาตากสินมิไดเปนไปโดยสะดวกราบรื่น ราษฎรยังเสียขวัญไมหายที่พมาบุกโจมดี
ทําลายกรุงศรีอยุธยา พระราชกรณียกิจเฉพาะหนา หลังจากขับไลพมาขาศึกออกไปได คือ การเสริมสรางพระ
ราชอํานาจของพระองคใหมั่นคง ยังมีกลุมอื่น ๆ ที่กระหายอยากจะเปนกษัตริยอยูอีก นอกจากปญหาการเมือง
แลว ก็ยังมีปญหาเศรษฐกิจ สงครามทําใหขายากหมากแพง พระองคทรงตั้งโรงทานแจกจายขาวปลาอาหาร
เพื่อประทังความอดอยากของราษฎรไวกอน การขาดแคลนรายไดเขาแผนดินก็เปนปญหาสําคัญประการหนึ่ง
ที่สําคัญกวานั่นก็คือ พมาซึ่งไมคาดคิดวาชาวไทยจะรวมตัวกันตั้งอาณาจักรไดอีก ไดยกทัพมาโจมตี รัชสมัย
พระเจาตากสินจึงเกิดสงครามทั้งภายในภายนอกไมขาดสาย พระเจาตากสินก็ไดทรงปฏิบัติภารกิจสมกับที่เปน
พระมหาราชเจา โดยรักษาชาติไทยไวเปนพื้นฐานแกการตั้งกรุงรัตนโกสินทร ตอมาพระเจาตากสินทรงถูก
สําเร็จโทษหลังจากทรงครองราชยอยูเพียงชวงเวลาสั้น ๆ สั้นเสียจนกระทั่งไมทันไดสรางพระราชวังเสียดวยซ้ํา
ไป พงศาวดารเลาวา หลังจากพระองคทรงกรําศึก และพระราชกิจอันหนักหนวงอยูนานปก็ทรงหันไปสงบ
พระทัยโดยการปฏิบัติธรรม อางกันวาพระองคทรงสติวิปลาส ฟนเฟอนไป และทรงถูกทุบดวยทอนจันทรจน
เสด็จสวรรคต ซึ่งเปนวิธีการประหารเชื้อพระวงศมาแตเดิม
(14) ลิขิต ธีรเวคิน, ศาสตราจารย์ดร., วิวัฒนาการการเมืองการปกครองไทย (กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2539), หน้า 68-71

8. 48
นาสังเกตวา ในรัชสมัยสมเด็จพระเจาตากสินมีการสักไพรทั้งมวล เพื่อติดตามจํานวนไพรขึ้นทะเบียน
เดิมทีในสมัยอยุธยาจะมีการสักกันเฉพาะไพรสังกัดกรมกองทหารเทานั้น แตสมัยกรุงธนบุรีก็ขยายออกไปเปน
สักไพรทั้งหมด ไพรจะถูกสักเลขและมูลนายที่ตนสังกัดไวที่ขอมือ มาตรการนี้เปนสิ่งจําเปน เพราะการเสียกรุง
ศรีอยุธยาทําใหการจัดองคการทางการเมืองและสังคมเสื่อมทรุดไปดวย ระบบไพรที่ใชรอยสักเปนเครื่อง
ตรวจสอบ จึงถูกใชเพื่อจัดระเบียบชาติไทยขึ้นใหม พึงตราขอความสําคัญไวในที่นี้วาถึงแมระบบไพรจะมีผลเสีย
มากมาย แตก็ทําหนาที่สําคัญอยางหนึ่ง คือ เปนกลไกสรางหนวยรวมหรือสรางชาติที่มีการจัดตั้งขึ้นมาภายหลัง
รัฐเดิมพินาศไป ระบบไพรมีบทบาทสําคัญในการที่ทําใหคนไทยรวมตัวกันติด ซึ่งนับเปนองคประกอบสวนหนึ่ง
ของพลังฟนตัวของชาติไทย
1. ความสัมพันธภายนอก
เนื่องจากรัชสมัยสมเด็จพระเจาตากสินสิ้น จึงไมพบวามีความสัมพันธกับภายนอกที่สําคัญใด ๆ
นอกจากการรบกับพมาหลายครั้ง และการรบภายในเพื่อรวมชาติ ความจริงแลวสมัยนี้มีการรบพุงกันไมขาด
สายจนสามารถเรียกไดวาเปนสมัยรัฐสงคราม ขอเท็จจริงที่นาสังเกตคือ มีการสงคณะทูตบรรณาการไปราช
สํานักจีนหนึ่งชุด และมีการขยายการคาสําเภา นอกจากนี้ยังมีจีนอพยพมาตั้งหลักแหลงในอาณาจักรเพิ่มมาก
ขึ้นเรื่อย ๆ
สมัยกรุงรัตนโกสินทร (2325-2475)
ลักษณะการปกครองไมไดมีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงไปจากรูปเดิมที่อยูในสมัยอยุธยา เพิ่งจะมา
เปลี่ยนแปลงในทางปฏิรูปในสมันรัชกาลที่ 5 พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว อยางไรก็ตาม อาจกลาวไดวาการ
