Cơ sở lý luận của việc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam.docx

Dịch vụ viết thuê đề tài – KB Zalo/Tele 0917.193.864 – luanvantrust.com
Kham thảo miễn phí – Kết bạn Zalo/Tele mình 0917.193.864
CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC XÂY DỰNG
NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VIỆT NAM
1.1. Tư tưởng và học thuyết về nhà nước pháp quyền qua các thời
kỳ
1.1.1. Tư tưởng về nhà nước pháp quyền thời cổ đại
Những ý niệm đầu tiên về nhà nước pháp quyền xuất hiện ngay từ thời
kỳ đầu tiên của nền văn minh nhân loại. Ngay từ thời cổ đại xa xưa, loài người
đã bắt đầu tìm kiếm những hình thức xã hội công bằng, tốt đẹp. Cùng với tiến
trình phát triển của lịch sử nhân loại, những ý niệm ban đầu này đã được các
nhà tư tưởng phát triển và hình thành nên tư tưởng về hình thức tổ chức quyền
lực xã hội mà trong đó pháp luật trở thành quy phạm bắt buộc đối với mọi
người, là sức mạnh mang tính nhà nước và quyền lực xã hội được pháp luật
thừa nhận trở thành quyền lực nhà nước. Những tư tưởng này được hình thành
qua nhiều giai đoạn. Giai đoạn thứ nhất (thế kỷ VIII-V tr. CN) gắn sự hình
thành của các Nhà nước và pháp luật. Giai đoạn thứ hai (thế kỷ V-nửa đầu thế
kỷ IV tr. CN) gắn liền sự phát triển cao của các thể chế Nhà nước. Giai đoạn
thứ ba (nửa sau thế kỷ IV - thế kỷ II tr. CN) gắn liền với sự suy vong của Nhà
nước thành bang Hy Lạp cổ đại. Có thể thấy những tư tưởng này đã có mầm
mống ở nhiều nơi trên thế giới, cả phương Đông lẫn phương Tây.
 Ở phương Tây
Tư tưởng Nhà nước pháp quyền ở phương Tây cổ đại chủ yếu gắn liền
với sự phát triển của nền dân chủ Hy Lạp và La Mã, có phần sâu sắc hơn vì
được dựa trên cơ sở tư duy triết học. Các nhà tư tưởng chú ý tới tính tối cao của
đạo luật và sự tổ chức hợp lý của bộ máy nhà nước. Họ cho rằng pháp luật là
pháp luật tự nhiên, pháp luật xuất phát từ bản chất lý trí của con người
5

và của thế giới xung quanh con người, pháp luật của Nhà nước phải đáp ứng
yêu cầu của luật tự nhiên [29].
Trong thế kỷ thứ VI tr. CN, Xôlông (Solon, 638-559 tr. CN) khi chủ
trương cải cách triệt để Nhà nước thành bang Hy Lạp đã cho rằng, quyền lực
cần đặt ngang hàng với pháp luật và cả hai đều là phương tiện để đạt tới tự do
và công bằng. Xôlông xác định sẽ "giải phóng tất cả mọi người bằng quyền lực
của pháp luật, bằng sự kết hợp sức mạnh với pháp luật".
Giữa thế kỷ này, Pitago (580-500 tr. CN) đòi phải thực hiện mệnh lệnh
của Nhà nước, tức là phải tuân thủ pháp luật. Pháp luật phải được đặt cao hơn
các phong tục, tập quán truyền thống không thành văn.
Cuối thế kỷ VI - đầu thế kỷ V tr. CN, Hêracơlit (Heraclite, 530-470 tr.
CN) hết sức coi trọng pháp luật và quan niệm rằng, pháp luật là phương thức
để thực hiện cái phổ biến. Do đó, "nhân dân phải đấu tranh để bảo vệ pháp luật
như bảo vệ chốn nương thân của mình".
Thế kỷ V tr. CN, Hêrôđôt (Herodote, 480-425 tr. CN) khi so sánh ba
chính thể quân chủ, quý tộc và cộng hoà, đã gợi ý về một thể chế chính trị hỗn
hợp giữa các giá trị của ba loại chính thể trên. Ông khẳng định, quyền lực trong
xã hội là thuộc về dân, xã hội phải được quản lý theo nguyên tắc công bằng
trước pháp luật.
Đemôcơrít (Democrite, 460-370 tr. CN) cho rằng Nhà nước và pháp luật
là sản phẩm của cuộc đấu tranh lâu dài của con người nhằm liên kết với nhau
thành cộng đồng. Nhà nước là sự thể hiện quyền lực chung của công dân. Tự
do của công dân nằm trong sự tuân thủ pháp luật.
Cuối thế kỷ V tr. CN, khi nền dân chủ A-ten lâm vào khủng hoảng,
Xôcơrat (Socrate, 469, 399 tr. CN) cho rằng dân chủ không thể tồn tại được vì
thiếu pháp luật hay pháp luật bất lực thì công bằng và công lý sẽ bị vi phạm.
6

Cuối thế kỷ V đầu thế kỷ IV tr. CN, Platôn (Platon, 427 - 347 tr. CN) xác
định rằng, người cầm quyền phải gạt sang một bên ý chí cá nhân để tuân thủ và
nhân danh ý chí của pháp luật. Platôn nhìn thấy “sự sụp đổ nhanh chóng của
Nhà nước ở nơi nào mà pháp luật không được đề cao và nằm dưới quyền lực
của một ai đó. Còn ở nơi nào pháp luật đứng trên các nhà cầm quyền và các nhà
cầm quyền chỉ là nô lệ của pháp luật, thì tôi thấy ở đó có sự cứu thoát Nhà nước
và những lợi ích mà chỉ có Thượng đế mới có thể tặng cho các Nhà nước''.
Arixtot (384 - 322 TCN) - nhà tư tưởng vĩ đại nhất của thời cổ đại cho
rằng pháp luật cần thống trị trên tất cả. Theo ông thì yếu tố cấu thành cơ bản
của phẩm chất chính trị trong luật pháp là sự phù hợp của tính đúng đắn về
chính trị của nó với tính pháp quyền; không thể có pháp luật nếu như việc cầm
quyền không tuân theo pháp luật, chà đạp lên pháp luật, mưu toan thống trị
bằng bạo lực.
Pôlybi (Polybe, 201-120 tr. CN) là người La Mã đầu tiên nêu lên những
tư tưởng quan trọng về Nhà nước pháp quyền. Theo ông, ''không phải lý trí mà
kinh nghiệm đã dạy chúng ta rằng hình thức chính phủ hoàn hảo nhất là hình
thức được tạo nên từ ba chính thể quân chủ, quý tộc và cộng hoà". Trong đó cơ
quan chấp chính tối cao thuộc về vua, nguyên lão viện (nghị viện) thuộc về quý
tộc và các cơ quan dân biểu (hội đồng) thuộc về nhân dân (chủ nô). Phân bố và
giám sát quyền lực hợp lý, chặt chẽ là hai yếu tố cơ bản bảo đảm một Nhà nước
vững mạnh và phát triển quốc gia La Mã thành một đế quốc hùng mạnh.
Xixêrôn (Ceceron, 106 - 43 tr. CN) cho rằng, Nhà nước là ''một cộng
đồng pháp lý''. Nhà nước là của chung nhân dân và là trật tự chung. ''Nhân dân
không phải là một tập hợp bất kỳ, mà là một tập hợp liên kết với nhau bằng sự
thoả thuận về pháp luật và bằng tính cộng đồng của các lợi ích
7

