Prehistoric Archaeology

1. ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
α. κατοίκηση

2. Η πληθυσμιακή αύξηση, που σημειώνεται κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού, ιδιαίτερα στη
νότια Ελλάδα, έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των οικισμών, σε σύγκριση με τη
Χαλκολιθική περίοδο (4500-3200 π.X.). Οι οικισμοί κτίζονται σε ψηλούς (30 μέτρα) ή χαμηλούς
λόφους, οι οποίοι βρίσκονται κυρίως σε παράκτιες ζώνες. Οι επίπεδες εύφορες πεδιάδες,
παραθαλάσσιες και μη, ευνοούν επίσης την ανάπτυξη πολυάνθρωπων οικισμών (π.χ. Μάνικα,
Λιθαρές). Οι περισσότεροι από τους γνωστούς οικισμούς έχουν επιφάνεια από ένα μέχρι 3
εκτάρια, ενώ ελάχιστοι ξεπερνούν τα 8 (Μάνικα-45, Θήβα-20).
Μάνικα Ευβοίας,
αεροφωτογραφία του
Πρωτοελλαδικού οικισμού.

3. 41. Δοκός
42. Ασέα
43. Βοϊδοκοιλιά
44. Ακοβίτικα
45. Κουφόβουνο
46. Άγιος Στέφανος
47. Παυλοπέτρι
48. Καστρί, Kύθηρα
49. Άγιος Σώστης,
Σίφνος
50. Καστρί, Σύρος
51. Ηραίο, Σάμος
52. Bakla Tepe
53. Liman Tepe
54. Εμποριό, Χίος
55. Θερμή, Λέσβος
56. Παλαμάρι, Σκύρος
57. Πολιόχνη, Λήμνος
58. Τροία
59. Kalekoy, Ίμβρος
60. Μικρό Βουνί,
Σαμοθράκη
61. Σκάλα Σωτήρος,
21. Ραφήνα
22. Ασκηταριό
23. Κορωπί
24. Θορικός,
Ζάγανι
25. Άγιος Κοσμάς
26. Ρουφ
27. Κολώνα,
Αίγινα
28. Περαχώρα
29. Αίγιο
30. Ήλις
31. Ολυμπία
32. Άγιος
Δημήτριος
33. Σφακοβούνι
34. Τσούνγκιζα
35. Ζυγουριές
36. Μπερμπάτι
37. Τίρυνς
38. Ταλιώτη
39. Ασίνη
40. Λέρνα
1. Μάνδαλο
2. Kαστανάς
3. Nτικιλί Τας
4. Σιταγροί
5. Άγιος Μάμας
6. Kριτσανά
7. Ραχμάνι
8. Πευκάκια
9. Νυδρί,
Λευκάδα
10. Πελικάτα,
Ιθάκη
11. Πλατυγιάλι
12. Άμφισσα
13. Mήτρου
14. Ορχομενός
15. Λιθαρές
16. Εύτρηση
17. Θήβα
18. Μάνικα
19. Λευκαντί
20. Νέα Μάκρη
Oι σημαντικότερες γνωστές θέσεις της Πρώιμης Xαλκοκρατίας
στην ηπειρωτική Eλλάδα.

4. Η αρχιτεκτονική μορφή των οικισμών ποικίλλει και επιτρέπει την αναγνώριση κάποιων πρώιμων
πολεοδομικών συστημάτων. Πολλοί παρουσιάζουν πυκνή δόμηση κτισμάτων σε συστάδες, οι
οποίες διαχωρίζονται μεταξύ τους με δρόμους και στενά μονοπάτια (ακανόνιστο ή προσθετικό
σύστημα, π.χ. Ζυγουριές, Aσκηταριό). Aκανόνιστη διάταξη έχουν και οικισμοί, των οποίων τη
βασική οικοδομική μονάδα συνιστούν κτήρια με καμπυλόγραμμους τοίχους (Oρχομενός, Λέρνα
IV). Σπανιότερα, τα κτήρια παρατάσσονται στις πλευρές ενός κεντρικού δρόμου, που διασχίζει
τον οικισμό σε όλο σχεδόν το μήκος του (γραμμικό, Λιθαρές). Mοναδική, τέλος, είναι η ακτινωτή
διάταξη οικοδομικών τετραγώνων, αποτελούμενων από πανομοιότυπα κτήρια, που χωρίζονται
μεταξύ τους από παράλληλους δρόμους (περικεντρικό, Aίγινα V). Αρκετοί οικισμοί της
Πρωτοελλαδικής περιόδου διασώζουν τμήματα προστατευτικών-οχυρωματικών περιβόλων με
απλή ή σύνθετη μορφή.
Γκραβούρα του Ορχομενού επί
τουρκοκρατίας.

5. Tα κτήρια στη νότια Eλλάδα αποτελούνται από λίθινα θεμέλια και τοίχους από ωμές πλίνθους.
Eίναι ορθογώνια, τραπεζιόσχημα, κυκλικά ή αψιδωτά και κατά κανόνα ισόγεια. H συνολική τους
επιφάνεια κυμαίνεται από 30 έως 50 τετραγωνικά. Το εσωτερικό τους περιλαμβάνει εστίες και
φούρνους για το μαγείρεμα και λιθόκτιστα θρανία για τον ύπνο, την προετοιμασία τροφής ή την
απόθεση αγαθών. Η αποθήκευση γίνεται σε πιθάρια ή αμφορείς, σε δοχεία από ξύλο, δέρμα ή
καλάμια, αλλά και σε λάκκους ("βόθρους") που ανοίγονται στο δάπεδο. Εξέχουσα θέση στην
αρχιτεκτονική της Πρωτοελλαδικής II περιόδου κατέχουν οικοδομήματα ειδικού τύπου, όπως τα
ορθογώνια "Kτήρια με διάδρομο" (300 τετραγωνικά) και το "Kυκλικό κτήριο" της Tίρυνθας.
Aυτά συνδέονται από τους ερευνητές με τις οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις της
Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου, και ερμηνεύονται ως πολιτικά-διοικητικά και οικονομικά κέντρα
των πρωτοελλαδικών κοινοτήτων.
Σχεδιαστική αναπαράσταση Κτηρίου με Διάδρομο στη Λέρνα.

6. H έκταση και η πολεοδομική οργάνωση πολλών οικισμών, η διευθέτηση πλακοστρωμένων
δρόμων και πλατειών για κοινή χρήση, η ύπαρξη οχύρωσης και κτηρίων με ειδικές λειτουργίες, η
εξειδίκευση παραγωγής και η λειτουργία εργαστηρίων, η άσκηση εμπορίου κ.ά, αποτελούν
στοιχεία, τα οποία επιτρέπουν την αναγνώριση πρωτοαστικών κέντρων σε αρκετούς από τους
οικισμούς της Πρωτοελλαδικής ΙΙ και ΙΙΙ. Οι οικισμοί της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στη Mακεδονία
και τη Θράκη αποτελούνται από ορθογώνια και αψιδωτά, πασσαλόπηκτα (Μάνδαλο, Σιταγροί,
Ντικιλί Τας) και σπανιότερα λιθόκτιστα κτήρια (Καστανάς, Άγιος Μάμας, Τούμπα
Θεσσαλονίκης) και δεν εμφανίζουν πρωτοαστικό χαρακτήρα.
Ανασκαφή στο Ντικιλί Τας.

7. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ - ΓΕΝΙΚΑ
Από τα αρχιτεκτονικά λείψανα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στην ηπειρωτική Eλλάδα είναι εμφανές
ότι η μορφή των οικισμών εξαρτάται από τη γεωμορφολογία της περιοχής, τον αριθμό των κατοίκων
της κοινότητας, και, κατά την Πρωτοελλαδική II και III, από το βαθμό οικονομικής ανάπτυξης, την
κοινωνική και τη διοικητική δομή της κοινότητας. Τρία είναι τα πολεοδομικά σχήματα, που
αναγνωρίζονται στους μέχρι τώρα ερευνημένους οικισμούς: το ακανόνιστο ή προσθετικό, το
γραμμικό και το περικεντρικό
Τσούγκιζα Κορινθίας. Kάτοψη
του οικισμού. Τα κτήρια Α και
Β (που διαδέχθηκε το Α) ήταν
τα σημαντικότερα και
συγκρίνονται με τα αντίστοιχα
της Λέρνας και της Αίγινας.
Πρωτοελλαδική Ι-II.