ปรับปรุงระเบียบแบบแผนการปกครองในสมัยรัชกาลที่ 5 เปนเพราะการวางแนวรากฐานเตรียมพรอมไว
สําหรับการปฏิรูปโดยรัชกาลที่ 4 พระจอมเกลาเจาอยูหัว1 4
(15) เพราะพระองคไดทรงสนับสนุนใหมีการศึกษา
อารยธรรมตะวันตก เปนเหตุใหไดรับทราบถึงความเจริญกาวหนาในหลักการปกครองของตะวันตก และนํามา
ปรับปรุงในการปกครองไทย
1. การปฏิรูประบบการปกครอง15
(16)
รัชกาลที่ 5 ไดทรงยกเลิกตําแหนงอัครเสนาบดี 2 ตําแหนง คือ สมุหกลาโหม และสมุหนายก รวมทั้ง
จตุสดมภ โดยแบงการบริหารออกเปนกระทรวงตามแบบอารยประเทศ และใหมีเสนาบดีเปนผูวาการแตละ
(15) ศักดิ์ ผาสุกนิรันดร์, การปกครองไทย, หน้า 49-51
(16) วิศิษฐ์ ทวีเศรษฐ์ และ สุขุม นวลสกุล, การเมืองและการปกครองไทย, หน้า 51-55

9. 49
กระทรวง เสนาบดีกระทรวงทุกระทรวงมีฐานะเทากันและประชุมรวมกันเปนเสนาบดีสภา (Council of
State) ทําหนาที่เปนที่ปรึกษาและชวยบริหารราชการแผนดินตามที่กษัตริยมอบหมาย เพราะอํานาจสูงสุด
เด็ดขาดเปนของกษัตริยตามระบอบสมบูรณาญาสิทธิราช ตอมา พ.ศ. 2407 ไดทรงยกเลิกและตั้งเปนรัฐ
มนตรีสภาขึ้นแทน นอกจากนี้ทรงตั้งองคมนตรีสภาขึ้นอีก สภาองคมนตรีถือเสมือนหนึ่งเปนสภารองลงมาจาก
รัฐมนตรีสภา
ในดานการปกครองสวนภูมิภาคหรือการปกครองหัวเมืองไดแก พ.ร.บ.ปกครองทองที่ ร.ศ.116 และ
พ.ร.บ. ลักษณะปกครองทองที่ พ.ศ. 2457 เปนผลใหมีการจัดตั้งมณฑล, จังหวัด, อําเภอ และหมูบาน สําหรับ
การปกครองทองถิ่นไดจัดใหมีสุขาภิบาล ซึ่งมีหนาที่คลายเทศบาลในปจจุบัน โดยจัดตั้งครั้งแรกที่กรุงเทพฯ
และทาฉลอม ปรากฏวาดําเนินการไดผลดีเปนอยางมาก จึงไดตราพระราชบัญญัติสุขาภิบาล พ.ศ. 2458 โดย
แบงสุขาภิบาลออกเปน 2 ประเภท คือ สุขาภิบาลเมืองและสุขาภิบาลตําบล
รูปลักษณะการปกครองที่วางไวและดําเนินการในสมัยรัชกาลที่ 5 ไดรับการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงบาง
ในรัชกาลที่ 6 และรัชกาลที่ 7 แตสวนใหญยังคงรูปเดิมนกระทั่งมีการปฏิวัติเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อ24
มิถุนายน 2475
2. สภาพเศรษฐกิจและสังคม
สมัยรัตนโกสินทรยุคนั้น ๆ ลักษณะการดําเนินชีวิตของคนไทยทั่วไป นาจะไมมีอะไรเปลี่ยนแปลงไป
จากเดิมมากนัก มีผิดแปลกไปบางในทาที่ดีคือ การเกณฑแรงงานราษฎรหรือไพรนั้นมักจะเลือกเกณฑเอาใน
ระยะเวลาที่ไมขัดขวางกันการทํามาหากินของประชาชน คนไทยในสมัยนั้นมีประมาณ 4 ลานเศษ มีระดับการ
ครองชีพที่ดีกวาชาติอื่นในทวีปเอเชีย และในสมัยรัชกาลที่ 5 ไดมีการประกาศเลิกทาส เมื่อวันที่ 18 ตุลาคม
พ.ศ. 2417 การเลิกทาสของไทยมีลักษณะคอยเปนคอยไป โดยใชเวลาถึง 20 ป ระบบทาสจึงหมดไปจาก
สังคมไทย
สภาพความเปนอยูของประชาชนในสมัยรัตนโกสินทรดีกวาในสมัยกอนมาก ในดานการคมนาคม มี
การตัดถนนหนทางใหความเจริญเขาสูชนบท สมัยรัชกาลที่ 5 ทรงเริ่มกิจการรถไฟ การสื่อสารไปรษณียโทร
เลข โทรศัพท การสาธารณสุข สนับสนุนการรักษาแบบตะวันตก จัดตั้งโรงพยาบาลขึ้นหลายแหง และ