chung''. Nhà nước chỉ có ở nơi nào không có bạo lực và chuyên quyền. Sự cần
thiết của Nhà nước bắt nguồn từ bản chất trốn chạy sự cô đơn và khao khát đời
sống cộng đồng của con người. Công bằng là mệnh lệnh từ lý trí của con người
mà Nhà nước phải tuân theo. Pháp luật là ''lẽ phải chính trực phù hợp với bản
chất có trong tất cả mọi sinh vật''. Pháp luật là công pháp giữ vai trò điều chỉnh
các mối quan hệ xã hội. ''Phục tùng pháp luật là bắt buộc đối với tất cả mọi
người”. Xixêrôn đã xác định được pháp quyền tự nhiên, nhưng pháp quyền đó
vẫn còn ''treo lơ lửng trong không khí'' và chưa tìm thấy điểm tựa trong hiện
thực.
Như vậy có thể thấy, ngay từ thời cổ đại đã có những tư tưởng đề cao
vấn đề dân chủ như một hình thức Nhà nước. Theo đó, Nhà nước chỉ là sự thể
hiện quyền lợi chung của công dân và lấy việc phục vụ con người cá nhân và
xã hội làm mục đích. ý tưởng về sự kết hợp giữa Nhà nước và pháp luật là cách
tốt nhất để khách quan hoá Nhà nước, hạn chế ý muốn chủ quan của nhà cầm
quyền. Nhà nước tuân theo pháp luật là tuân theo ý chí chung của xã hội. Xuất
hiện yêu cầu về Nhà nước pháp quyền nhằm bảo đảm sự phát triển của kinh tế
- xã hội, vừa bảo đảm sự tồn tại của bản thân Nhà nước. Bên cạnh đó, quyền
lực Nhà nước dù của vua, của quý tộc hay của dân đều thông qua các cá nhân
cầm quyền và có xu hướng bị lạm dụng. Quyền lực Nhà nước luôn luôn cũng
có xu hướng bành trướng và hạn chế quyền tự do của con người. Để khắc phục
tình trạng này cần phân biệt quyền lực Nhà nước thành các quyền khác nhau
theo chức năng, nhiệm vụ của nó. Cùng với tư tưởng quản lý xã hội bằng pháp
luật, tư tưởng phân chia, kiểm soát quyền lực trong một Nhà nước đã phôi thai.
Như vậy, tư tưởng Nhà nước pháp quyền thời cổ đại nhằm chống lại sự
chuyên quyền, độc đoán, vô chính phủ, đấu tranh xác lập và phát triển nền dân
chủ. Theo các nhà triết học phương Tây, pháp luật không chỉ là công cụ cai trị
của Nhà nước mà còn là phương thức điều chỉnh quan trọng nhất đối
8

với các quan hệ xã hội, bản thân Nhà nước cũng phải phục tùng pháp luật.
 Ở phương Đông
Trong xã hội chiếm hữu nô lệ ở Trung Quốc cổ đại diễn ra cuộc đấu tranh
quyết liệt xung quanh vấn đề trị nước, an dân bằng cách thức nào, dùng pháp
luật hay đạo đức, lễ nhạc...
Nho giáo do Khổng Tử sáng lập lúc đầu chủ trương “nhân trị”, “lễ trị”
hoàn toàn nhưng về sau đã phải tìm kiếm đến những yếu tố thích hợp của tư
tưởng pháp trị. “Lễ trị” của Khổng Tử có tác dụng rất sâu sắc và bao quát, vừa
là sự cụ thể hoá, vừa là công cụ, biện pháp để thực hiện đức trị và “chính danh”
nhằm tạo ra một trật tự trong các quan hệ gia đình và xã hội.
Theo Mạnh Tử, vua vâng mệnh trời để trị dân, nhưng mệnh trời phải hợp
với lòng dân, vai trò chủ chốt là của dân và sự phụ thuộc của nhà cầm quyền
vào nhân dân.
Tuân Tử đã kết hợp “lễ trị với luật” để trị nước. Có thể coi đây là chiếc
cầu nối giữa tư tưởng nhân - lễ trị của Khổng - Mạnh và tư tưởng pháp trị sau
này.
Hàn Phi Tử đã phát triển tư tưởng pháp trị lên đến đỉnh cao, coi pháp luật
là cơ sở duy nhất để quản lý xã hội, pháp luật phải thay đổi theo thời cuộc, “thời
biến, pháp biến”. Nho giáo mà tiêu biểu là Khổng Tử cũng không phủ nhận
hoàn toàn vai trò của pháp luật nhưng quan niệm và cách thức vận dụng pháp
luật khác nhiều so với Hàn Phi Tử. Cùng là dùng hình luật để cai trị nhưng Pháp
gia khác với Nho gia. Pháp gia thì xem việc dùng hình phạt dù nặng hay nhẹ
đều là việc hiển nhiên, còn Nho gia khi dùng đến hình phạt cho rằng đó là
phương tiện mà không phải là mục đích.
9

Có thể thấy các nhà tư tưởng phương Đông ít bàn luận về Nhà nước,
pháp luật hơn mà chủ yếu quan tâm đến đường lối, phương thức cai trị con
người và xã hội. Tuy nhiên, cũng như các nhà triết học phương Tây, các nhà tư
tưởng phương Đông đều coi trọng nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật. Hàn
Phi Tử cho rằng, ý muốn cá nhân của các bậc quân vương là cội nguồn của tình
trạng vô pháp luật; luật pháp đối với người quý tộc và kẻ hèn mọn phải như
nhau. Đồng thời Nhà nước pháp quyền cũng không loại trừ đạo đức, thiếu đạo
đức xã hội sẽ hỗn loạn. Tư tưởng này đã được kế thừa, phát triển qua nhiều thời
đại và đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
1.1.2. Học thuyết nhà nước pháp quyền tư sản
Theo Ph.Ăngghen, học thuyết nhà nước pháp quyền tư sản từng bước
được hình thành trên cơ sở thế giới quan của giai cấp tư sản đang lên- thế giới
quan pháp lý. Trong thời kỳ của các cuộc cách mạng tư sản đầu tiên, đóng góp
đáng kể vào quan điểm chế độ nhà nước pháp quyền thuộc về các nhà tư tưởng
tiến bộ thuộc các trường phái lý thuyết pháp quyền khác nhau như Xpinôda,
Hốpxơ, Lốccơ, Môngtexkiơ…
Từ thế kỷ XVI-XVII, lý thuyết pháp quyền tự nhiên do các nhà triết học
Hà Lan là Xpinôda và Grôtxki sáng lập dựa trên cơ sở lý luận pháp quyền tự
nhiên thời cổ đại. Tư tưởng chủ đạo của lý thuyết pháp quyền tự nhiên là tuyên
ngôn cho tính độc lập của pháp quyền tự nhiên. Nhà nước và pháp luật không
phải do Chúa trời tạo ra mà do thoả thuận giữa con người với nhau phù hợp với
quyền tự nhiên vốn có của mình và với quy luật tự nhiên. Vì vậy, pháp luật do
nhà nước sáng tạo ra phải phù hợp với pháp luật tự nhiên; cần phải giải phóng
nhà nước và pháp luật khỏi thần quyền và thần giáo. Hình thức nhà nước tốt
nhất theo tư tưởng pháp quyền tự nhiên là chế độ dân chủ, đối lập với chế độ
quân chủ. Trong nhà nước dân chủ đó, con người sống tự do, bình đẳng và giao
tiếp tự nhiên với nhau mà sinh ra pháp quyền tự nhiên.
10

Tóm lại, lý thuyết pháp quyền tự nhiên đã góp phần giải phóng lý luận về nhà
nước và pháp luật khỏi sự bảo hộ của thần học và chủ nghĩa kinh viện trung
đại. C.Mác nhận xét, lý thuyết pháp quyền tự nhiên “đã bắt đầu xem xét nhà
nước bằng đôi mắt người và rút ra những quy luật tự nhiên của nhà nước từ lý
trí và kinh nghiệm, chứ không phải từ khoa thần học”[12, tr.165].
Các nhà triết học duy vật Anh thế kỷ XVII đã tiếp tục phát triển lý luận
về pháp quyền tự nhiên thành lý thuyết về tự do, phân quyền và chủ quyền nhân
dân. Dựa trên tư tưởng chủ quyền nhân dân và khế ước xã hội, tạo nên cơ sở
pháp luật và nguồn gốc của chế độ nhà nước, Lốccơ luận giải “học thuyết về
nền pháp chế chống lại mọi biểu hiện phi luật pháp của chính quyền”. Ông có
nhiều luận điểm tự do mang tính kinh điển về quyền và tự do của cá nhân trong
điều kiện chế độ nhà nước pháp quyền. Ông nhận xét: “Tự do của những người
nằm dưới quyền lực của chính phủ là ở chỗ, cần có một quy tắc cố định cho
cuộc sống, chung cho mọi cá nhân trong xã hội và được quy định bởi quyền lập
pháp được thiết lập ở đó. Đó là quyền tự do được làm theo ý muốn riêng trong
mọi trường hợp, nếu như ý muốn đó không bị luật pháp ngăn cấm và không
phụ thuộc vào ý chí độc đoán thường xuyên, không xác định và không rõ ràng
của người khác”[16, tr.16-17].
Đến thế kỷ XVIII, các nhà triết học khai sáng Pháp như Môngtecxkiơ,
Rutxô, Vônte, Hônbách… đã đưa ra lý thuyết về phân quyền, chủ quyền nhân
dân và khế ước xã hội. Môngtecxkiơ quan niệm nhà nước ra đời từ sự vận động
và phát triển của xã hội loài người đến một trình độ nhất định. ý tưởng về sự
phân chia quyền lực được ông nghiên cứu một cách hệ thống, ông phân chia
quyền lực thành quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Vì vậy, muốn ngăn
chặn được nạn lạm dụng quyền lực thì phải có một trật tự, trong đó các thế lực
khác nhau có thể kìm hãm được nhau. Ông nhấn mạnh: “Không một cơ quan
nào vượt lên những cơ quan kia và không một cơ quan nào có thể tước đoạt
quyền cá nhân của công dân” [17, tr.505].
11