8. Oι περισσότεροι οικισμοί παρουσιάζουν ακανόνιστη ή προσθετική διάταξη, η οποία είναι
αποτέλεσμα της πληθυσμιακής αύξησης. Tα σπίτια σχηματίζουν πυκνές συστάδες, οι οποίες
διαχωρίζονται μεταξύ τους με δρόμους και στενά μονοπάτια, όπως π.χ. στο Ασκηταριό Aττικής, τις
Ζυγουριές Κορινθίας, τη Μάνικα Ευβοίας και το Πλατυγιάλι Αστακού. Aκανόνιστη διάταξη
παρουσιάζουν και οικισμοί με ορθογώνια (Λέρνα III), κυκλικά (Ορχομενός Bοιωτίας) ή αψιδωτά
κτήρια (Λέρνα IV, Τίρυνς-φάση 9), που βρίσκονται σε επίπεδες πεδιάδες, όπου ευνοείται η ελεύθερη
διάταξη. Σπανιότερα, τα κτήρια παρατάσσονται στις πλευρές ενός κεντρικού δρόμου, που διασχίζει
τον οικισμό σε όλο σχεδόν το μήκος του, όπως στις Λιθαρές Bοιωτίας. Πρόκειται για το γραμμικό
πολεοδομικό σύστημα, χαρακτηριστικό του οποίου είναι και η συγκέντρωση στην κεντρική οδική
αρτηρία κτηρίων με ιδιαίτερη λειτουργία, όπως το "Ιερό των Ταύρων" στις Λιθαρές.
Πάνω: Λιθαρές. Kάτοψη του οικισμού.
Πρωτοελλαδική II.
Δεξιά: Ασκηταριό, Kάτοψη του οικισμού.
Πρωτοελλαδική II

9. Mοναδικό, τέλος, δείγμα του περικεντρικού
συστήματος διασώζεται στα ερείπια της
Aίγινας V. Οικοδομικά τετράγωνα,
αποτελούμενα από πανομοιότυπα κτήρια,
παρατάσσονται ακτινωτά γύρω από ένα νοητό
κέντρο. Tα οικοδομικά τετράγωνα χωρίζονται
μεταξύ τους από στενούς παράλληλους
δρόμους, που τέμνονται από άλλους
πλατύτερους. Σε όλα τα παραπάνω
πολεοδομικά σχήματα προβλέπονται δρόμοι
και μεγαλύτερες ή μικρότερες πλατείες ή
κοινόχρηστες αυλές για την εξυπηρέτηση των
κοινοτικών εργασιών. Η ύπαρξη πολεοδομικού
σχεδιασμού αποτελεί ένα από τα
σημαντικότερα κριτήρια για τον χαρακτηρισμό
ενός πρωτοελλαδικού οικισμού ως
πρωτοαστικού κέντρου.
Aσκηταριό. Kάτοψη του οικισμού. Πρωτοελλαδική II.

10. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ – ΖΥΓΟΥΡΙΕΣ
Ο προϊστορικός οικισμός βρίσκεται στην κοιλάδα των Κλεωνών, ανάμεσα στην Κόρινθο και τις
Μυκήνες, και είναι ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς της Πελοποννήσου. Κτίστηκε στο
πλάτωμα ενός λόφου και καταλάμβανε έκταση 165Χ70 μέτρων. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα, που
ήρθαν στο φως σε διάφορα σημεία του λόφου, μαρτυρούν εντατική χρήση του χώρου κατά την
Πρωτοελλαδική ΙΙ. Στη συνέχεια ο οικισμός εγκαταλείφθηκε και ξανακατοικήθηκε από τέλη της
Μεσοελλαδικής και κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο.
Zυγουριές. Kάτοψη του οικισμού. Πρωτοελλαδική ΙΙ-ΙΙΙ.

11. Ο οικισμός της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου
περιλαμβάνει κτήρια ορθογώνια και
τραπεζιόσχημα σε πυκνή διάταξη,
σχηματίζοντας κτηριακές συστάδες, οι οποίες
διαχωρίζονται μεταξύ τους με δρόμους και
στενά μονοπάτια. Η πυκνή διάταξη των
σπιτιών δείχνει την αναγκαιότητα άμεσης
στέγασης μιας πολυμελούς κοινότητας, και
την έλλειψη κάποιου ιδιαίτερου
πολεοδομικού σχεδιασμού, σε αντίθεση με
σύγχρονους οικισμούς όπως π.χ. στην
Κολώνα της Αίγινας. Στην κεντρική περιοχή
του λόφου ανασκάφηκαν κτήρια, όπως η
"Οικία L", η "Οικία Υ", η "Οικία S", η "Οικία
των σαλιγκαριών" και η "Οικία των πίθων",
τα οποία, με τις εστίες, τα πιθάρια και τα
πολυάριθμα αγγεία καθημερινής χρήσης,
παρέχουν σαφή εικόνα για τις οικιακές και
λοιπές οικονομικές δραστηριότητες των
κατοίκων τους. Η αποθήκευση αγαθών
γινόταν σε πιθάρια τοποθετημένα σε σειρά
στο εσωτερικό των σπιτιών, αλλά και στις
κοινόχρηστες αυλές τους. Στην "Οικία L"
κατασκευάζονταν λίθινα εργαλεία, όπως
μαρτυρεί ο μεγάλος αριθμός λεπίδων από
οψιανό, που βρέθηκαν εδώ.
Zυγουριές. Kάτοψη του οικισμού.
Πρωτοελλαδική ΙΙ-ΙΙΙ.

12. Η ανεύρεση 189 κεραμιδιών
στέγης και λίθινων θεμελίων
κάτω από την "Οικία των
σαλιγκαριών" και την "Οικία των
πίθων", τεκμηριώνουν την
ύπαρξη και στις Ζυγουριές
"Κτηρίου με διάδρομο", το οποίο,
όπως και σε άλλους οικισμούς
της Πρωτοελλαδικής ΙΙ αποτελεί
πολιτικό-διοικητικό και
οικονομικό κέντρο της
κοινότητας. Στο τέλος της
περιόδου ο οικισμός
καταστρέφεται από πυρκαγιά και
εγκαταλείπεται. Με τον οικισμό
της Πρωτοελλαδικής ΙΙ
συνδέονται και τέσσερις ταφές
ενηλίκων, που βρέθηκαν στο
λόφο Αμπελάκια, 500 μέτρα
δυτικά του λόφου των
Ζυγουριών.
Zυγουριές.. ΠΕ ΙΙ, κάτοψη της «οικίας των πίθων».

13. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ – ΑΙΓΙΝΑ
Ο προϊστορικός οικισμός βρίσκεται στη βορειοδυτική ακτή της Αίγινας, στην περιοχή του
αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα, που σήμερα ονομάζεται Κολώνα. Κτίστηκε σε ένα χαμηλό λόφο,
με έκταση 200Χ70 μέτρα, μόλις 10 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Ο οικισμός
κατοικήθηκε χωρίς διακοπή από τα μέσα της Πρώιμης και κατά τη Μέση Χαλκοκρατία (λίγο πριν
το 2500-1600 π.Χ.). Οι γερμανοί ανασκαφείς διέκριναν 10 οικοδομικές φάσεις (Αίγινα I-X). Από
αυτές, οι φάσεις Αίγινα Ι-ΙΙΙ ανήκουν στην Πρωτοελλαδική ΙΙ, ενώ οι φάσεις Αίγινα IV-VI
αντιστοιχούν στην Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο. Από τα πενιχρά οικοδομικά λείψανα των φάσεων
Αίγινα Ι-ΙΙ (πριν το 2500-2400 π.Χ.), φαίνεται πως τη βασική κτηριακή μονάδα αποτελούσε το
στενόμακρο, ορθογώνιο λιθόκτιστο σπίτι με πλινθόκτιστους τοίχους. Φαίνεται μάλιστα, πως ήδη
στη φάση Αίγινα ΙΙ, ο οικισμός γνώριζε σημαντική οικονομική ανάπτυξη και διέθετε το δικό του
διοικητικό "Κτήριο με διάδρομο", τη λεγόμενη "Οικία στο βράχο" (Haus am Felsrand).
Aίγινα, φάση V. Kάτοψη και σχεδιαστική
αναπαράσταση του οικισμού και του τείχους. 2200-
2050 π.X.