สนับสนุนใหทุนหลวงสงนักเรียนไปเรียนตางประเทศ การบังคับการศึกษาบังคับในรัชกาลที่ 6 โดยกําหนดวา
ใครอายุครบเกณฑ 7 ป ตองเขารับการศึกษาขั้นปฐมศึกษา
ไทยไดทําสนธิสัญญากับอังกฤษเปนครั้งแรกเมื่อวันที่ 17 มิถุนายน 2369 ในสมัยรัชกาลที่ 3 โดยทั้ง
สองฝายตางรับรองสิทธิของเมืองขึ้นของแตละฝาย เพราะสมัยนั้นอังกฤษเขายึดครองดินแดนในรัฐมลายู ซึ่งมี
อาณาเขตติดตอกับราชอาณาจักรไทย ผูแทนอังกฤษที่ลงนามสนธิสัญญา คือ ลอรด แอมเฮอรสน (Lord
Amherst) สนธิสัญญานี้มีขอตกลงทางพาณิชยดวย และไทยไดทําสนธิสัญญากับสหรัฐอเมริกา เมื่อ 20

10. 50
มิถุนายน 2375 โดยประธานาธิบดี แอนดรู แจ็กสัน (Andrew Jackson)16
(17) ตอจากนั้นมหาอํานาจทาง
ตะวันตก เชน ฝรั่งเศส สเปน ก็ไดเขามาติดตอคาขาย และมีสัมพันธไมตรีกับไทย โดยเฉพาะอยางยิ่งในสมัย
รัชกาลที่ 4 ไดทรวงใหความสนใจในอารยธรรมตะวันตกมากเปนพิเศษ พยายามสงเสริมใหมีการถายทอด
สงเสริมศิลปะการศึกษาและวิทยาการ เพื่อนํามาใชประโยชนภายในประเทศอยางไรก็ตามความสัมพันธ
ระหวางไทยกับมหาอํานาจตะวันตกสมัยนั้น ไทยเราตองตกเปนฝายเสียเปรียบในสนธิสัญญาตาง ๆ อยูเปนอัน
มาก เพราะมหาอํานาจตะวันตกมักจะบีบใหไทยอยูในภาวะจํายอมในการทําสัญญาตาง ๆ
การตั้งราชวงศใหมและการจัดตั้งชาติไทยขึ้นใหมในอาณาจักรกรุงรัตนโกสินทร เปนพระราชกรณียกิจ
ที่ใหญหลวงและจะตองมีการฟนฝาอุปสรรคมากมาย การสรางความชอบธรรมในการเมืองการปกครอง การ
จัดตั้งโครงสรางทางการเมือง เศรษฐกิจ สังคม โดยวิธีการเลียนแบบกรุงศรีอยุธยานั้นเปนเรื่องที่ตองอาศัยพระ
ปรีชาสามารถและพระราชกุศโลบายอยางลึกซึ้ง ขณะเดียวกันก็ตองตอสูกับศึกภายนอกในเวลาที่บานเมืองยัง
ไมมั่นคงอยูตัว
การปกครองบริหารราชธานีใหมนั้น จะตองดําเนินไปดวยความระมัดระวัง ปญหาเรื่องการสืบทอด
อํานาจก็ยังไมสามารถแกไขไดอยางสัมฤทธิ์ผล การคุกคามจากภายนอก คือ พมา ก็ยังไมสิ้นสุด ขณะเดียวกัน
การติดตอกับจีนและชาติตะวันตกก็เริ่มขยายตัวขึ้น สภาพแวดลอมอันใหมนี้จําเปนตองไดผูนํารุนใหมที่มี
ความคิดทันสมัย สามารถจะปรับตัวและปรับปรุงประเทศไดเพื่อความอยูรอด ซึ่งเปนเรื่องโชคดีที่ประเทศ
สยามไดยุวกษัตริยที่ทรงพระปรีชาสามารถ และทรงเล็งเห็นการณไกล ยุคสมัยของพระองคปละพระราชโอรส
คือ ยุคของการเปลี่ยนแปลงเพื่อความทันสมัย ซึ่งทําใหประเทศสยามกาวไปสูประวัติศาสตรบทใหมที่สําคัญ
การเมืองไทยหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง17
(18)
เมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2475 ไดมีการปฏิวัติซึ่งนําโดยขาราชการทหารและขาราชการพลเรือน
ลมระบบการปกครองแบบสมบูรณาญาสิทธิราชย และไดมีการสรางระบบการปกครองแบบกษัตริยอยูภายใต
รัฐธรรมนูญขึ้น พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัวไดทรงพระราชทานรัฐธรรมนูญใหเมื่อวันที่ 10 ธันวาคม
พ.ศ. 2475 ตอจากนั้นในป พ.ศ. 2476 ก็มีการเลือกตั้งทั่วไปเปนครั้งแรกในประวัติศาสตรไทย มีเหตุการณ
สําคัญ ๆ เกิดขึ้น 3 เหตุการณหลังจากปฏิวัติ เหตุการณแรกคือ การวางแผนเศรษฐกิจแหงชาติโดย ดร.ปรีดี