Vônte (1694-1778) cũng cho rằng, tất cả mọi người trong xã hội đều bình
đẳng; các quyền lợi và nghĩa vụ của mọi thành viên trong xã hội được pháp luật
thừa nhận. Đó là các đạo luật tự nhiên, đạo luật của lý trí.
Hônbách (1723-1789) khẳng định, tự do là quyền bất khả xâm phạm của
con người. Trong xã hội các đạo luật phải được hình thành trên cơ sở các khế
ước xã hội. Pháp luật quy định trách nhiệm qua lại giữa các nhà nước và cá
nhân, đặc biệt là trách nhiệm của nhà cầm quyền đối với xã hội.
Lý thuyết về nhà nước pháp quyền đã được các nhà triết học cổ điển Đức
đưa ra từ thế kỷ XIX. Cantơ (1724-1804) đã đề ra và nghiên cứu một cách chi
tiết nền tảng triết học của học thuyết nhà nước pháp quyền mà vị trí trung tâm
ở đó thuộc về con người. Theo ông, trong nhà nước pháp quyền, người công
dân cần phải có khả năng cưỡng ép người cầm quyền thi hành chuẩn xác luật
pháp, giống như thái độ của người cầm quyền đối với họ vậy. Nhà nước pháp
quyền theo Cantơ không phải như một hiện thực có tính kinh nghiệm, mà như
một mô hình lý thuyết lý tưởng, cần được quản lý trong tổ chức thực tiễn của
sinh hoạt nhà nước-pháp luật.
Nếu như ở Cantơ pháp luật pháp quyền và nhà nước pháp quyền là cái
cần phải đạt tới thì ở F.Hêghen chúng là hiện thực, có nghĩa là hiện thực hoá lý
trí và thực tiễn trong các hình thức tồn tại hàng ngày của con người. Theo
Hêghen, nhà nước là một tổ chức hoàn thiện nhất của đời sống xã hội, trong đó
tất cả mọi thức đều được xây dựng trên nền tảng pháp luật, thể hiện sự thống
trị của tự do thực sự. Xã hội công dân nhờ có các thể chế pháp luật mà bảo đảm
cho lợi ích của các cá nhân và bảo vệ cho sở hữu của họ, giữ vững trật tự xã
hội.
Phíchtơ (1762-1814) quan niệm nhà nước và pháp luật là những phương
tiện để nhân loại thực hiện sứ mệnh lịch sử tối cao của mình là tiến tới tự do
tuyệt đối, cái tôi tuyệt đối. Nhà nước và pháp luật có nhiệm vụ quản
12

lý và điều hoà sự phát triển xã hội và vì lợi ích chung là hướng tới tự do. Nhà
nước pháp quyền là công cụ để xây dựng một xã hội lý tưởng, bảo đảm các nhu
cầu cơ bản của công dân.
Xu hướng ảnh hưởng lớn cả về mặt lý luận và thực tiễn xây dựng nhà
nước pháp quyền tư sản là hệ thống quan điểm pháp lý thực định. Lý thuyết về
nhà nước pháp quyền tư sản ra đời vào thế kỷ XIX-XX, nhằm thay thế lý thuyết
pháp quyền tự nhiên. Iêring cho rằng, chế độ nhà nước pháp quyền chỉ có thể
tồn tại ở nơi mà chính quyền nhà nước cũng lệ thuộc vào trật tự mà nó đặt ra,
nơi mà nó đạt được sự vững chắc về pháp lý. R.F.Môn và K.T.Vancơ là những
người đầu tiên sử dụng thuật ngữ nhà nước pháp quyền. Nhà nước pháp quyền
có mục tiêu là phát huy tự do và năng lực sáng tạo của mọi công dân. Nhà nước
pháp quyền phải bảo đảm các nguyên tắc cơ bản như tính tối cao của pháp luật;
chủ quyền của nhân dân thông qua nghị viện; mọi công dân đều bình đẳng trước
pháp luật. Tư tưởng nhà nước pháp quyền thực chứng được hình hành và phát
triển trên cơ sở xã hội tư bản bước vào thời kỳ chấm dứt giai đoạn công trường
thủ công và bước vào giai đoạn đại công nghiệp. Ở thời kỳ này, các phạm trù,
khái niệm về nhà nước pháp quyền tư sản được xây dựng một cách hệ thống
hơn.
1.1.3. Những đặc điểm cơ bản của nhà nước pháp quyền
Nhìn chung, lý luận về nhà nước pháp quyền là hệ thống các quan điểm,
tư tưởng rất phức tạp, phong phú với các cách tiếp cận khác nhau. Có ý kiến
cho rằng, điều quan trọng nhất trong Nhà nước pháp quyền là nguyên tắc phân
công rành mạch giữa các nhánh quyền lực lập pháp, hành pháp và tư pháp. Ý
kiến khác cho rằng bản chất của Nhà nước pháp quyền nằm ở việc ghi nhận, đề
cao và bảo vệ quyền con người. Cũng có ý kiến lại nhấn mạnh Nhà nước pháp
quyền là Nhà nước mà trong đó, mọi chủ thể, kể cả Nhà nước đều tuân thủ
nghiêm chỉnh, chịu phục tùng pháp luật - một pháp luật có tính
13

pháp lý cao, phù hợp với lý trí, thể hiện đầy đủ những giá trị cao nhất của xã
hội, của con người.
Có thể nói, những ý kiến trên đây đều là những tiêu chí quan trọng để
xác định bản chất của Nhà nước pháp quyền. Tuy nhiên, nếu chỉ có một trong
những tiêu chí đó, không thể có được khái niệm về Nhà nước pháp quyền hoàn
chỉnh. Nhà nước pháp quyền rất cần được tổ chức một cách khoa học, hợp lý,
nhưng nếu nhà nước đó không có một hệ thống pháp luật hoàn thiện, đồng bộ
để quản lý xã hội hiệu quả thì không bao giờ duy trì được trật tự, kỷ cương cũng
như bảo đảm được tiến bộ xã hội. Mặt khác, nếu chỉ đề cao vai trò tối thượng
của các đạo luật không thôi thì Nhà nước pháp quyền sẽ không khác gì nhà
nước cai trị bằng pháp luật hay nhà nước pháp trị... Như vậy, việc xác định Nhà
nước pháp quyền phải dựa vào những tiêu chí nhất định. Dưới đây là một số
đặc điểm cơ bản của nhà nước pháp quyền:
- Nhà nước pháp quyền là nhà nước bảo đảm tính tối cao của Hiến pháp
và pháp luật trong đời sống xã hội. Tính tối cao của pháp luật được thể
hiện trên hai phương diện: một là, bảo đảm sự thống trị của pháp luật trong các
lĩnh vực của đời sống xã hội; hai là, tính bắt buộc của pháp luật đối với bản
thân nhà nước, các tổ chức xã hội và mọi công dân. Pháp luật là tiêu chuẩn, là
căn cứ cho mọi hoạt động của nhà nước và xã hội.
- Tổ chức quyền lực nhà nước theo cơ chế phân công, kiểm soát, cân
bằng quyền lực và quyền lực phải bị giới hạn bởi pháp luật. Theo đó, ba quyền
lập pháp, hành pháp và tư pháp được phân định rõ ràng, rành mạch cho ba hệ
thống cơ quan tương ứng trong mối quan hệ cân bằng, đối trọng, chế ước lẫn
nhau, tạo thành cơ chế đồng bộ bảo đảm sự thống nhất của quyền lực nhà nước,
thực hiện quyền lực nhân dân. Hành pháp mạnh, đủ năng lực xây dựng chính
sách, thể chế hóa chính sách thông qua cơ chế làm luật, năng lực tổ chức thực
hiện chính sách và pháp luật. Tư pháp phải độc lập và bảo đảm
14