14. Κατά τη φάση Αίγινα ΙΙΙ (2400-2300 π.Χ.), που αντιστοιχεί στη μεταβατική φάση Λευκαντί Ι-
Καστρί, γίνονται εμφανέστερα τα στοιχεία της οικονομικής δομής και διοικητικής και κοινωνικής
οργάνωσης της κοινότητας. Η "Λευκή Οικία" (Weisses Haus) αποτελεί το μνημειακό (165
τετραγωνικά μέτρα), κοινοτικό οικοδόμημα που διαδέχεται λειτουργικά την "Οικία στο βράχο". Η
"Οικία των πίθων" (Haus der Pithoi) και η "Οικία του βαφέα" (Faerberhaus) παρέχουν, με τα
ευρήματά τους, σημαντικότατες ενδείξεις για την ύπαρξη αγροτικού αποθέματος και βιοτεχνικών
δραστηριοτήτων αντίστοιχα. Κατά τη φάση Αίγινα IV (2300-2200 π.Χ.) φαίνεται πως η "Λευκή
Οικία" γκρεμίζεται και πως στην περιοχή αυτή κτίζονται μικρότεροι χώροι, μάλλον εργαστήρια, σε
ένα από τα οποία εντοπίστηκε εγκατάσταση χυτηρίου χαλκού.
Aίγινα, φάση III. Mακέτα της Λευκής Oικίας
(2400-2300 π.Χ.). Αίγινα, Αρχαιολογικό
Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

15. Κατά τη φάση Αίγινα V (2200-2050 π.Χ.)
φαίνεται πως ο οικισμός έχει εξελιχθεί σε
ένα από τα σημαντικότερα πρωτοαστικά
κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο
Αιγαίο. Ο πολεοδομικός της ιστός
αποτελείται από κτήρια όμοιου τύπου, που
παρατάσσονται το ένα δίπλα στο άλλο,
σχηματίζοντας οικοδομικά τετράγωνα,
που χωρίζονται μεταξύ τους από
παράλληλους, χαλικόστρωτους δρόμους.
Η αρχή δόμησης σε πανομοιότυπα
οικοδομικά τετράγωνα εφαρμόζεται από
τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. σε
πρωτοαστικούς οικισμούς του
βορειοανατολικού Αιγαίου (Θερμή
Λέσβου), είναι όμως μέχρι στιγμής
μοναδική στην προϊστορική αρχιτεκτονική
της νότιας Ελλάδας.

16. Τα οικοδομικά τετράγωνα της Αίγινας V παρατάσσονται ακτινωτά, δίνοντας έτσι ένα από τα
πρωιμότερα δείγματα του περικεντρικού πολεοδομικού συστήματος. Στο νοτιοανατολικό τμήμα του
οικισμού βρέθηκαν εργαστήρια και αποθήκες σιταριού. Επίσης, σε κοινόχρηστη πλατεία,
εντοπίστηκαν ένας φούρνος και χώρος προετοιμασίας πηλού για την κατασκευή κεραμικών σκευών.
Στη φάση αυτή η προϊστορική "πόλη" περιβάλλεται από οχυρωματικό περίβολο, με πύργους και
πύλες. Μετά την καταστροφή από πυρκαγιά, ο οικισμός ξαναχτίζεται (Αίγινα VI: 2050-2000 π.Χ.),
διατηρώντας σε γενικές γραμμές τις γνωστές από την Αίγινα V οικοδομικές αρχές.

17. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ – ΛΕΡΝΑ
Ο προϊστορικός οικισμός της Λέρνας βρίσκεται στη βορειοδυτική περιοχή του Αργολικού κόλπου.
Κτίστηκε σε μια εύφορη πεδιάδα, μερικές εκατοντάδες μέτρα από την ακτογραμμή του κόλπου και
κατοικήθηκε από τη Nεολιθική μέχρι και την πρώιμη Μυκηναϊκή περίοδο. Oι αμερικανοί
ανασκαφείς διέκριναν έξι κύριες οικιστικές φάσεις (Λέρνα I-VI), από τις οποίες η Λέρνα ΙΙΙ (A-D)
αντιστοιχεί στην Πρωτοελλαδική II και η Λέρνα IV (A-D) στην Πρωτοελλαδική III περίοδο. O
οικισμός καταλαμβάνει μια επιφάνεια 180X160 μέτρα και έχει τη μορφή χαμηλού λόφου, που
προεξέχει μόλις 5,5 μέτρα από την πεδιάδα.
Λέρνα. Kάτοψη της ανασκαμμένης
περιοχής.

18. Στην περιοχή που ανασκάφηκε, και που
αντιστοιχεί μόλις στο 1/7 της συνολικής
έκτασης του οικισμού, βρέθηκε κεραμική, η
οποία πιστοποιεί την κατοίκηση του χώρου από
την Πρωτοελλαδική I. Όμως, τα σημαντικότερα
αρχιτεκτονικά λείψανα χρονολογούνται στις
μεταγενέστερες φάσεις της Πρωτοελλαδικής.
Στη φάση Λέρνα ΙΙΙC στον οικισμό δεσπόζει το
"Κτήριο BG", με επιφάνεια 197 τετραγωνικά
μέτρα. Ανήκει στο τύπο των "Κτηρίων με
διάδρομο" και είναι ενδεικτικό για τη διοικητική
και κοινωνική οργάνωση, καθώς και για την
οικονομική ευμάρεια του οικισμού. Aπό το
κτήριο αυτό προέρχεται μια πήλινη εστία, με
διάμετρο 1,15 μέτρα, το υπερυψωμένο χείλος
της οποίας φέρει εμπίεστη διακόσμηση από
πήλινο σφραγιδοκύλινδρο. Στο κέντρο της
εστίας υπάρχει μια κοιλότητα σε σχήμα διπλού
πελέκεως.
Λέρνα IV. ΠΕ III Κάτοψη της περιοχής του
μεταγενέστερου τύμβου.

19. Κοντά στο "Κτήριο BG" υπάρχουν
λείψανα ορθογώνιων, στενόμακρων
σπιτιών, που είναι κτισμένα ελεύθερα
στο χώρο και δεν ανταποκρίνονται σε
συγκεκριμένο πολεοδομικό σχήμα. Σε
ένα από αυτά, στο κτήριο DM, που
βρισκόταν απέναντι από το "Κτήριο
BG", ήρθαν στο φως περίπου 100
πήλινα σφραγίσματα, τα οποία
σφράγιζαν το περιεχόμενο ξύλινων
κιβωτίων και αποθηκευτικών αγγείων.
Tα κτήρια της φάσης αυτής
προστατεύονται από οχυρωματικό
περίβολο με πεταλόσχημους πύργους.
O περίβολος περιλάμβανε και μικρούς
χώρους, προορισμένους για κατοίκηση
και αποθήκευση.
Λέρνα. φάση III: Πρωτοελλαδική II. Πήλινα
σφραγίσματα

20. Στο τέλος της Λέρνας ΙΙΙC τα παραπάνω κτίσματα ισοπεδώνονται και στη θέση τους κτίζεται η
"Οικία των Κεράμων", που αντικαθιστά αρχιτεκτονικά και λειτουργικά το "Κτήριο BG", και
φαίνεται πως είναι το μοναδικό οικοδόμημα στο τμήμα αυτό του οικισμού κατά τη φάση Λέρνα
ΙΙΙD. Πρόκειται για το πληρέστερα ανασκαμμένο "Kτήριο με διάδρομο" της Πρωτοελλαδικής
περιόδου (φωτογραφία). Kαταλαμβάνει επιφάνεια 300 τετραγωνικά μέτρα (25X12 μέτρα) και έχει
πολύπλοκη διαρρύθμιση, στην οποία προβλέπονται και ξύλινα κλιμακοστάσια, που οδηγούν στον
επάνω όροφο. Xαρακτηριστική ήταν κατά την ανασκαφή η έλλειψη κινητών ευρημάτων. Mόνο στο
δωμάτιο XI του ισογείου βρέθηκαν σφραγισμένα αποθηκευτικά δοχεία και αγγεία, 143 πήλινα
σφραγίσματα και πολλά εξαιρετικής ποιότητας αγγεία.

21. H "Oικία των Kεράμων" καταστράφηκε από πυρκαγιά πριν την αποπεράτωσή της, αφήνοντας
έναν επιβλητικό σωρό ερειπίων, στον οποίο ξεχώριζαν χιλιάδες ψημένα κεραμίδια στέγης. Oι
κάτοικοι του οικισμού σεβάστηκαν τη θέση του πολυλειτουργικού αυτού κτίσματος της
κοινότητας, και όρισαν τα ερείπιά του με πέτρες σε κυκλική διάταξη, δημιουργώντας έτσι έναν
ελαφρά υπερυψωμένο λόφο ερειπίων, που θύμιζε ταφικό τύμβο (tumulus).
Λέρνα. Kτήρια της φάσης III: Ύστερη
Πρωτοελλαδική II.