พนมยงค ซึ่งเปนหัวหนาคณะราษฎรของการปฏิวัติ 2475 แผนเศรษฐกิจนี้ถูกเรียกวา แผนคอมมิวนิสต โดย
(17) จุลจักรพงษ์, เจ้าชีวิต, 301-5 และ 323-6
(18) Frank C. Darling” Thailand and the United States (Washington, D.C. : Public Affairs Press, 1965)

11. 51
ฝายอนุรักษนิยม และนายปรีดีตองเดินทางออกนอกประเทศชั่วคราว เพื่อใหเหตุการณสงบลง เหตุการณที่สอง
คือ การปฏิวัติซอนโดยพระเจาบวรเดช แตการปฏิวัติครั้งนั้นลมเหลว เกิดการปะทะกันบริเวณที่ในปจจุบันเปน
เขตที่อยูใกล ๆ สนามบินดอนเมือง อีกทั้งยังทําลายฝายเจา ซึ่งคิดที่จะนําระบอบการปกครองแบบเกานี้มาใช
เหตุการณที่สาม คือ เมื่อเดือนมีนาคม พ.ศ. 2478 พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ซึ่งเสด็จประพาสยุโรปไดทรง
ประกาศสละราชสมบัติที่ประเทศอังกฤษ ดังนั้น ราชบัลลังกจึงสืบทอดโดยพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว
อานันทมหิดล เนื่องจากพระองคยังทรงพระเยาวและทรงศึกษาอยู จึงมีการแตงตั้งคณะผูสําเร็จราชการแทน
พระองค ประกอบดวย 3 คน เพื่อทําหนาที่แทนพระองค นายกรัฐมนตรีคนแรกของประเทศไทยคือ พระยาม
โนปกรณนิติธาดา อดีตประธานศาลฎีกา ทานไดเปนนายกอยูประมาณ 1 ป และแลวทามกลางความกลัวที่จะ
นําระบบการปกครองเกามาใช พระยาพหลพยุหเสนาไดทําการปฏิวัติเปนนายกรัฐมนตรีแทน
และแลวเมื่อเดือนธันวาคม พงศ. 2481 พระยาพหลฯ ไดลาออกจากตําแหนง เนื่องจากสุขภาพไมดี
จึงทําใหจอมพล ป. พิบูลสงคราม ไดดํารงตําแหนงตอจากนั้น ทหารเริ่มมีอํานาจมากขึ้นเรื่อย ๆ จอมพล ป.
พิบูลสงคราม เปนนายกรัฐมนตรีเปนเวลา 5 ปครึ่ง ไดสรางบทบาททางประวัติศาสตรของเมืองไทยในดาน
นโยบายรัฐนิยม ซึ่งเปนนโยบายรักชาติ นโยบายกีดกันคนจีน สวนนโยบายที่อันตรายที่สุดคือ การตัดสินใจ
รวมกับญี่ปุนสมัยสงครามโลกครั้งที่สอง การตัดสินใจประกาศสงครามกับสหรัฐอเมริกาและอังกฤษ เกิดจาก
เหตุผลหลายประการ ที่สําคัญที่สุดคือ ความกดดันจากสถานการณ และอาจจะมาจากการคาดการณผิด คิดวา
ญี่ปุนจะชนะสงคราม18
(19) ดังนั้นการเขารวมกับญี่ปุนก็เหมือนกับการเขารวมกับผูชนะ ซึ่งประเทศไทยอาจได
ผลประโยชนรวมกับผูชนะ แตวาการตัดสินใจของจอมพล ป. กลายเปนขอผิดพลาดอยางใหญหลวง และทําให
ตองเสียตําแหนงนายกรัฐมนตรี หลังจากสงครามสิ้นสุดลง ภายหลังที่สหรัฐอเมริกาทิ้งระเบิดปรมาณูที่ฮิโรชิมา
และนางาซากิ และญี่ปุนยอมจํานน
เมื่อญี่ปุนแพสงคราม ประเทศไทยซึ่งเปนพันธมิตรกับญี่ปุนแพสงครามดวย มีปจจัยสองขอที่ทําใหผูนํา
ไทยสามารถจัดการกับสถานการณเพื่อหลุดพนจากวิกฤติการณครั้งนี้ได ปจจัยสองอันนี้ คือ หนึ่ง หมอม
ราชวงศเสนีย ปราโมช ซึ่งเปนเอกอัครราชทูตไทยประจํากรุงวอชิงตัน ปฏิเสธที่จะสงสาสนประกาศสงครามกับ
สหรัฐอเมริกา สอง ไดมีการจัดตั้งขบวนการเสรีไทย ซึ่งประกอบดวยคนไทยที่อยูเมืองนอก ซึ่งมีเปาหมาย คือ
กูเอกราชของชาติ
ดังนั้น เมื่อสงครามเสร็จสิ้น นายปรีดีจึงออกประกาศซึ่งเห็นชอบโดยเอกฉันทโดยสภาผูแทนแหงชาติ
โดยมีเนื้อความทํานองวา