công lý cho mọi cá nhân trong xã hội. Nguyên tắc này cũng đặt ra yêu cầu mọi
thiết chế quyền lực nhà nước phải được tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ
pháp luật, không ai có thể lạm dụng quyền lực, và vì lẽ đó, cần phải sắp xếp
quyền lực sao cho không có sự lạm quyền.
- Quyền dân chủ, tự do và lợi ích chính đáng của con người được pháp
luật ghi nhận và bảo đảm bằng quyền lực nhà nước. Mục tiêu cao nhất của Nhà
nước pháp quyền là bảo đảm quyền tự do, dân chủ của con người. Vì vậy, pháp
luật trong Nhà nước pháp quyền là phương tiện ghi nhận quyền dân chủ, tự do
và lợi ích chính đáng của con người, đồng thời cũng quy định cả
những biện pháp hữu hiệu để ngăn chặn và trừng trị những hành vi xâm hại
đến các quyền và lợi ích đó.
- Nhà nước pháp quyền là nhà nước bảo đảm trách nhiệm lẫn nhau giữa
nhà nước và công dân, quyền công dân là trách nhiệm của nhà nước và ngược
lại quyền của nhà nước là trách nhiệm của công dân. Nhà nước phải chịu trách
nhiệm trước công dân về những hoạt động của mình, còn công dân phải thực
hiện các nghĩa vụ đối với nhà nước và chịu trách nhiệm về những hành vi vi
phạm pháp luật.
- Cơ chế bảo hiến là một bộ phận không thể thiếu trong nhà nước pháp
quyền. Cơ chế bảo hiến ngày nay đã trở thành một phần quan trọng trong tổ
chức của đa số các nhà nước đương đại, do tư tưởng về nhà nước pháp quyền
đã được thừa nhận rộng rãi với đặc trưng cơ bản nhất là tính tối cao của Hiến
pháp và pháp luật. Trong hệ thống pháp luật của mỗi quốc gia, Hiến pháp là
văn bản pháp lý có hiệu lực cao nhất, là đạo luật cơ bản và quan trọng nhất. Với
ý nghĩa quan trọng và giá trị pháp lý của Hiến pháp như trên, việc hình thành
cơ chế bảo vệ và bảo đảm thực thi Hiến pháp là không thể thiếu, đặc biệt là
trong nhà nước pháp quyền, nơi Hiến pháp và pháp luật giữ vị trí thượng tôn.
15

1.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa của dân, do dân và vì dân
1.2.1. Nhà nước của dân, do dân và vì dân theo tư tưởng Hồ Chí
Minh
Sau khi nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, Chủ tịch Hồ Chí
Minh đã khẳng định: “Nước ta là nước dân chủ. Bao nhiêu lợi ích đều vì dân.
Bao nhiêu quyền hạn đều của dân… Chính quyền từ xã đến Chính phủ trung
ương do dân cử ra… Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân”[14,
tr.698]. Chính vì vậy, việc xây dựng một nhà nước của dân, do dân và vì dân là
tư tưởng chỉ đạo, xuyên suốt quá trình hình thành, xây dựng và củng cố nhà
nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong hơn 60 năm qua.
Xây dựng một nhà nước do nhân dân lao động làm chủ là tư tưởng chủ
đạo trong suốt cuộc đời cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ngay tại Điều
thứ 1, Hiến pháp 1946 đã khẳng định: “Nước Việt Nam là nước dân chủ cộng
hòa. Tất cả quyền bính trong nước là của toàn thể nhân dân Việt Nam, không
phân biệt nòi giống, gái trai, giàu nghèo, giai cấp, tôn giáo”. Tính chất dân chủ
nhân dân là đặc trưng nổi bật của nhà nước ta. Nhân dân là người nắm giữ mọi
quyền lực, còn các cơ quan nhà nước do nhân dân tổ chức được ủy quyền để
thực hiện ý chí, nguyện vọng của nhân dân. Quan niệm toàn bộ quyền lực nhà
nước thuộc về nhân dân thể hiện rõ nhất tính dân chủ triệt để của nhà nước ta,
trở thành nguyên tắc cơ bản tổ chức bộ máy quyền lực nhà nước và được thể
hiện rõ trong tất cả các bản Hiến pháp của nước ta.
Là người chủ đất nước, mỗi người dân có quyền thông qua cơ chế dân
chủ thực thi quyền lực nhưng đồng thời cũng phải có nghĩa vụ xây dựng và bảo
vệ nhà nước, làm cho nhà nước ngày càng hoàn thiện, trong sạch, vững mạnh.
Hồ Chí Minh luôn đòi hỏi với tư cách là chủ nhân của một đất nước độc lập, tự
do, quyền và nghĩa vụ công dân luôn gắn bó chặt chẽ với nhau.
16

Một trong những phương thức quan trọng và cơ bản nhất thể hiện quyền
lực nhân dân đó chính là bầu cử. Hồ Chí Minh coi “tổng tuyển cử là một dịp
cho toàn thể quốc dân tự do lựa chọn những người có tài, có đức, để gánh vác
công việc nước nhà. Trong cuộc tổng tuyển cử, hễ là những người muốn lo việc
nước thì đều có quyền ra ứng cử; hễ là công dân thì đều có quyền đi bầu cử …
Do tổng tuyển cử mà toàn dân bầu ra Quốc hội. Quốc hội sẽ cử ra CHÍNH phủ.
Chính phủ đó thật là Chính phủ của toàn dân”[14, tr. 133].
Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, quyền lực tối cao của nhân dân không chỉ
thể hiện ở việc bầu cử Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp mà còn ở quyền
bãi miễn, kiểm soát, giám sát hoạt động của các đại biểu. Hồ Chí Minh đã nêu:
“Nhân dân có quyền bãi miễn đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân
nếu những đại biểu ấy tỏ ra không xứng đáng với sự tín nhiệm của nhân dân
với đại biểu của mình”[15, tr.275].
Người dân được hưởng mọi quyền dân chủ, có quyền làm bất cứ việc gì
pháp luật không cấm và có nghĩa vụ tuân theo pháp luật. Nhà nước của dân phải
bằng mọi nỗ lực hình thành các thiết chế dân chủ để thực thi quyền làm chủ của
người dân. Những người đại diện của dân, do dân cử ra chỉ là thừa ủy quyền
của dân, chỉ là “công bộc của dân”. Hồ Chí Minh phê phán những “vị đại diện”
lầm lẫn sự ủy quyền đó với quyền lực cá nhân, sinh lộng quyền, cửa quyền:
“Cậy thế mình ở trong ban này, ban nọ rồi ngang tàng, phóng túng, muốn sao
được vậy, coi khinh dư luận, không nghĩ đến dân. Quên rằng dân bầu mình ra
để làm việc cho dân, chứ không phải để cậy thế với dân” [14, tr.57].
Từ quan niệm chung về vị thế của người cầm quyền, Hồ Chí Minh ý thức
rất rõ vị trí của Người trong hệ thống quyền lực nhà nước Việt Nam. Người
nhiều lần nhắc nhở: ở nước ta từ Hồ Chủ tịch trở xuống là đầy tớ của
17

dân; dân đặt ở đâu thì làm ở đó; Người làm Chủ tịch nước cũng là nhận sự trao
quyền, ủy thác của dân.
Hồ Chí Minh khẳng định: chỉ có nhà nước của dân, do dân tổ chức, xây
dựng và kiểm soát mới có thể là nhà nước vì dân. Nhà nước vì dân là nhà nước
phục vụ lợi ích, nguyện vọng của nhân dân, không có đặc quyền, đặc lợi, thật
sự trong sạch, cần kiệm liêm chính. Hồ Chí Minh yêu cầu: “Việc gì lợi cho dân,
ta phải hết sức làm. Việc gì hại cho dân, ta phải hết sức tránh…”[13, tr.56-57].
Cán bộ nhà nước phải là đầy tớ của dân, đồng thời là người lãnh đạo
hướng dẫn nhân dân. Đầy tớ thì phải trung thành, tận tụy, cần kiệm liêm chính,
chí công vô tư, lo trước thiên hạ. Người lãnh đạo phải trí tuệ hơn người, minh
mẫn sáng suốt, nhìn xa trông rộng, gần gũi nhân dân, trọng dụng hiền tài. Như
vậy, “người thay mặt dân phải đủ cả đức và tài, vừa hiền lại vừa minh”.
Một trong những điểm cơ bản của tư tưởng nhà nước của dân là nhân dân
có quyền kiểm soát nhà nước. Hồ Chí Minh viết: “Chính phủ ta là chính phủ
của nhân dân, chỉ có một mục đích là phụng sự cho lợi ích của nhân dân. Chính
phủ rất mong đồng bào giúp đỡ, đôn đốc, kiểm soát và phê bình để làm tròn
nhiệm vụ của mình, là người đầy tớ trung thành tận tụy của nhân dân”[13,
tr.221].
Hồ Chí Minh cũng khẳng định chỉ có nhà nước thực sự của dân, do dân
tổ chức, xây dựng và kiểm soát mới có thể là nhà nước vì dân. Nhà nước vì dân
là nhà nước phục vụ lợi ích và nguyện vọng của nhân dân, không có đặc quyền,
đặc lợi, thật sự trong sạch, cần kiệm liêm chính. Nhà nước phục vụ nhân dân,
nghĩa là nhà nước đó được tổ chức và hoạt động theo một mục tiêu duy nhất là
không ngừng cải thiện và nâng cao đời sống của nhân dân. Đó
18