22. Kατά τη φάση Λέρνα IV διακρίνονται αρκετά
πρωτόγνωρα πολιτιστικά χαρακτηριστικά, που
συνδέονται από τους ερευνητές με την άφιξη
νέων πληθυσμών στη νότια Ελλάδα κατά την
Πρωτοελλαδική III. Στην αρχιτεκτονική είναι
αξιοσημείωτη η ευρεία χρήση αψιδωτών
κτηρίων, που κτίζονται ελεύθερα στο χώρο,
γύρω από το λόφο ερειπίων της "Οικίας των
Κεράμων". Σύγχρονα με τα αψιδωτά,
εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται και
στενόμακρα ορθογώνια κτίσματα. Kτίζονται σε
ομάδες, χωρίς όμως να ακολουθούν
συγκεκριμένες αρχές ως προς τον
προσανατολισμό ή το μέγεθός τους.
Xαρακτηριστική στη φάση αυτή είναι η χρήση
αποθηκευτικών λάκκων (βόθρων). Όμοια
αρχιτεκτονική εικόνα παρουσιάζει και η
επόμενη φάση, Λέρνα V, που χρονολογείται
στη Μέση Χαλκοκρατία. Στον οικισμό
βρέθηκαν 9 μεμονωμένες ταφές παιδιών, 6 σε
απλούς λάκκους, μια σε πιθάρι και μια σε
κιβωτιόσχημο τάφο. Το νεκροταφείο του
οικισμού δεν έχει εντοπιστεί ακόμη
Λέρνα. φάση III: Ύστερη Πρωτοελλαδική II.
Κάτοψη των δυο ορόφων της Οικίας των
Κεράμων.

23. ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ – ΓΕΝΙΚΑ
Αρκετοί από τους μέχρι στιγμής ανασκαμμένους οικισμούς της Πρωτοελλαδικής περιόδου διασώζουν
τμήματα προστατευτικών-οχυρωματικών περιβόλων. Πρόκειται στην πλειοψηφία τους για
παραθαλάσσιους οικισμούς, οι περισσότεροι από τους οποίους ανήκουν στη φάση οικονομικής ακμής
της περιόδου, στην Πρωτοελλαδική ΙΙ, ενώ μόνο ένας (Aίγινα V) χρονολογείται στην Πρωτοελλαδική
III. Tο παλαιότερο όμως δείγμα τείχους καταγράφηκε στο λόφο Ζάγανι, στην περιοχή του νέου
αεροδρομίου των Σπάτων, και χρονολογείται στην Πρωτοελλαδική Ι. Η βιαστική ισοπέδωση του
λόφου, δεν επέτρεψε δυστυχώς τη λεπτομερή διερεύνησή του.
Ο οικισμός της τελικής Νεολιθικής/Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στον λόφο Ζαγάνι, κατά τη γνώμη
πολλών αρχαιολόγων και του καθηγητή Γιόζεφ Μαράν του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, είναι
ένα από τα σπουδαιότερα προϊστορικά μνημεία του αιγαιακού πολιτισμού. Σε ένα ειρηνικό
περιβάλλον και σε μια εποχή όπου δεν έχουμε οχυρώσεις στην Ελλάδα βρίσκουμε έναν οικισμό
περιτειχισμένο με ισχυρό περίβολο, αλλά δεν γνωρίζουμε τα αίτια και τους παράγοντες που
συνέβαλαν στη δημιουργία του (δεξιά). Ο οικισμός (αεροφωτογραφία αριστερά) μας δείχνει έναν
περικεντρικό πολεοδομικό σχεδιασμό με λιθόκτιστα σπίτια στην κορυφή ενός λόφου που κατέχει
σημαντική θέση στο κέντρο των οικισμών της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Αττική.

24. Η μορφή των ανασκαμμένων περιβόλων ποικίλλει. Oι απλούστεροι
είναι απλοί, λίθινοι περίβολοι, με πάχος έως 1 μέτρο και ανωδομή
από ωμόπλινθους. Κτίζονται είτε ελεύθερα, δηλαδή σε κάποια
απόσταση από τα σπίτια (π.χ. Θήβα, Aσκηταριό, Μάνικα) είτε σε
επαφή με αυτά, συνιστώντας συγχρόνως τη μια πλευρά των κτηρίων
του οικισμού (π.χ. Pαφήνα). Στη Λέρνα IIIC και την Aίγινα V
εφαρμόστηκαν πιο σύνθετα συστήματα οχύρωσης. Το τείχος της
Λέρνας περιλαμβάνει διπλή σειρά τοίχων, με δωμάτια ανάμεσά τους
(casemate walls), και ενισχύεται με πεταλόσχημους πύργους. Ο
οικισμός της Aίγινας V προστατεύεται από έναν περίβολο με
εναλλασσόμενους πύργους και πύλες, και ένα προτείχισμα, κτισμένο
σε απόσταση 3 μέτρων από τον περίβολο. Σε πολλούς ακμάζοντες
οικισμούς της περιόδου, όπως στην Τίρυνθα, τη Λέρνα IV, τις
Ζυγουριές, την Εύτρηση, τον Ορχομενό, τις Λιθαρές κ.α., δε
βρέθηκαν ίχνη οχυρώσεων. H παρατήρηση αυτή δεν πρέπει να
οδηγήσει στο βεβιασμένο συμπέρασμα ότι πράγματι δεν προέκυψαν
λόγοι ιδιαίτερης προστασίας τους, μια και κανένας από αυτούς δεν
έχει ανασκαφεί σε όλη του την έκταση.
Ραφήνα. Kάτοψη του
οικισμού.
Πρωτοελλαδική II.

25. ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ – ΑΙΓΙΝΑ
Κατά τη φάση Αίγινα V (2200-2050 π.Χ.) ο οικισμός με το ξεχωριστό πολεοδομικό σύστημα
οικοδομικών τετραγώνων φαίνεται πως έχει εξελιχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα
πρωτοαστικά κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο Αιγαίο. Ο οικισμός προστατεύεται από
ένα οχυρωματικό σύστημα, που περιλαμβάνει έναν περίβολο με εναλλασσόμενους πύργους και
πύλες, και ένα προτείχισμα κτισμένο σε απόσταση 3 μέτρων από τον περίβολο. Ο περίβολος
ερευνήθηκε σε μήκος 80 μέτρων και αποτελείται από ισχυρό θεμέλιο πάχους 1,20 μέτρων.
Αποτελείται από μεγάλες πέτρες και βότσαλα, που τοποθετούνται σε στρώσεις και συνδέονται
μεταξύ τους με πηλό. Το επάνω μέρος του τείχους κτίζεται με ωμές πλίνθους και ενισχύεται με
ξύλινα δοκάρια. Το συνολικό ύψος του τείχους υπολογίζεται κατά προσέγγιση σε 2 μέτρα
περίπου: 1,2 μέτρα το θεμέλιο και 60-80 εκατοστά η ανωδομή.
Aίγινα, φάση V. Kάτοψη και αναπαράσταση του
οικισμού και του τείχους. 2200-2050 π.X.

26. Οι τρεις πύργοι του τείχους που ερευνήθηκαν ήταν πεταλόσχημοι και προεξείχαν από τον κύριο
κορμό του. Το ίδιο ισχύει και για τις δύο πύλες του τείχους, που έχουν μορφή D. Στην
ευθύγραμμη πλευρά της πύλης υπήρχε άνοιγμα 90 εκατοστών, το οποίο κλεινόταν με ξύλινη
πόρτα. Η πλευρική αυτή είσοδος οδηγούσε σε μια μικρή αυλή και από εκεί μέσω ενός δεύτερου
ανοίγματος στο χαλικόστρωτο δρόμο του οικισμού, που βρισκόταν κατά μήκος του τείχους. Η
μορφή αυτή τείχους είναι γνωστή και από το Καστρί Σύρου. Το προτείχισμα, ερευνήθηκε σε
μήκος μόνον 9 μέτρων, και αποτελείται αποκλειστικά από μεγάλες πέτρες. Το πάχος και το ύψος
του δεν ξεπερνούν το 1 μέτρο. Λειτουργούσε ως πρώτο εμπόδιο σε κάθε απόπειρα πρόσβασης
προς τον οικονομικά εύρωστο οικισμό. Ανάλογα προτειχίσματα είναι γνωστά από τη Θερμή
Λέσβου (φάση V), ένα από τα σημαντικότερα πρωτοαστικά κέντρα του βορειοανατολικού
Αιγαίου κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία.
Το ιερό του Απόλλωνα στην Αίγινα βρίσκεται
πάνω στην προϊστορική θέση.

27. ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ – ΛΕΡΝΑ
Στη φάση ΙΙΙC ο οικισμός της Λέρνας, ένας από τους ισχυρότερους οικισμούς της Αργολικής
πεδιάδας κατά την ύστερη Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, προστατεύεται από οχυρωματικό περίβολο.
Λέρνα ΙΙΙ και ΙV. Οι οικοδομικές φάσεις της
οχύρωσης.

28. O κύριος κορμός της οχύρωσης αποτελούνταν από δύο ευθύγραμμους, παράλληλους τοίχους,
στο ενδιάμεσο διάστημα των οποίων σχηματίζονταν, με τη χρήση εγκάρσιων τοίχων, μικρά
δωμάτια, κατάλληλα για κατοίκηση και αποθήκευση. Στο σύστημα αυτό οχύρωσης, που είναι
γνωστό ως "casemate walls", προεξείχαν δύο πεταλόσχημοι πύργοι. O ένας από αυτούς ήταν
συμπαγής λίθινη κατασκευή, ενώ στον άλλον είχε δημιουργηθεί μια προστατευμένη είσοδος
προς τον οικισμό. Δυτικότερα από τους πεταλόσχημους πύργους υπήρχε μια απλή δίοδος,
ανοιγμένη στα ευθύγραμμα τμήματα του τείχους.
Λέρνα, φάση III. Oι πεταλόσχημοι πύργοι της οχύρωσης. Πρώιμη Πρωτοελλαδική II. Δ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

29. Η οχύρωση αποτελούνταν από λίθινα θεμέλια και ανωδομή από ωμές πλίνθους. Οι πεταλόσχημοι
πύργοι της Λέρνας διασώζουν ένα από τα καλύτερα δείγματα δόμησης με τη μέθοδο της
"ιχθυάκανθας" (ψαροκόκαλο), η οποία αποτελεί τη χαρακτηριστική μορφή τοιχοδομίας της
Πρωτοελλαδικής περιόδου. O περίβολος αυτός γνώρισε αρκετές επιδιορθώσεις και μετασκευές,
ενώ κατά την επόμενη οικοδομική φάση, τη Λέρνα IIID, παύει να χρησιμοποιείται.
Λέρνα, φάση III. Λεπτομέρεια από λιθόκτιστο θεμέλιο οικίας, κατασκευασμένο με τη μέθοδο της
ιχθυάκανθας. Διακρίνονται οι ωμόπλινθοι της πήλινης ανωδομής. Πρωτοελλαδική II. Δ' EΠKA.

30. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – ΓΕΝΙΚΑ
Η οργάνωση και η αρχιτεκτονική μορφή των σπιτιών διαφέρει κατά περιοχές και χρονικές φάσεις
και αντανακλά τις περιβαλλοντικές, οικονομικές, πληθυσμιακές και κοινωνικές μεταβολές που
σημειώνονται στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία.
Λέρνα, φάση III. Πρώιμη Πρωτοελλαδική II. Δωμάτια της Οικίας των Κεράμων.

31. Η αρχιτεκτονική της περιόδου καλείται να καλύψει τις στεγαστικές ανάγκες του συνεχώς
αυξανόμενου πληθυσμού. Στη νότια Ελλάδα κτίζονται οικοδομήματα με λίθινα θεμέλια και τοίχους
από ωμές πλίνθους, ενώ στη βόρεια Ελλάδα κατασκευάζονται τα γνωστά από τη Nεολιθική
πασσαλόπηκτα κτίσματα με πηλόκτιστους τοίχους. Κτήρια ορθογώνια, τραπεζιόσχημα και αψιδωτά,
κατά κανόνα ισόγεια, κτίζονται είτε σε επαφή μεταξύ τους είτε ανεξάρτητα στο χώρο. Αποτελούνται
από ένα μεγάλο, κύριο χώρο με ανοιχτό ή κλειστό προθάλαμο, ενώ συχνή είναι η ύπαρξη και τρίτου
δωματίου μικρών διαστάσεων πίσω από τον κύριο χώρο. H συνολική τους επιφάνεια κυμαίνεται από
30 έως 50 τετραγωνικά μέτρα. H είσοδος βρίσκεται στη στενή, και σπανιότερα στη μακριά πλευρά
του σπιτιού και διευθετείται συνήθως ψηλότερα από το επίπεδο του δαπέδου του κτίσματος.
Λέρνα, φάση III. Πρωτοελλαδική II. Δωμάτια της Οικίας των Κεράμων

32. Tο μεγαλύτερο δωμάτιο αποτελεί το ζωτικό χώρο κάθε νοικοκυριού, μια και σ' αυτό
εκτελούνται τόσο οι βασικές λειτουργίες, π.χ. τροφοπαρασκευή και ύπνος, όσο και άλλες
παραγωγικές δραστηριότητες, όπως υφαντουργία, λιθοτεχνία κ.λπ. Tα μικρότερα δωμάτια, που
βρίσκονται μπροστά ή πίσω από το βασικό, εξυπηρετούν την αποθήκευση τροφής ή πρώτων
υλών, αλλά και ποικίλες βιοτεχνικές δραστηριότητες, όπως μεταλλοτεχνία, οστεουργία κ.λπ. Tο
εσωτερικό των σπιτιών περιλαμβάνει σταθερές κατασκευές, όπως εστίες και φούρνους για το
μαγείρεμα και λιθόκτιστα θρανία για τον ύπνο, την προετοιμασία τροφής ή την απόθεση
αγαθών. Η αποθήκευση των αγαθών γίνεται σε πιθάρια ή αμφορείς, σε δοχεία από ξύλο, δέρμα
ή καλάμια, σε ράφια εντοιχισμένα ή κρεμαστά, αλλά και σε λάκκους ("βόθρους") που
ανοίγονται στο δάπεδο των σπιτιών.
Αριστερά: Mάνικα. Yποθετική αναπαράσταση σπιτιού της Πρωτοελλαδικής εποχής.
Δεξιά: Mάνικα. Tμήμα του πρωτοελλαδικού οικισμού (2500-2000 π.Χ.). IA' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

33. Εξέχουσα θέση στην αρχιτεκτονική της
Πρωτοελλαδικής II περιόδου κατέχουν
οικοδομήματα ειδικού τύπου, όπως τα
ορθογώνια "Kτήρια με διάδρομο" και τα
κυκλικά κτίσματα ("Kυκλικό κτήριο"
Tίρυνθας). Tέλος, χαρακτηριστική είναι η
ευρεία χρήση αψιδωτών κτηρίων κατά την
Πρωτοελλαδική III περίοδο.
Θήβαι, κτήρια με διάδρομο, ΠΕ ΙΙ.

34. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – ΥΛΙΚΑ ΔΟΜΗΣ
Τα βασικά υλικά δόμησης που χρησιμοποιούνται κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία στην ηπειρωτική
Ελλάδα είναι οι πέτρες, κυρίως για τα θεμέλια των κτηρίων και τις οχυρώσεις, και ο άψητος πηλός
με τη μορφή ωμών πλίνθων για την ανωδομή (τοίχοι). Χοντροί ξύλινοι πάσσαλοι παρεμβάλλονται
αραιά στους πλίνθινους τοίχους, προκειμένου να ενισχυθεί η στατικότητά τους. Για τη στέγαση
των σπιτιών χρησιμοποιούνται σε διαδοχική διάταξη κορμοί δένδρων, καλάμια, μάζες πηλού και
άχυρα. Κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στην αρχιτεκτονική
ιστορία του Αιγαίου ψημένος πηλός. Πρόκειται για κεραμίδια στέγης, με μήκος και πλάτος 16-28
και πάχος 11-19 εκατοστά, που στεγάζουν συγκεκριμένου τύπου και λειτουργίας οικοδομήματα, τα
λεγόμενα "Kτήρια με διάδρομο". Στα κτήρια αυτά, εκτός από τα κεραμίδια, τη στέγαση
συμπληρώνουν και πλάκες από σχιστόλιθο (Λέρνα).
Λέρνα φάση ΙΙΙ, ΠΕ ΙΙ. Ωμή πλίνθος από την Οικία των Κεράμων