(19) Donald E. Nuechterkeib, Thailand and the Struggle for Southeast Asia (Ithaca, N.Y. : Cornell University, 1965), pp. 77-78

12. 52
“คนไทยไมเห็นดวยกับการประกาศสงครามและการกระทําอันเปนศัตรูกับสหประชาชาติ (และ
ผูสําเร็จราชการแทนพระองค ซึ่งกระทําการแทนพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว) ไดประกาศในนามของ
ประชาชนชาวไทยวา การประกาศสงครามตอสหรัฐอเมริกาและอังกฤษเปนโมฆะ และไมไดผูกมัดประชาชน
ชาวไทย”(20)
การเคลื่อนไหวดังกลาว เปนการเคลื่อนไหวที่รอบคอบ เพื่อการชวยชาติหลุดพน ในสวนของการเมือง
ภายในประเทศไทยไดหลุดพนจากภาวะของสงครามในลักษณะเกิดเปนประเทศที่รัฐบาลใหมโดยพลเรือนนํา
โดยกลุมเสรีนิยม เชน ปรีดีและเสนีย ความรุงเรืองของทหารชาตินิยมและการรวมชาติของ จอมพล ป.
ไดตกต่ําลงไป
1. รัฐประหารป พ.ศ. 2490
การรัฐประหารป 2490 เกิดขึ้นสามปหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 นําโดยพันเอกหลวงกาจสงคราม และ
พลโทผิน ชุณหวัน บุคคลสําคัญสองคนที่วางแผนคือ พันเอกเผา ศรียานนท ลูกเขยของพลโทผิน ชุณหวัน และ
พันเอกสฤษดิ์ ธนะรัชต ตอมาทั้งสองไดเปนศัตรูทางการเมืองกัน รัฐประหารครั้งนี้สงผลให จอมพล ป. กลับมา
มีอํานาจอีกในเวลาตอมา แตการปฏิวัติของการเมืองไทย จะตองทําใหการยึดอํานาจสมเหตุสมผล ดังนั้นทันที่ที่
ทหารยึดอํานาจในการทํารัฐประหารเมื่อเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2490 นายควง อภัยวงศ ผูซึ่งเปนหนึ่งใน
จํานวนหัวหนาคณะราษฎร จึงไดเปนนายกรัฐมนตรี แตนาวควงก็ถูกบังคับใหออกจากตําแหนง โดยยังอยูใน
ตําแหนงไมครบ 6 เดือน หลังจากนั้น จอมพล ป. พิบูลสงคราม ก็ไดเปนนายกรัฐมนตรี เปนเวลาเกือบ 10 ป
จนกระทั่งถูกยึดอํานาจโดยจองพลสฤษดิ์ ธนะรัชต ในเดือนกันยายน พ.ศ. 250020
(21)
ทหารเริ่มรวบรวมอํานาจได พวกเสรีนิยมก็เริ่มสูญเสียสถานภาพทางการเมือง นายปรีดี ผูซึ่งถูกสงสัย
วาพัวพันกับกรณีปลงพระชนมในหลวง ก็ถูกบีบใหหนีออกนอกประเทศ เมื่อเดือนตุลาคม ก็มีการกลาวหาพล
โท เนตร เขมะโยธิน วาพยายามลมคณะรัฐประหาร 2490 พลโทเนตร ถูกจับ เหตุการณดังกลาวเปดโอกาสให
คณะรัฐประการไดทําลายนายทหารที่ไมจงรักภักดี และเพื่อกําชับอํานาจของรัฐบาล จอมพล ป. เมื่อเดือน
กุมภาพันธ พ.ศ. 2492 ไดมีการพยายามลมลางอํานาจของจอมพล ป. โดยนายปรีดีและพวก นายปรีดีแอบเขา
ประเทศและพยายามทํารัฐประหาร โดยอาศัยการสนับสนุนของกองทัพเรือและพรรคพวกเสรีไทยพวกหนึ่ง
การตอสูเกิดขึ้นเปนเวลา 3 วัน นายทหารและพลเรือนหลายคนถูกฆาและบาดเจ็บ ทรัพยสินเสียหายมากมาย
เปนรัฐประหารที่นองเลือด21
(22)
(20) ประกาศฉบับนี้ออกโดย นายปรีดา พนมยงค์เมื่อวันที่ 16 เดือนสิงหาคม พ.ศ. 2488 โปรดดู Dhiravegin, Siam and Colonialism, op., cit., p. 75
(21) Chaloentiarana, op. cit
(22) ทักษ์เฉลิมเตรีรณ, การเมืองระบบพ่อขุนอุปถัมภ์แบบเผด็จการ(กรุงเทพฯ : สํานักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2526). หน้า 67.