cũng là cơ sở để đánh giá hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước và năng lực
của đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước.
Bên cạnh đó, nhà nước vì dân là nhà nước biết chăm lo mọi mặt đời sống
của nhân dân, trước hết là thoả mãn các nhu cầu thiết yếu nhất. Hồ Chí Minh
đã nói: “Chúng ta tranh được tự do, độc lập rồi mà dân cứ chết đói, chết rét, thì
tự do, độc lập cũng không làm gì. Dân chỉ biết rõ giá trị của tự do, của độc lập
khi mà dân được ăn no, mặc đủ. Chúng ta phải thực hiện ngay: làm cho dân có
ăn, làm cho dân có mặc, làm cho dân có chỗ ở, làm cho dân có học hành. Cái
mục đích chúng ta đi đến là bốn điều đó. Đi đến để dân nước ta xứng đáng với
tự do, độc lập và giúp sức được cho tự do, độc lập”[13, tr.152]. Nhà nước chăm
lo cho dân không có nghĩa là làm thay dân mà hướng dẫn, tạo điều kiện cho dân
tự chăm lo đời sống của mình. Theo Hồ Chí Minh, việc đáp ứng và thoả mãn
nhu cầu, lợi ích của nhân dân là tiêu chí hàng đầu để đánh giá hiệu quả, năng
lực hoạt động của nhà nước.
Ngoài ra, nhà nước cũng phải biết kết hợp, điều chỉnh các loại lợi ích
khác nhau giữa các giai cấp, tầng lớp xã hội, các bộ phận dân cư để luôn được
nhân dân ủng hộ. Để làm tốt vai trò hướng dẫn của mình, nhà nước cũng cần
phải biết kết hợp giữa lợi ích trước mắt và lợi ích lâu dài, lợi ích của trung ương
và lợi ích của địa phương, lợi ích của các ban ngành, các chủ thể trong xã hội
để tất cả nhân dân đều nhận thấy nhà nước là người đại diện cho lợi ích của họ,
hoạt động vì lợi ích chung của cả cộng đồng. Hồ chủ tịch thường nhấn mạnh để
phục vụ tốt nhân dân, vì dân, nhà nước phải thực sự liêm khiết, trong sạch, tránh
quan liêu, tham nhũng, phải loại hết “các ông quan cách mạng” ra khỏi bộ máy
nhà nước. Nếu hoạt động của nhà nước kém hiệu quả, bộ máy quan liêu, đội
ngũ cán bộ, công chức, nhất là những cán bộ chủ chốt bị thoái hoá, biến chất
thì tất yếu nhà nước sẽ đi ngược lại lợi ích của nhân dân, không hoàn thành vai
trò phục vụ nhân dân. Vì thế, chống đặc quyền, đặc lợi, khắc
19

phục những tiêu cực trong bộ máy nhà nước là nhu cầu và việc làm thường
xuyên, bảo đảm cho nhà nước thực sự là công bộc của nhân dân.
1.2.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa
Khi xem xét tư tưởng Hồ Chí Minh với vấn đề sử dụng pháp luật trong
xây dựng nhà nước pháp quyền cần khẳng định: Tư tưởng của Người về pháp
luật có từ rất sớm, Người không chỉ nhìn thấy ở pháp luật vai trò của một công
cụ giúp nhà nước bảo đảm thực hiện hoạt động quản lý, mà còn tìm thấy
ở pháp luật ý nghĩa của một đại lượng công bằng, bảo đảm cho việc thực hiện
các giá trị dân chủ, tiến bộ; cho sự bình đẳng và phát triển của các dân tộc trên
thế giới. Sự phát triển trong tư tưởng Hồ Chí Minh về pháp luật mang tính hệ
thống và nhất quán; gắn liền với quá trình đấu tranh cách mạng cho sự
ra đời của một nhà nước mà quyền lực hoàn toàn thuộc về nhân dân, do nhân
dân làm chủ; một nhà nước mà ở đó vai trò của pháp luật được đề cao, khẳng
định và phát huy. Chính vì vậy, ngay từ những năm đầu tiên của chính quyền
nhân dân, chủ tịch Hồ Chí Minh đã yêu cầu Chính phủ lâm thời Việt Nam phải
xây dựng một bản Hiến pháp ghi nhận các quyền tự do dân chủ, bảo vệ các
quyền con người và lấy mục đích phục vụ con người như một nguyên tắc bất
di bất dịch và không thể xâm hại.
Chủ tịch Hồ Chí Minh xem pháp luật “như một hiện tượng chính trị của
nhà nước… pháp luật đúng đắn sẽ tạo nên bầu không khí chính trị ổn định của
nhà nước, làm bộ máy nhà nước vận hành đúng quỹ đạo”[9, tr.153]. Chủ tịch
Hồ Chí Minh còn cho rằng Nhà nước và pháp luật luôn thống nhất với nhau về
bản chất. Sự thống nhất này nằm ở tính dân chủ trong việc tổ chức nhà nước
cũng như khi xây dựng pháp luật. Điều đáng lưu ý trong tư tưởng Hồ Chí Minh
là ở chỗ Người đề cao vai trò của các đạo luật trong xây dựng pháp luật và coi
đây như là một bảo đảm về tính dân chủ của hệ thống pháp luật.
20

Với Người, pháp luật không chỉ là công cụ, phương tiện của quản lý nhà nước
mà còn là phương tiện để bảo đảm nền dân chủ. Đồng thời với việc xây dựng
chính quyền Việt Nam sau cách mạng và sự ra đời của nhà nước Việt Nam,
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã bắt tay vào tổ chức, xây dựng hệ thống pháp luật đầu
tiên của nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Như vậy, với việc xây dựng hệ
thống pháp luật này, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặt nền móng đầu tiên cho quá
trình xây dựng hệ thống pháp luật xã hội chủ nghĩa ở nước ta.
Khi xem xét vai trò của pháp luật với Nhà nước, cùng với việc khẳng
định vai trò của pháp luật trong quản lý và duy trì bản chất nhà nước mới, Chủ
tịch Hồ Chí Minh còn đặt ra yêu cầu xây dựng pháp luật sao cho pháp luật thực
sự trở thành phương tiện bảo đảm công bằng, là hành lang pháp lý cho việc
thực hiện các thiết chế dân chủ. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định pháp luật
của nhà nước ta được xây dựng để phục vụ nhân dân và phải phục vụ nhân dân.
Như vậy, pháp luật đã trở thành công cụ duy trì vào bảo vệ bản chất của nhà
nước.
Tư tưởng đề cao pháp luật trong quản lý nhà nước ở Chủ tịch Hồ Chí
Minh gắn liền với việc đề cao Hiến pháp và giá trị của các đạo luật trong nhà
nước. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặc biệt quan tâm đến những bảo đảm cần thiết
cho việc tuân thủ nghiêm chỉnh Hiến pháp cả từ phía các cơ quan nhà nước và
từ phía công dân. Có như thế thì mới bảo đảm trật tự, kỷ cương nhà nước và
công dân mới được hưởng các quyền tự do dân chủ đã được ghi nhận trong
Hiến pháp. Hiến pháp năm 1946 một mặt, đã xác định rõ chế độ nhà nước và
ghi nhận các quyền cơ bản của công dân, mặt khác, đã khẳng định nguyên tắc
tôn trọng Hiến pháp, hay nói cách khác là xác lập cơ chế bảo đảm hiệu lực tối
cao của Hiến pháp.
Với Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhà nước dân chủ tất yếu sẽ dẫn đến pháp
luật dân chủ. Theo Người, nhà nước sẽ chẳng là gì nếu không phục vụ nhân
21