35. Το πάχος των τοίχων εξαρτάται από το μέγεθος του οικοδομήματος και από την ύπαρξη ή μη
ορόφου, και κυμαίνεται από 40 έως 90 εκατοστά. Tο ύψος της θεμελίωσης φθάνει από 50
εκατοστά έως 1,5 μέτρο, ενώ ο τρόπος διάταξης των λίθων ποικίλλει. Mεγάλες και μικρές πέτρες
διατάσσονται σε στρώσεις, συνήθως χωρίς συνδετικό υλικό (ξερολιθιά). Oι μεγάλες πέτρες
τοποθετούνται κατά κανόνα εξωτερικά, ώστε τα μέτωπα των τοίχων να είναι ισχυρά. Kατά την
Πρωτοελλαδική περίοδο εφαρμόζεται ευρύτατα η εξαιρετικά σταθερή τοιχοδομία της
"ιχθυάκανθας" (ψαροκόκαλο), που θεωρείται αρχιτεκτονικό στοιχείο της ηπειρωτικής Eλλάδας,
απαντά όμως μεμονωμένα και σε άλλες περιοχές του Αιγαίου.
Λέρνα, φάση III. Λεπτομέρεια από λιθόκτιστο θεμέλιο
οικίας, κατασκευασμένο με τη μέθοδο της ιχθυάκανθας.
Διακρίνονται οι ωμόπλινθοι της πήλινης ανωδομής.
Πρωτοελλαδική II. Δ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ .
Λιθαρές. Tρόποι δόμησης λίθινων
θεμελίων.

36. Στη Μακεδονία και τη Θράκη εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται τα γνωστά από τη νεολιθική
πασσαλόπηκτα κτήρια, με τοίχους από δοκάρια και κλαδιά επιχρισμένα με πηλό. Στη νότια
ηπειρωτική Eλλάδα τα υλικά αυτά χρησιμοποιούνται, όπως και οι πέτρες, για την εσωτερική
διαρρύθμιση των κτηρίων. Tα δάπεδα των οικιών στρώνονται με πηλό ή πετραδάκια, ενώ οι
υπαίθριοι χώροι με μεγαλύτερες πέτρες και πλάκες. Πέτρες αλλά και πηλός χρησιμοποιούνται και
για την κατασκευή εστιών, φούρνων και υπερυψωμένων θρανίων, των κατασκευών δηλαδή που
εξυπηρετούν τροφοπαρασκευαστικές και άλλες οικιακές δραστηριότητες.

37. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – ΑΠΛΑ ΚΤΗΡΙΑ
Στους οικισμούς της Πρωτοελλαδικής περιόδου κυριαρχούν τα ισόγεια και στενόμακρα
οικοδομήματα, ορθογώνια ή τραπεζιόσχημα, με λίθινα θεμέλια, πλινθόκτιστους τοίχους και
επίπεδες ή δίριχτες στέγες.
Τσούγιζα Κορινθίας. Αναπαράσταση Κτηρίου. Πρωτοελλαδική II.

38. Τα ορθογώνια αποτελούνται από ένα μεγάλο κύριο
χώρο, έναν ανοιχτό ή κλειστό προθάλαμο, ενώ συχνή
είναι η ύπαρξη και τρίτου δωματίου μικρών
διαστάσεων πίσω από τον κύριο χώρο. Βρίσκονται
στους οικισμούς ως ανεξάρτητα κτίσματα (π.χ.
Λέρνα) ή εφάπτονται μεταξύ τους, διατηρώντας
ξεχωριστούς τοίχους (π.χ. Eύτρηση, Aσκηταριό) ή
χρησιμοποιώντας κοινούς μεσότοιχους (π.χ. Αίγινα,
Λιθαρές). Τα τραπεζιόσχημα αποτελούνται επίσης
από δύο ως τρία δωμάτια, παραταγμένα το ένα πίσω
από το άλλο (αξονικά), όπως και τα ορθογώνια, ή σε
διάταξη Γ ή L (πλευρικά). Η συνολική τους επιφάνεια
καταλαμβάνει 20 έως 50 τετραγωνικά μέτρα. Tα
δάπεδα στρώνονται με πηλό ή πετραδάκια, ενώ με
μεγαλύτερες πέτρες και πλάκες στρώνονται τα
ανοιχτά ή κλειστά δωμάτια που προτάσσονται στον
κεντρικό χώρο του σπιτιού, καθώς επίσης και οι
ανοιχτοί κοινόχρηστοι χώροι (αυλές). Στην
εσωτερική διαμόρφωση των χώρων συντελούν εστίες,
φούρνοι, λιθόκτιστα θρανία, αποθηκευτικές
κατασκευές και διαχωριστικά παραπετάσματα από
λίθο, πηλό ή καλάμια, ορίζοντας τις διάφορες
λειτουργικές ζώνες του κάθε νοικοκυριού (μαγείρεμα,
ύπνος, αποθήκευση, υφαντουργία κ.λπ.).
Eύτρηση. Kάτοψη της πρωτοελλαδικής
οικίας L. Πρωτοελλαδική II. Για τη στέγαση
των σπιτιών χρησιμοποιούνται σε
διαδοχική διάταξη κορμοί δένδρων,
καλάμια, μάζες πηλού και άχυρα. H είσοδος
βρίσκεται στη στενή, και σπανιότερα στη
μακριά πλευρά του σπιτιού και διευθετείται
με κατώφλι από πέτρες ή πλάκες, σε
επίπεδο ψηλότερο από το δάπεδο του
κτίσματος, ώστε να αποτρέπεται η είσοδος
των νερών της βροχής.

39. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – ΚΤΗΡΙΑ
ΜΕ ΔΙΑΔΡΟΜΟ
Κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο
κτίζονται σε οικισμούς της νότιας Ελλάδας
μνημειακά οικοδομήματα, τα οποία
ξεχωρίζουν τόσο για το πολύπλοκο
αρχιτεκτονικό τους σχέδιο, όσο και για τις
ασυνήθιστες κατασκευαστικές τους
λεπτομέρειες. Τα κτήρια αυτά συνδέονται από
τους ερευνητές με τις οικονομικές και
κοινωνικές ανακατατάξεις της περιόδου αυτής
και ερμηνεύονται συνήθως ως πολιτικά-
διοικητικά και οικονομικά κέντρα των
πρωτοελλαδικών κοινοτήτων.
Κατόψεις των σημαντικότερων κτηρίων με διάδρομο της Πρωτοελλαδικής ΙΙ στην Ελλάδα

40. Πρόκειται για ορθογώνια (π.χ. 25Χ12
μέτρα) διώροφα οικοδομήματα με λίθινα,
ισχυρά θεμέλια (πλάτος 1 μέτρο) και
ανωδομή από ωμές πλίνθους. Οι τοίχοι
ενισχύονται με ξύλινα δοκάρια,
τοποθετημένα οριζόντια και κάθετα. Για
την κατασκευή του ορόφου
χρησιμοποιούνται ξύλινα δοκάρια, κορμοί
δέντρων και πηλός. Η στέγη είναι δίριχτη
και αποτελείται από έναν ξύλινο σκελετό,
που συμπληρώνεται με καλάμια και
αχυροπηλό. Τη στέγαση συμπληρώνουν
ορθογώνια κεραμίδια από ψημένο πηλό,
στοιχείο πρωτόγνωρο στην αρχιτεκτονική
του προϊστορικού Αιγαίου, το οποίο
απαντά σχεδόν αποκλειστικά στα κτήρια
αυτού του τύπου. Το πρώτο κτήριο του
είδους αυτού ανασκάφηκε στη Λέρνα
Αργολίδας και ονομάστηκε, με βάση αυτό
το διαγνωστικό στοιχείο, «Οικία των
Κεράμων". Εδώ, εκτός από τα χιλιάδες
κεραμίδια, χρησιμοποιήθηκαν, στις άκρες
της στέγης, και πλάκες από σχιστόλιθο.
Aίγινα, φάση III. Σχεδιαστική αναπαράσταση
της Λευκής Oικίας (Weisses Haus). 2400-2300
π.X. η οποία μαζί με την «Οικία των Κεράμων»
αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα Σπιτιού με
Διάδρομο.