13. 53
ในชวงทศวรรษระหวางป พ.ศ. 2483-2493 มีสิ่งสําคัญเดนชัดอยู 3 จุด สิ่งแรกคือ การคุกคามขอ
คอมมิวนิสตในภูมิภาคนี้ ประเทศจีนถูกยึดอํานาจโดย เหมา เจอ ตุง ในเดือนตุลาคม พ.ศ. 2492 กรณีนี้เปน
เหตุการณที่ทําใหสหรัฐอเมริกาเชื่อวา นโยบายสูเพื่อกันไมใหลัทธิคอมมิวนิสตลุกลามนั้นเปนเรื่องจําเปน
ทามกลางสงครามเย็น ซึ่งทวีความขัดแยงเขมขนขึ้น ในปตอมาก็เกิดสงครามเกาหลี จอมพล ป. ซึ่งอยากพิสูจน
วาอยูฝายตะวันตก ไดขอสงอาสาสมัครไทยไปรบกับคอมมิวนิสต ในตอนั้นสหรัฐอเมริกาเริ่มชวยรัฐบาลไทย
ทางเศรษฐกิจและทางทหาร รัฐบาลของจอมพล ป. ซึ่งเห็นทิศทางลมทางการเมืองจึงหันนโยบายทางการ
ตางประเทศเขากับฝายตะวันตกในป พ.ศ. 2497 ประเทศไทยกลายเปนสมาชิกองคการสนธิสัญญาเอเชีย
ตะวันออกเฉียงใต (SEATO) และกรุงเทพฯ ก็เปนที่ตั้งของสํานักงานใหญ ขอตกลงมะนิลาทําใหผูนําไทยมั่นใจ
วา สหรัฐจะชวยเหลือประเทศไทยถาถูกรุกราน การตั้ง ซีโต ซึ่งประกอบดวยสมาชิก คือ สหรัฐอเมริกา ฝรั่งเศส
อังกฤษ ปากีสถาน ออสเตรเลีย นิวซีแลนด ฟลิปปนส และประเทศไทย ทําใหเกิดความชอบธรรมในการ
แทรกแซงของกองทัพนอกภูมิภาค ถามีการบุกรุกโดยคอมมิวนิสต ทําใหรัฐบาลไทยไดรับความอบอุนใจ
พอสมควร
2. รัฐประหารป พ.ศ. 250022
(23)
จอมพล ป. เริ่มทําสิ่งที่คิดวาสําคัญตอการพัฒนาการของประชาธิปไตย เมื่อเดือนกันยายน 2498 โดย
ขอใหรัฐสภาสนับสนุนใหผานกฎหมายพรรคการเมือง นอกจากนั้นยังลดอายุของผูมีสิทธิเลือกตั้งใหเหลือ 20 ป
และยกเลิกเงื่อนไขหรือคุณสมบัติเกี่ยวกับศึกษาทั้งหมด เพื่อใหคนมาลงคะแนนเสียงมาก ๆ พรอม ทั้งประกาศ
วาจะลงสมัครรับเลือกตั้งในเดือนกุมภาพันธ พ.ศ. 2500 และเริ่มพูดคัดคานการทํารัฐประหารและการใช
อํานาจตํารวจหรือทหารเพื่อผลทางการเมือง
การเลือกตั้งเดือนกุมภาพันธ พ.ศ.2500 มีพรรคการเมืองใหญสองพรรคที่ลงแขงขัน คือ พรรค
เสรีมนังคศิลาของจอมพล ป. และพรรคประชาธิปตยของนายควง อภัยวงศ ผลที่ไดก็คือจอมพล ป. ชนะการ
เลือกตั้ง แตแลวก็มีการโวยวายเกี่ยวกับเลือกตั้งวาการเลือกตั้งสกปรก รัฐบาลสกัดกั้นการวิจารณโดยประกาศ
ภาวะฉุกเฉิน เพื่อจะปราบฝายตรงขามใหหนักขึ้น รัฐบาลหันไปแสดงพลังโดยการตั้งสฤษดิ์ ใหเปนผูบัญชาการ
สูงสุกของกองทัพและตํารวจ มีความรับผิดชอบในการรักษาความสงบเรียบรอย การรวมตัวของบุคคลทุก
รูปแบบถูกสั่งหาม บรรณาธิการหลายคนถูกจับในฐานะเขียนบทความและคํากลาวที่ตอตานรัฐบาล นอกากนั้น
ยังมีการแสดงอํานาจทหารเพื่อขมขูฝายตรงขาม
(23) ลิขิต ธัรเวคิน, ศาสตราจารย์ดร., วิวัฒนาการการเมืองการปกครองไทย ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 5 (กรุงเทพฯ : สํานักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์,
2540), หน้า 146-150

14. 54
ทามกลางการแสดงพลังอํานาจของฝายรัฐบาล กลุมนิสิตนักศึกษาจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัยประมาณ
2,000 คน ก็ไดตัดสินใจเด็ดขาดที่จะตอตานรัฐบาล มีการเรียกรองใหนายกรัฐมนตรีลาออก และใหมีการ
เลือกตั้งใหมภายใตคําแนะนําของจอมพลสฤษดิ์ แตจอมพล ป. ไมยินยอม โดยกลาวตอบวาการเลือกตั้งจะเปน
โมฆะเมื่อศาลสั่ง จอมพลสฤษดิ์ไดขอใหนักศึกษาสลายตัว และสฤษดิ์ไดกลาวคําคมในประวัติศาสตรไวที่
สะพานมัฆวานวา “พบกันใหมเมื่อชาติตองการ”
หลังจากการเลือกตั้งและหลังการรณรงคคัดคานการเลือกตั้งที่สกปรก คะแนนนิยมและฐานะของ
จอมพล ป. เสื่อมลงอยางรวดเร็ว วกที่คัดคานรัฐบาลและความเปนเผด็จการและการใชอํานาจผิด ๆ ของ
พลตํารวจเอกเผา ศรียานนท ก็ยิ่งเพิ่มขึ้น ในขณะที่พรรคการเมืองฝายตรงขามตาง ๆ พยายามหาทางลม
รัฐบาลจอมพล ป. เพื่อถวงดุลอํานาจของจอมพลสฤษดิ์
ทามกลางวิกฤติดังกลาวพรอมกับการตอตานอเมริกัน ในวันที่ 16 กันยายน พ.ศ. 2500
จอมพลสฤษดิ์จึงทําการรัฐประหาร ตามรายงานขาววา จอมพลสฤษดิ์จับแผนการปฏิวัติของเผาได จอมพล ป.
หนีไปเขมร และตอมาขอลี้ภัยไปอยูญี่ปุน และอยูจนถึงแกอสัญกรรมที่นั่น พลตํารวจเอกเผาถูกสงออกนอก
ประเทศและไปอยูสวิสเซอรแลนด ซึ่งตอมาไดถึงแกอนิจกรรมที่นั่น หลังจากนั้น จอมพลสฤษดิ์ยังมิไดเขา
ครอบครองอํานาจทันทีไดแตงตั้ง นายพจน สารสิน เปนนายกรัฐมนตรีเปนเวลา 90 วัน แลวจึงมีการเลือกตั้ง
ทั่วไป ภายหลังการเลือกตั้งพลโทถนอม กิตติขจร ไดเปนนายกรัฐมนตรี แตแลวทามกลางวิกฤติการณทาง
การเมือง การตอสูกันระหวางกลุมภายในพรรคและในกองทัพ จอมพลสฤษดิ์ จึงยึดอํานาจอีกครั้งหนึ่งเมื่อวันที่
20 ตุลาคม 2501 รัฐธรรมนูญของป 2495 ถึงถูกยกเลิก เปนการยุติรัฐบาลแบบประชาธิปไตย หลังจากนั้น
ประเทศไทยถูกปกครองโดยเผด็จการแบบพอขุนภายใตสฤษดิ์ และผูสืบทอดอํานาจคือ จอมพลถนอม กิตติ
ขจร และจอมพลประภาส จารุเสถียร ระบบเผด็จการแบบพอขุนอยูไดเปนเวลา 15 ป โดยมีประชาธิปไตยครึ่ง
ใบเขามาแทรกเล็กนอย กอนจะถูกลม โดยการลุกฮือ ซึ่งนําโดยนักศึกษาเมื่อวันที่ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 และ
เหตุการณนั้นเรียกวา “การปฏิวัติเดือนตุลาคม”(24)
3. การเมืองไทยระหวาง 14 ตุลาคม 2516 และ 6 ตุลาคม 251924
(25)
14 ตุลาคม 2516 เปนปรากฏการณทางการเมืองยุคใหมที่มีนัยสําคัญอยางยิ่ง เพราะเปนการลุกฮือ
ของประชาชนจํานวนแสน ๆ คน เพื่อตอตานรัฐบาลเผด็จการทหาร สาเหตุขอเหตุการณ 14 ตุลาคม 2516 มี
หลายองคประกอบ ซึ่งมีสาเหตุที่เกิดจากปญหาโครงสรางและตัวแปรเฉพาะซึ่งเปนสวนหนึ่งของโครงสราง
แยกออกเปนลักษณะไดดังนี้
(24) ศาสตราจารย์เสน่ห์ จามริก แห่งคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, เรียกเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 ว่า “การปฏิวัติ 14 ตุลาคม” ดูบทความ
ในวารสารธรรมศาสตร์ ปีที่ 3 ฉบับที่ 3 (พฤษภาคม 2517)
(25) ลิขิต ธีรเวคิน, ศาสตราจารย์ดร. วิวัฒนาการทางการเมืองการปกครองไทย, อ้างแล้ว หน้า 190-208