dân, pháp luật sẽ trở nên vô tác dụng nếu không phù hợp và phản ánh ý chí của
cộng đồng. Do đó, trong việc bảo vệ các giá trị dân chủ thì cả nhà nước và pháp
luật đều trở thành công cụ, phương tiện bảo đảm cho nhân dân thực hiện quyền
lực của mình. Nhận thức được vai trò của pháp luật trong việc ghi nhận và bảo
vệ các giá trị dân chủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh yêu cầu: “phải nhận thức cho tốt
và chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật. Sự bình đẳng trong xã hội
ở nơi pháp luật. Dân chủ đúng đắn cũng ở nơi pháp luật”[14, tr.299]. Người
cho rằng pháp luật phải chứa đựng những giá trị xã hội mà con người hướng
tới. Cùng với việc giải quyết mối quan hệ hai mặt giữa pháp luật và dân chủ,
Hồ chủ tịch cũng đặt ra yêu cầu xây dựng hệ thống pháp luật dân chủ. Hệ
thống pháp luật ấy không chỉ dừng lại ở việc ghi nhận các giá trị dân chủ mà
thông qua các quy phạm nội dung tạo lập được hệ thống các quy phạm thủ tục
bảo đảm cho việc thực hiện các quyền và nghĩa vụ dân chủ ấy.
Cùng với việc đề cao vai trò của dân chủ trong xây dựng nhà nước sau
Cách mạng tháng 8 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặt nền móng vững
chắc đầu tiên cho việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa tại Việt
Nam.
1.3. Sự hình thành và phát triển tư duy lý luận của Đảng cộng sản
Việt Nam về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam
1.3.1. Giai đoạn trước Đại hội Đảng VII
Trước năm 1986, việc xây dựng và hoàn thiện nhà nước và pháp luật
được thực hiện trên cơ sở quan điểm phát triển nền kinh tế kế hoạch hóa tập
trung, bao cấp. Đại hội Đảng VI khởi xướng đường lối đổi mới, trong đó đổi
mới kinh tế đi trước một bước. Nền tảng tư tưởng để xây dựng nhà nước và
pháp luật trong giai đoạn này là chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh
về nhà nước và pháp luật nhưng bắt đầu được nhận thức theo tư duy mới. Tổng
kết quan điểm của Đảng về lý luận xây dựng nhà nước và pháp
22

luật trong giai đoạn trước Đại hội Đảng VII cho thấy những nhận thức cơ bản
sau:
Đảng ta nhất quán khẳng định bản chất của nhà nước ta là nhà nước
chuyên chính vô sản. Quan điểm này được khẳng định rõ trong Hiến pháp 1980:
“Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước chuyên chính vô
sản” của nhân dân lao động. Báo cáo chính trị Đại hội Đảng VI tiếp tục khẳng
định bản chất của nhà nước ta “là công cụ của chế độ làm chủ tập thể xã hội
chủ nghĩa”, đồng thời chỉ rõ trong thời kỳ quá độ, “đó là nhà nước chuyên chính
vô sản thực hiện chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa”. Như vậy, những đặc thù
mang tính lịch sử trong quá trình xây dựng nhà nước chuyên chính vô sản ở
giai đoạn này là nền tảng cơ sở vững chắc cho quá trình nghiên cứu, xây dựng
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân
dân sau này.
Đảng ta chủ trương xây dựng nhà nước bảo đảm ngày càng đầy đủ quyền
dân chủ của công dân. Nhà nước bảo đảm không ngừng hoàn chỉnh và củng cố
chế độ làm chủ tập thể xã hội chủ nghĩa của nhân dân lao động về các mặt chính
trị, kinh tế, văn hóa, xã hội. Đại hội VI chỉ rõ phương châm “dân biết, dân bàn,
dân làm, dân kiểm tra” phải trở thành nề nếp hàng ngày của xã hội mới, thể
hiện chế độ nhân dân lao động tự quản lý nhà nước của mình. Khẳng định quyền
làm chủ của nhân dân, Đại hội Đảng VI chỉ rõ: “Công tác quản lý không phải
là việc riêng của người quản lý chuyên nghiệp mà là sự nghiệp của nhân dân.
Trong công tác quản lý, dù là quản lý hành chính hay quản lý sản xuất, kinh
doanh, quản lý trật tự đều cần có sự tham gia của quần chúng. Việc phát huy
vai trò của nhân dân lao động tham gia quản lý kinh tế, quản lý xã hội cần được
các cơ quan lãnh đạo và quản lý đặt ra và thực hiện đúng ngay từ khi chuẩn bị
và quyết định chủ trương, chính sách”. Muốn được như vậy thì “quyền làm chủ
của nhân dân cần được thể chế hóa bằng pháp luật và tổ chức”.
23

Đảng luôn chủ trương tổ chức một nhà nước quản lý xã hội bằng pháp
luật và theo pháp luật. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, chức năng của nhà nước là
thể chế hóa bằng pháp luật quyền hạn, lợi ích, nghĩa vụ của nhân dân lao động
và quản lý kinh tế, xã hội theo pháp luật. Việc quản lý nhà nước, quản lý xã hội
bằng pháp luật được thể hiện ở một số điểm cơ bản sau:
- Từng bước bổ sung và hoàn chỉnh hệ thống pháp luật để bảo đảm cho
bộ máy nhà nước được tổ chức và hoạt động theo pháp luật;
- Pháp luật được thực hiện thống nhất trong cả nước;
- Pháp luật phải được chấp hành nghiêm chỉnh, mọi người đều bình
đẳng trước pháp luật. Mọi vi phạm pháp luật đều được xử lý;
- Tăng cường bộ máy nhà nước từ trung ương đến địa phương và cơ sở
thành một hệ thống nhất, có sự phân định rành mạnh nhiệm vụ, quyền hạn, trách
nhiệm từng cấp theo nguyên tắc tập trung dân chủ;
- Coi trọng công tác giáo dục, tuyên truyền, giải thích pháp luật. Cần sử
dụng nhiều hình thức và biện pháp để giáo dục, nâng cao ý thức pháp luật và
làm tư vấn pháp luật cho nhân dân[2].
Đảng ta xác định nguyên tắc tập trung dân chủ, nguyên tắc pháp chế xã
hội chủ nghĩa… là những nguyên tắc xuyên suốt trong tổ chức và hoạt động
của bộ máy nhà nước ta. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI đã chỉ rõ: với cơ
chế tập trung quan liêu, bao cấp, bộ máy nhà nước ta còn cồng kềnh, nhiều tầng,
nhiều nấc, kém hiệu lực; chức năng tổ chức trùng lắp, chồng chéo… Từ những
khuyết điểm này, Đại hội chủ trương thực hiện một cuộc cải cách lớn về tổ chức
bộ máy nhà nước theo hướng: “Xây dựng và thực hiện một cơ chế quản lý nhà
nước thể hiện quyền làm chủ của nhân dân lao động ở tất cả các cấp”, với bộ
máy nhà nước thống nhất từ trung ương đến địa phương và cơ sở, trong đó phân
định rõ nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm từng cấp theo
24

nguyên tắc tập trung dân chủ, phân định rõ chức năng quản lý hành chính –
kinh tế với quản lý sản xuất – kinh doanh, kết hợp quản lý theo ngành với quản
lý theo địa phương và vùng lãnh thổ.
Do những hạn chế về điều kiện lịch sử cụ thể nên các quan điểm về xây
dựng nhà nước pháp quyền trong giai đoạn này chưa ý thức được đầy đủ cả
trong nhận thức, tư duy lý luận của Đảng và cả trong quá trình hoạch định chính
sách. Có thể nhận thấy những hạn chế đó như sau:
- Vấn đề xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính trị, hoàn thiện bộ máy
nhà nước và pháp luật trong giai đoạn này chủ yếu vẫn trong khuôn khổ của
nền kinh tế xã hội chủ nghĩa thời bao cấp, các quan điểm về xây dựng nhà nước
và pháp luật trong giai đoạn này chịu nhiều ảnh hưởng của mô hình Liên Xô
cũ, chưa có điều chỉnh phù hợp với sự chuyển biến của tình hình mới;
- Hầu như chúng ta chưa có định hướng cải cách rõ ràng, đáng kể về bộ
máy nhà nước cho kịp với sự vận động khách quan của công cuộc đổi mới
kinh tế – xã hội;
- Những chủ trương, định hướng phát triển hệ thống pháp luật còn manh
mún, thiếu tầm nhìn bao quát. Vị trí của pháp luật trong đời sống xã hội chưa
thực sự được tôn trọng đúng mức.
1.3.2. Từ Đại hội Đảng VII đến Đại hội Đảng X
Đây là giai đoạn chúng ta đạt được nhiều thành tựu trong lĩnh vực kinh
tế. Các tiền đề kinh tế, chính trị, tư tưởng, xã hội và quốc tế đẩy sự hình thành
ngày càng đầy đủ và toàn diện hơn những tư tưởng, quan điểm về xây dựng nhà
nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân.
25