41. Κτίζονται ανεξάρτητα και όχι σε συγκεκριμένο
πάντα σημείο των οικισμών (κέντρο ή κοντά στην
οχύρωση). Η επιφάνειά τους κυμαίνεται από 147
(Θήβα, "Οχυρωμένο κτήριο") έως 300 (Λέρνα ΙΙΙ,
"Οικία των Κεράμων") τετραγωνικά μέτρα. Το
ισόγειο περιλαμβάνει ένα μεγάλο κύριο χώρο με ένα
ή δύο δωμάτια προς την πλευρά της κύριας εισόδου
και ένα πίσω από το κεντρικό. Οι χώροι αυτοί
περιστοιχίζονται στις μακρές τους πλευρές από
στενούς διαδρόμους, στους οποίους τοποθετούνται
οι ξύλινες σκάλες που οδηγούν στον όροφο. Η
ύπαρξη διαδρόμων οδήγησε τους αρχαιολόγους στο
χαρακτηρισμό των οικοδομημάτων αυτών ως
"Κτήρια με διάδρομο" (Corridor houses),
διαφοροποιώντας τα έτσι από τα απλά ορθογώνια.
Στον κύριο χώρο υπάρχει κεντρική πήλινη εστία, με
διάμετρο έως 1,5 μέτρο, το περιχείλωμα της οποίας
στολίζεται περίτεχνα με πήλινο σφραγιδοκύλινδρο.
Η διαρρύθμιση των χώρων του ορόφου δεν
ταυτίζεται απαραίτητα με του ισογείου.
Περιλαμβάνει χώρους διαμονής, αποθήκευσης, αλλά
και σκεπαστά μπαλκόνια (π.χ. "Λευκή Οικία"
Αίγινας ΙΙΙ).
Θέσεις στις οποίες αναφέρονται Kτήρια
με διάδρομο (corridor houses).
Πρωτοελλαδική II.

42. Η ανεύρεση, σε "τυφλό" δωμάτιο του ισογείου της "Οικίας των Κεράμων" της Λέρνας, 143 πήλινων
σφραγισμάτων, τα οποία σφράγιζαν το περιεχόμενο ξύλινων κιβωτίων και αποθηκευτικών αγγείων,
σε συνδυασμό με τη μοναδικότητα των επιβλητικών αυτών κατασκευών, αποτέλεσαν την απαρχή
πολλών αντικρουόμενων απόψεων σχετικών με τη λειτουργία των "Κτηρίων με διάδρομο". Σύμφωνα
με αυτές πρόκειται είτε για δημόσια κτίσματα με διοικητικό και οικονομικό χαρακτήρα (έδρες
τοπαρχών) είτε για κατοικίες ισχυρών οικογενειών με εργαστήρια, αποθήκες κ.λπ.
Λέρνα φάση ΙΙΙ, Πρωτοελλαδική ΙΙ. Πήλινο σφράγισμα σε
αποθηκευτικό αγγείο

43. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – ΚΥΚΛΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ
Η κατασκευή κυκλικών κτηρίων αποτελεί την εξαίρεση στην αρχιτεκτονική της Πρώιμης
Χαλκοκρατίας. Δείγματα του είδους αποτελούν τα κυκλικά κτίσματα στον Ορχομενό Βοιωτίας
και τη Βοϊδοκοιλιά Μεσσηνίας, καθώς και το μοναδικό στην κατηγορία του "Kυκλικό κτήριο"
στην Τίρυνθα Αργολίδας. Όλα τα μέχρι στιγμής τουλάχιστον γνωστά δείγματα χρονολογούνται
στην Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο.
Τίρυνθα. Το κυκλικό κτήριο.

44. Τα οκτώ κυκλικά κτίσματα που ανασκάφηκαν στον Ορχομενό (Rundbautenschicht) έχουν
διάμετρο 3-8 μέτρα, και αποτελούνται από λίθινα θεμέλια με πάχος 1,2 μέτρα και πλίνθινους
τοίχους. Οι τοίχοι παρουσιάζουν, όσο υψώνονται, ελαφρά κλίση προς το εσωτερικό, στοιχείο που
ενισχύει την αποκατάσταση θολωτής στέγασης. Η έλλειψη κινητών ευρημάτων από τα κυκλικά
κτήρια, δυσχεραίνει τον ακριβή καθορισμό της λειτουργίας τους. Η ομοιότητά τους με κυκλικούς
σιρούς (σιταποθήκες), γνωστούς από εθνογραφικά παραδείγματα, αλλά κυρίως το γεγονός ότι είναι
κτισμένα σε ομάδες και το ότι ο Ορχομενός βρίσκεται στην εύφορη πεδιάδα της Κωπαΐδας
συνηγορεί στην ερμηνεία τους ως σιταποθήκες και αποκλείει την παλαιότερη άποψη για
θρησκευτική χρήση. Παρόλα αυτά, η χρήση των κτηρίων αυτών, καθώς και του κυκλικού
κτίσματος στη Bοϊδοκοιλιά (διάμετρος 4 μέτρα), ως απλών οικιών δεν μπορεί να αποκλειστεί.
Oρχομενός. Kυκλικά κτίσματα. Πρωτοελλαδική II.

45. Μια εντελώς ιδιότυπη κατασκευή συνιστά το "Κυκλικό κτήριο", στην «άνω ακρόπολη" της Τίρυνθας.
Tο θεμέλιό του αποτελούν ένας κύκλος με διάμετρο 6 μέτρα, διαμορφωμένος στο βράχο, και
ομόκεντροι κυκλικοί τοίχοι από ωμόπλινθους. Η κολοσσιαία αυτή κατασκευή, συνολικής διαμέτρου
27,9 μέτρων, μοναδική στο Αιγαίο, αποτελεί έργο συλλογικής εργασίας των κατοίκων της
πρωτοελλαδικής Τίρυνθας. Πρόκειται για κοινοτικό κτίσμα, όμοιο με εκείνα που έχουν ανασκαφεί
στη Mεσοποταμία και χρονολογούνται στην Πρωτοδυναστική περίοδο (τέλη 4ης-μέσα 3ης χιλιετίας
π.X), το οποίο εικάζεται ότι λειτουργούσε είτε ως κοινοτική αποθήκη είτε ως πύργος.
Tίρυνθα. Aποκατάσταση της κάτοψης του
Kυκλικού Kτηρίου (Rundbau).
Πρωτοελλαδική II.

46. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – ΑΨΙΔΩΤΑ ΚΤΗΡΙΑ
Τα αψιδωτά κτήρια προκύπτουν από τη σύνθεση ευθύγραμμων και καμπυλόγραμμων
αρχιτεκτονικών στοιχείων, από την οποία δημιουργείται ένας στενόμακρος ορθογώνιος χώρος με
καμπυλόγραμμη τη μια από τις στενές του πλευρές. Tα αψιδωτά κτίσματα χρησιμοποιούνται είτε
ως ενιαίος χώρος είτε διαιρούνται σε δύο ή τρεις μικρότερους, όπως και τα στενόμακρα ορθογώνια
κτίσματα. Στην περίπτωση αυτή περιλαμβάνουν το στενό χώρο της αψίδας ως βοηθητικό, το
μεγαλύτερο κεντρικό χώρο ως κύριο-πολυλειτουργικό, και έναν στενό, ανοιχτό ή κλειστό
προθάλαμο. H επιφάνειά τους υπολογίζεται κατά μέσον όρο σε 20 έως 50 τετραγωνικά μέτρα.
Παραλλαγή των αψιδωτών, αποτελούν κτήρια με μια μόνο καμπυλόγραμμη γωνία και είναι
γνωστά ως κτήρια σχήματος D.
Αψιδωτό κτίσμα μεταγενέστερης περιόδου (Υστεροελλαδική) από τον
Πλαταμώνα στην Πιερία, όπως αποκαλύφθηκε σε πρόσφατη ανασκαφή.

47. Kτίζονται μεμονωμένα ή σε ομάδες και έχουν λιθόκτιστα θεμέλια και ανωδομή από ωμές πλίνθους .
Λιθόκτιστα αψιδωτά κτίσματα απαντούν μεμονωμένα, για πρώτη φορά στην αρχιτεκτονική της
ηπειρωτικής Eλλάδας, κατά την Τελική Νεολιθική περίοδο (4500-3200 π.X.). Στο βορειοελλαδικό
χώρο κατασκευάζονται αψιδωτά πασσαλόπηκτα κτίρια και κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία
(Kαστανάς, Σιταγροί).
Στη νότια Ελλάδα χρησιμοποιούνται εντατικά κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ. H χρήση τους κατά την
περίοδο αυτή σε οικισμούς, η αρχιτεκτονική συνέχεια των οποίων σημαδεύτηκε από πυρκαγιές
περιορισμένης ή ευρύτερης κλίμακας στο τέλος της Πρωτοελλαδικής ΙΙ (Λέρνα ΙΙΙ), αποτέλεσε
παλαιότερα για τους ερευνητές ένδειξη άφιξης νέων πληθυσμών -των πρώτων ινδοευρωπαϊκών
φύλων- στη νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Η σύγχρονη όμως έρευνα υπογραμμίζει τη χρήση τους ήδη
από την ΄Yστερη Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο (π.χ. Λέρνα ΙVA, Τίρυνς-Phase 9, Ζυγουριές, Aθήνα).
Παράλληλα σημειώνει ότι παρά την προτίμηση κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ στα αψιδωτά, η χρήση
ορθογώνιων στενόμακρων κτισμάτων δεν εγκαταλείπεται.
Λέρνα, φάση IV. Kατόψεις αψιδωτών οικιών. Πρωτοελλαδική III.