15. 55
1. ในแงของโครงสรางทางสังคม เศรษฐกิจ และการเมือง เปนผลของการเสียดุลระหวางการพัฒนา
เศรษฐกิจและสังคมกับการพัฒนาทางการเมือง ทําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงนําไปสูขอขัดแยง
2. บุคลิกภาพของผูมีอํานาจ ทั้งจอมพลถนอม จอมพลประภาส ตางก็ไมมีบารมีเหมือน
จอมพลสฤษดิ์
3. ระบบอุปถัมภ การใหความสนับสนุนชวยเหลือ และการตอบแทนในแงผลประโยชนทําใหเกิด
ปญหาการฉอราษฎรบังหลวง
4. ปญหาความชอบธรรม รัฐบาลทําใหเกิดการฉอราษฎรบังหลวง ลิดรอนสิทธิประชาชน การขาด
แคลนขาวสารและน้ําตาล รัฐบาลไมสามารถบําบัดทุกขบํารุงสุข มีการใชอํานาจไปในทางไมชอบธรรมในหลาย
กรณี
5. กลุมการเมืองที่ไมสนับสนุนเผด็จการ คือ กลุมจารีตประเพณี และบรรดาพรรคการเมืองที่ไมเห็น
ดวยกับการกระทําของรัฐบาลในประเด็นการใชอํานาจทางการเมือง
เหตุการณ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2516 เริ่มตนดวยการแจกใบปลิวเรียกรองรัฐธรรมนูญของกลุมนักศึกษา
กลุมหนึ่ง ในวันที่ 6 ตุลาคม 2514 และถูกตํารวจจับซึ่งเปนจุดนําไปสูเหตุการณ 14 ตุลาคม 2516 กอนหนา
นั้นไดมีการเซ็นชื่อ 80 คน เพื่อเรียกรองรัฐธรรมนูญและยังมีจดหมายจาก ดร.ปวย อึ้งภากรณ อดีตผูวาการ
ธนาคารแหงประเทศไทยถึงจอมพลถนอม กิตติขจร นายกรัฐมนตรี โดยเขียนเปนจดหมายจากนายเขม เย็นยิ่ง
ถึงนายทนุ เกียรติกอง ใหมีกติกาของหมูบาน “ไทยเจริญ” การจับกุมตัวนักศึกษา 12 คน และนักการเมืองผู
หนึ่ง เปน 13 คน ผลที่ตามมาก็คือ การชุมนุมโดยศูนยนิสิตนักศึกษาแหงประเทศไทย เริ่มที่มหาวิทาลัย
ธรรมศาสตร การประทวงประกอบดวย การอภิปรายโจมตีรัฐบาลและตัวบุคคล ซึ่งไดแก จอมพลถนอม จอม
พลประภาส และพันเอกณรงค จํานวนผูประทวงมากขึ้นตามลําดับ จนมากกวาหาแสนคน เหตุการณทั้งหมด
เริ่มตั้งแต 6 ตุลาคม และสิ้นสุดลงวันที่ 16 ตุลาคม 2514 แตเหตุการณนอเลือดเกิดในวันอาทิตยที่ 14 ตุลาคม
2516
การนองเลือดที่เกิดขึ้นนั้นจะสาเหตุอยางไรก็คงวิเคราะหได แตขาดหลักฐานที่จะสนับสนุน จึงขอ
บรรยายถึงเหตุการณอยางคราว ๆ วาการประทวงขนานใหญนี้เริ่มที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ที่ลานโพธิ์
ตั้งแตวันที่ 9 ตุลาคม และในวันที่ 13 ตุลาคม ผูประทวงทั้งหมดซึ่งประกอบดวยนิสิตนักศึกษา นักเรียน
ประชาชน ก็เคลื่อนออกจากมหาวิทยาลัยธรรมศาสตรไปยังอนุสาวรียประชาธิปไตย ระหวางตอนบายของวันที่
13 จนถึงเชาวันที่ 14 ตุลาคม เปนชวงเวลาของการเจรจาตอรองระหวางกรรมการศูนยนิสิตฯ และรัฐบาล
ผสมผสานกับความสับสน ความไมเขาใจบางประการของกลุมผูนํา ความตึงเครียดซึ่งซับซอนเกินกวาจะกลาว
อยางสั้น ๆ ณ ที่นี้ได แตที่สําคัญก็คือ การนองเลือดที่เกิดขึ้นเชาวันที่ 14 ตุลาคม 2516 ซึ่งเกิดการปะทะกัน
ระหวางตํารวจและผูประทวงไดนําไปสูเหตุการณที่เศราที่สุดในประวัติศาสตรไทย นักศึกษาอาชีวะจํานวนหนึ่ง