Trong tư duy lý luận của Đảng ta đã thể hiện rõ tính chủ động, tích cực
trong việc nghiên cứu, tìm tòi, xây dựng mô hình nhà nước pháp quyền xã hội
chủ nghĩa phù hợp với điều kiện hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam. Trong giai
đoạn này, trên cơ sở nghiên cứu học thuyết này trên thế giới, Đảng ta đã tiếp
cận dần đến nhận thức:
- Xây dựng nhà nước pháp quyền là mục tiêu cần hướng tới của bất kỳ
xã hội nào, vì nó đáp ứng được khát vọng tự do, dân chủ, công bằng xã hội,
phúc lợi cho nhân dân, là phương thức hữu hiệu bảo đảm sự tôn trọng nhân
phẩm và các quyền cơ bản của con người.
- Tư tưởng và quan điểm về nhà nước pháp quyền tuy rất đa dạng, song
đều thống nhất ở các đặc trưng cơ bản, đó là: tổ chức bộ máy nhà nước, chức
năng, nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan nhà nước được xác định chặt chẽ
về mặt pháp lý, bị ràng buộc bởi pháp luật do chính nhà nước đặt ra, nhằm loại
trừ nguy cơ tùy tiện, lạm quyền trong tổ chức và thực thi quyền lực; pháp luật
được nhà nước ban hành và xã hội thừa nhận, có địa vị tối cao, có giá trị pháp
lý phổ biến, có hiệu lực bắt buộc thi hành, là phương thức chủ yếu để tổ chức
và quản lý xã hội. Nói cách khác, đó là tư tưởng: công dân có quyền làm tất cả
những gì pháp luật không cấm, còn các cơ quan nhà nước chỉ được làm những
gì mà pháp luật quy định khi thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình.
- Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa chủ nghĩa ở Việt Nam
hoàn toàn không phải là xây dựng một kiểu nhà nước mới, thoát ly những
nguyên tắc phổ biến của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà
nước xã hội chủ nghĩa. Biện chứng lịch sử của quá trình xây dựng và phát triển
nhà nước ta cho thấy: một mặt nhà nước chỉ có thể trở thành nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa khi có sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam; mặt
khác sự lãnh đạo của Đảng đối với nhà nước chỉ phát huy được tác
26

dụng trong điều kiện Đảng đổi mới nội dung, phương thức lãnh đạo phù hợp
với tổ chức quyền lực trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Tổng kết lý luận của Đảng về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa của nhân dân. do nhân dân, vì nhân dân ở nước ta trong giai đoạn này có
thể rút ra những đặc điểm quan trọng sau đây:
Thứ nhất, Đảng ta nhất quán chỉ rõ bản chất của nhà nước ta là nhà
nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; tất cả quyền lực nhà nước đều
thuộc về nhân dân.
Trong suốt chiều dài của cách mạng Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của
Đảng cộng sản Việt Nam, chính nhân dân là người đã đập tan ách thống trị của
chế độ thực dân phong kiến, thiết lập nên một chính quyền mới và lẽ tự nhiên
chính quyền ấy phải là của nhân dân, do nhân dân xây dựng nên và tất nhiên
chính quyền ấy phải phục vụ và bảo vệ lợi ích của nhân dân. Trong hơn 60 năm
qua, tư tưởng ấy như một chân lý không bao giờ thay đổi. Theo Chủ tịch Hồ
Chí Minh thì “trong bầu trời không có gì quý bằng nhân dân” và “bao nhiêu lợi
ích đều vì nhân dân”, “mọi công việc đều vì lợi ích của nhân dân mà làm”[13,
tập 8, tr.276, tập 5, tr.698; tập 6, tr.66.]. Đây cũng là một trong những tư tưởng
cơ bản của cách mạng Việt Nam được khẳng định trong các văn kiện của Đảng.
Tư tưởng này đã được thể chế hóa tại Điều 2 Hiến pháp 1992 và luôn
được khẳng định nhất quán trong các Văn kiện của Đảng ta như Nghị quyết
trung ương 8 khóa VII, Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII, Nghị
quyết trung ương 3 khóa VIII, Văn kiện đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX…).
Bên cạnh đó, Nghị quyết trung ương 8 khóa VII còn chỉ rõ: quán triệt bản chất
giai cấp công nhân trong xây dựng nhà nước, bản chất giai cấp công nhân gắn
bó chặt chẽ với tính dân tộc, tính nhân dân của nhà nước ta. Mọi quyền lực nhà
nước đều thuộc về nhân dân. Nhà nước do nhân dân lập nên,
27

dân bầu ra, dân giám sát và bãi miễn. Nhà nước phải thể hiện đúng ý chí, nguyện
vọng của dân, bảo đảm trên thực tế mọi quyền lực thuộc về nhân dân.
Thứ hai, Đảng ta xác định rõ tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước
ta phải tuân thủ nguyên tắc quyền lực nhà nước thống nhất, có sự phân công,
phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp,
tư pháp.
Trước yêu cầu và nhu cầu cần thiết phải xây dựng và hoàn thiện tổ chức
bộ máy nhà nước trong thời kỳ mới, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (tháng 6-1991) đã chỉ ra: “Nhà nước Việt Nam
thống nhất ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp với sự phân công rành
mạch ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, với sự phân công rành mạch ba
quyền đó”[18, tr.128].
Sau nhiều tìm tòi và phát triển nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ
máy nhà nước, Nghị quyết trung 8 khoá VII đã xác định “quyền lực nhà nước
là thống nhất, có sự phân công và phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước
trong việc thực hiện ba quyền: lập pháp, hành pháp, tư pháp”, nguyên tắc này
đã trở thành nguyên tắc cơ bản trong nhận thức và hoạt động thực thực tiễn của
Đảng và nhà nước, được tiếp tục khẳng định trong các Văn hiện của Đảng (Văn
kiện Đại hội Đảng VIII, Nghị quyết trung ương 3 và 7 khóa VIII, Văn kiện đại
hội Đảng IX …).
Nguyên tắc quyền lực nhà nước thống nhất, có sự phân công, phối hợp
giữa các cơ quan thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp, một mặt
khẳng định quyền lực nhà nước là thống nhất nhưng mặt khác có sự kế thừa
những nhân tố tiến bộ trong tổ chức và phân công quyền lực nhà nước, đây là
một bước tiến lớn trong tư duy lý luận của Đảng ta. Nguyên tắc này được thể
chế hóa trong lần sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp 1992 và các luật
tổ chức bộ máy nhà nước (Luật tổ chức Quốc hội, Luật tổ chức Chính
28

phủ, Luật tổ chức Tòa án nhân dân, Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân). Sự
phân công, phối hợp được thể hiện ngày càng rõ nét trong các luật tổ chức bộ
máy nhà nước trong thời gian gần đây, đặc biệt là đối với các cơ quan nhà nước
ở trung ương (Quốc hội, Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát
nhân dân tối cao).
Thứ ba, Đảng ta đã khẳng định vai trò, vị trí của pháp luật trong quản
lý nhà nước và xã hội, bảo đảm tính tối cao của Hiến pháp và các đạo luật
trong điều chỉnh các quan hệ xã hội.
Tư duy lý luận của Đảng ta về vị trí, vai trò của pháp luật trong quản lý
nhà nước và xã hội có sự phát triển ngày càng hoàn thiện theo hướng bảo đảm
cho Hiến pháp và các đạo luật giữ vị trí tối thượng trong việc điều chỉnh các
quan hệ xã hội. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VII khẳng định điều quan trọng
để phát huy dân chủ là xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng cường
pháp chế xã hội chủ nghĩa, nâng cao dân trí và ý thức chấp hành pháp luật của
nhân dân. Nhiệm vụ trọng tâm về xây dựng pháp luật phục vụ công cuộc đổi
mới là “tiếp tục đổi mới, bổ sung và đồng bộ hóa hệ thống pháp luật kinh tế,
đặc biệt chú trọng đổi mới và bổ sung các luật thuế”, đồng thời “tăng cường
giáo dục pháp luật, nâng cao hiểu biết và ý thức tôn trọng pháp luật, sống và
làm việc theo Hiến pháp và pháp luật, bảo đảm cho pháp luật được thi hành một
cách nghiêm minh, thống nhất và công bằng”.
Như vậy, nội dung pháp luật của nhà nước ta chính là sự thể chế hóa
đường lối của Đảng; nói cách khác trong nội dung pháp luật đã hàm chứa đầy
đủ đường lối của Đảng, chấp hành pháp luật chính là thực hiện đường lối của
Đảng. Đồng thời, pháp luật là những quy tắc xử sự chung nên mọi cá nhân, tổ
chức phải tuân thủ. Nghĩa vụ tuân theo pháp luật không loại trừ bất cứ một ai.
Chính vì vậy, Điều 4 Hiến pháp 1992 quy định “mọi tổ chức của Đảng hoạt
động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật”.
29