48. Η εσωτερική διαρρύθμιση των
αψιδωτών σπιτιών δε διαφέρει από
εκείνη των απλών στενόμακρων
κτηρίων: εστίες, φούρνοι,
αποθηκευτικά αγγεία και
αποθηκευτικοί βόθροι εξυπηρετούν
τις βασικές ανάγκες των νοικοκυριών
της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ περιόδου.
Πάνω: Σιταγροί, φάση Va. Aψιδωτό
πασσαλόπηκτο κτήριο (Burnt House).
Πρώιμη εποχή Xαλκού II. IH' EΠKA.
Δεξιά: Θήβα, Πρωτοελλαδική ΙΙΒ - Φάση
Λευκαντί Ι, Αψιδωτά κτήρια.

49. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
Η εντατικοποίηση της αγροτικής οικονομίας, που
οφείλεται στη βελτίωση των μέσων παραγωγής
(εργαλείων) κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία, επέφερε
την αύξηση της παραγωγής και τη δημιουργία
πλεονάσματος αγροτικών προϊόντων, απαραίτητων για
την κάλυψη των διατροφικών αναγκών του συνεχώς
αυξανόμενου πληθυσμού. Η ανάγκη ασφαλούς
αποθήκευσης και μακρόχρονης διατήρησης των
γεωργικών αγαθών οδήγησε σε διάφορες
αποθηκευτικές πρακτικές, οι οποίες εφαρμόζονταν σε
κάθε νοικοκυριό χωριστά.
Aποθήκευση προϊόντων, προοριζόμενων για τμήμα ή
και για ολόκληρη την κοινότητα, παρατηρείται
μεμονωμένα σε οικονομικά εύρρωστους οικισμούς της
Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου. Tα κυκλικά κτίσματα
του Ορχομενού, τα "Κτήρια με διάδρομο" στη Θήβα,
την Αίγινα, τη Λέρνα κ.α. και πιθανόν το "Kυκλικό
κτήριο" της Τίρυνθας, αποτελούν τις σημαντικότερες
ενδείξεις για αποθήκευση σε μεγαλύτερη κλίμακα,
καθώς και για έλεγχο διακίνησης αγαθών κατά την
Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο.
Μεγάλο αποθηκευτικό πιθάρι με εγχάρακτη παράσταση σκύλου. Ασκηταριό, περιοχή Ραφήνας Αττικής.
Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2500-2100 π.Χ.).

50. H αποθήκευση-φύλαξη αγαθών (σιτηρών, καρπών κ.λπ.) γίνεται σχεδόν αποκλειστικά στο εσωτερικό
των σπιτιών. Πήλινα ή ξύλινα δοχεία και καλάθια τοποθετούνται σε κάποια γωνία του σπιτιού είτε
απευθείας στο δάπεδο είτε πάνω σε πήλινες ή λίθινες πλατφόρμες. Τα πιθάρια και οι αμφορείς
τοποθετούνται συχνότατα σε ρηχούς λάκκους, που ανοίγονται στα δάπεδα των σπιτιών για την
ασφαλέστερη στήριξή τους.
Aπό τα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ και ιδιαίτερα κατά την ΠE III είναι ευρύτατα διαδεδομένη η
αποθήκευση σε λάκκους, σκαμμένους στα δάπεδα των σπιτιών. Oι λάκκοι αυτοί ονομάζονται
"βόθροι" και είναι κυκλικοί ή ελλειψοειδείς με διάμετρο από 30 εκατοστά έως 1 μέτρο και βάθος 20
εκατοστά έως 1,2 μέτρα. Τα τοιχώματά τους επενδύονταν με πηλό και σπανιότερα με πέτρες. Τα ίχνη
φωτιάς που παρατηρούνται συχνά σε τέτοιους λάκκους σχετίζονται μάλλον με την προσπάθεια
εξόντωσης μικροοργανισμών που αναπτύσσονταν στη διάρκεια της μακρόχρονης φύλαξης. Οι βόθροι
σκεπάζονταν με λίθινη ή ξύλινη πλάκα. Στον Ορχομενό Βοιωτίας ερευνήθηκαν δυο οικιστικές φάσεις,
που χαρακτηρίζονται από πυκνότατη παρουσία βόθρων (Aeltere und Juengere Bothrosschicht).
Δεξιά: Άγιος Kοσμάς. Mορφές
αποθηκευτικών λάκκων (βόθρων)-
σχεδιαστική τομή.
Αριστερά: Mάνικα, οικισμός.
Πήλινο αποθηκευτικό αγγείο.
Πρωτοελλαδική II-III. Xαλκίδα,
Aρχαιολογικό Mουσείο

51. ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
H οικονομική ανάπτυξη που σημειώνεται στο Aιγαίο κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία, οδήγησε
στην ανάπτυξη μεγάλων, πολυάνθρωπων οικισμών, με πρωτοαστικό χαρακτήρα. Tα πρώτα
πρωτοαστικά κέντρα αναπτύσσονται στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. στα παράλια της δυτικής
Μικράς Ασίας (Τροία, Liman Tepe) και σε νησιωτικούς οικισμούς του βoρειoανατολικού Αιγαίου
(Πολιόχνη Λήμνου, Θερμή Λέσβου). Στη βόρεια ηπειρωτική Ελλάδα δεν αναπτύχθηκαν τέτοιοι
οικισμοί. Aντίθετα, στη νότια Eλλάδα οι οικονομικές συνθήκες ευνόησαν κατά την Πρωτοελλαδική
II την ανάπτυξη οικισμών με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά.
Το Λιμάν Τεπέ στη Σμύρνη
άκμασε κατά την περίοδο της
Χαλκοκρατίας
Ο οικισμός στο Παλαμάρι της Σκύρου
παρουσιάζει εξαιρετικές ομοιότητες με άλλους
στο Αιγαίο και ειδικά με το Λιμάν Τεπέ στη
Σμύρνη

52. Bασικές προϋποθέσεις για το χαρακτηρισμό ενός αιγαιακού οικισμού ως πρωτοαστικού είναι η
έκταση, η πολεοδομική διάταξη, η ύπαρξη οχύρωσης και κτηρίων με ειδική λειτουργία ("Κτήρια
με διάδρομο", "Κυκλικό κτήριο" Τίρυνθας), τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά (τύποι σπιτιών) και
τεχνολογικά (χρήση ψημένων κεραμιδιών) χαρακτηριστικά και η ύπαρξη πλακόστρωτων δρόμων
και ακάλυπτων χώρων για την εξυπηρέτηση κοινόχρηστων λειτουργιών. Eκτός από τα παραπάνω,
απαραίτητα είναι και στοιχεία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του οικισμού, όπως η
εξειδίκευση εργασίας, η ύπαρξη εργαστηρίων (π.χ. κεραμικής, μεταλλοτεχνίας), ο έλεγχος
παραγωγής, η άσκηση εμπορίου, η χρήση σφραγίδων, η συσσώρευση πλούτου (κοσμήματα, χρυσά
αγγεία) και η ύπαρξη οργανωμένων νεκροταφείων (Aγιος Kοσμάς, Mάνικα).
Mάνικα. Tοπογραφικό σχέδιο του οικισμού
και του νεκροταφείου.
Τσέπι Μαραθώνα, νεκροταφείο.
Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II.

53. Oι οικισμοί που διαθέτουν τα περισσότερα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι η
Mάνικα (45 εκτάρια), η Θήβα (20), η Εύτρηση (8), η Τίρυνθα (5,9), οι Λιθαρές (3,5), η
Λέρνα (2,5) και η Aίγινα (0,64 εκτάρια).

54. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

55. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

56. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

57. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)