Thứ tư, bảo đảm quyền con người, quyền công dân, nâng cao trách nhiệm
pháp lý giữa nhà nước và công dân; mở rộng dân chủ đồng thời với tăng cường
kỷ cương, kỷ luật.
Quan điểm của Đảng ta là phát huy quyền làm chủ của nhân dân là vấn
đề thuộc bản chất của chế độ ta, vừa là mục tiêu, vừa là biện pháp và chủ trương
của Đảng để lãnh đạo cách mạng nhằm huy động mọi tiềm năng, trí tuệ của
nhân dân tham gia xây dựng, quản lý xã hội và quản lý nhà nước, xây dựng và
phát triển đất nước, phát huy dân chủ nhằm không ngừng duy trì bản chất nhân
dân của nhà nước ta và nâng cao khả năng, hiệu lực quản lý của nhà nước, ngăn
chặn và đẩy lùi tiêu cực, quan liêu tham nhũng, tăng cường hơn nữa khối đại
đoàn kết dân tộc.
Thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, chủ trương dân chủ hóa mọi mặt
đời sống xã hội đã được thể chế hóa một bước quan trọng. Dân chủ về kinh tế
ngày càng được mở rộng đã tác động tích cực đến việc giải phóng sức sản xuất,
là động lực thúc đẩy kinh tế phát triển, nâng cao đời sống nhân dân. Dân chủ
về chính trị có bước tiến quan trọng, thể hiện ở việc bầu cử đại biểu
ở các cơ quan dân cử, ở chất lượng làm việc của Quốc hội, Hội đồng nhân dân
các cấp, ở hoạt động chất vấn của đại biểu Quốc hội với các thành viên Chính
phủ,… Hoạt động của các cơ quan nhà nước đổi mới theo hướng dân chủ hơn,
phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra” đã được pháp luật hóa
và từng bước được khẳng định trong thực tế, tạo điều kiện để
nhân dân tham gia và thực hiện quyền giám sát đối với hoạt động của các cơ
quan nhà nước. Vai trò của báo chí và các tổ chức chính trị - xã hội, xã hội -
nghề nghiệp ngày càng được tăng cường.
Thứ năm, từng bước xác định đầy đủ trách nhiệm của nhà nước trong
việc thực hiện các cam kết quốc tế trong quá trình hội nhập quốc tế và khu vực.
30

Tiếp tục thực hiện chính sách đổi mới của Đảng trong quan hệ đối ngoại
do Đại hội Đảng VI đề ra, trong giai đoạn này Đảng và nhà nước ta luôn luôn
quán triệt tinh thần “hợp tác bình đẳng và cùng có lợi với tất cả các nước không
phân biệt chế độ chính trị - xã hội khác nhau trên cơ sở những nguyên tắc cùng
tồn tại hòa bình” [19, tr.126]; “với chính sách đối ngoại rộng mở, chúng ta tuyên
bố rằng: Việt Nam muốn làm bạn với tất cả các nước trong cộng đồng thế giới,
phấn đấu vì hòa bình, độc lập và phát triển” [3, tr.147].
Nhất quán với chính sách đối ngoại nêu trên, trong giai đoạn này Đảng
ta đã đề ra những chủ trương chỉ đạo việc ký kết, gia nhập và thực thi các điều
ước quốc tế trên các lĩnh vực của đời sống xã hội, các văn kiện của Đảng cũng
luôn ghi nhận việc ký kết, gia nhập và thực thi các điều ước quốc tế như một
phần không thể thiếu của quá trình hội nhập, quá trình phát triển kinh tế - xã
hội đất nước. Chiến lược phát triển kinh tế xã hội 2001-2010 định hướng: “tiếp
tục mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại theo hướng đa phương hóa, đa dạng hóa;
chủ động hội nhập kinh tế quốc tế theo lộ trình phù hợp với điều kiện của nước
ta và bảo đảm thực hiện những cam kết trong quan hệ song phương và đa
phương như AFTA, APEC, Hiệp định thương mại Việt- Mỹ, tiến tới gia nhập
WTO…”[5, tr. 120-121].
Thứ sáu, bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam đối với nhà
nước trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân
dân, do nhân dân, vì nhân dân.
Đảng lãnh đạo nhân dân ta xây dựng một nhà nước thực sự của dân, do
dân, vì dân. Bằng thực tế cách mạng, nhân dân ta đã thừa nhận sự lãnh đạo của
Đảng đối với nhà nước, xã hội là tất yếu. “Và trong thực tế, cho đến nay, chưa
có một tổ chức chính trị nào khác ngoài Đảng cộng sản Việt Nam có đủ khả
năng, uy tín và bản lĩnh lãnh đạo đất nước” [30]. Chính vì vậy, Văn kiện
31

Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII chỉ rõ “ở nước ta không có sự lãnh đạo
của Đảng cộng sản thì không có độc lập dân tộc, không có quyền làm chủ thực
sự của nhân dân, không có nhà nước của dân, do dân và vì dân, không thể thực
hiện được công bằng xã hội. Lúc bình thường, vai trò lãnh đạo của Đảng đã rất
quan trọng, ở những bước chuyển giai đoạn, vai trò đó lại càng quan trọng” [4,
tr.91].
Đại hội X của Đảng cũng đã chỉ rõ: “Xây dựng cơ chế vận hành của Nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà
nước đều thuộc về nhân dân; quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân
công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành
pháp và tư pháp. Hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng tính cụ thể, khả thi của
các quy định trong văn bản pháp luật. Xây dựng, hoàn thiện cơ chế kiểm tra,
giám sát tính hợp hiến, hợp pháp trong các hoạt động và quyết định của các cơ
quan công quyền” [6, tr. 126].
Sự ghi nhận vai trò lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước và toàn xã hội
trong Hiến pháp đã chính thức khẳng định địa vị pháp lý của Đảng trong hệ
thống chính trị. Địa vị lãnh đạo của Đảng được khẳng định trong quá trình hoạt
động chính trị của Đảng và vai trò ấy càng được tăng lên theo quy mô và chiều
sâu của công cuộc đổi mới xây dựng và bảo vệ tổ quốc Việt Nam xã hội chủ
nghĩa.
1.4. Những đặc trưng cơ bản của nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa Việt Nam
Trên cơ sở những tiêu chí chung về nhà nước pháp quyền đã được trình
bày ở phần trên, có thể nhận thấy một số nét đặc trưng cơ bản của nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam như sau:
32

1.4.1. Bảo đảm tính tối cao của Hiến pháp và pháp luật trong đời
sống xã hội
Sự đề cao và khẳng định vai trò của pháp luật là sợ chỉ đỏ xuyên suốt học
thuyết nhà nước pháp quyền. Nhà nước pháp quyền trước hết phải là một nhà
nước được tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ pháp luật. Nhà nước quản lý
xã hội bằng pháp luật, các đạo luật có vai trò tối thượng trong việc điều chỉnh
các mối quan hệ xã hội. Mọi cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội, người có chức
vụ và công dân đều có nghĩa vụ chấp hành Hiến pháp và pháp luật, bình đẳng
trước pháp luật. Không một ai đứng trên hoặc đứng ngoài pháp luật, đi ngược
lại ý chí và lợi ích của nhân dân. Khác với nhà nước cực quyền hay nhà nước
pháp trị, việc quản lý xã hội bằng pháp luật của nhà nước pháp quyền là dựa
trên cơ sở một hệ thống pháp luật đầy đủ, đồng bộ, thống nhất, có giá trị pháp
lý cao, phản ánh nguyện vọng và ý chí của nhân dân, là chuẩn mực của dân chủ,
tự do, công bằng và nhân đạo.
1.4.2. Bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước
Trong suốt quá trình đấu tranh giành độc lập dân tộc và xây dựng đất
nước, đã có thời kỳ nước ta tồn tại nhiều đảng phái chính trị. Qua thử thách của
cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và trong công cuộc xây dựng, bảo vệ tổ quốc,
chúng ta đã thừa nhận vị trí, vai trò lãnh đạo duy nhất của Đảng cộng sản Việt
Nam đối với nhà nước và toàn xã hội. Chính vì vậy, trong quá trình xây dựng
Nhà nước pháp quyền, đòi hỏi phải bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng đối với Nhà
nước và toàn xã hội; phát huy vai trò và hiệu lực quản lý xã hội của Nhà nước
nhằm làm cho các chủ trương, đường lối của Đảng đi vào cuộc sống, trở thành
hiện thực xã hội. Đây là nét đặc trưng khác biệt giữa nhà nước pháp quyền xã
hội chủ nghĩa Việt Nam với nhà nước pháp quyền tư sản; đồng thời cũng là
kinh nghiệm vô cùng quý giá mà nhân dân ta đã đúc kết trong
33

quá trình lịch sử của cách mạng Việt Nam. Sự lãnh đạo của Đảng đối với Nhà
nước được thể hiện ở các phương diện sau:
- Đảng đề ra đường lối, chủ trương và các chính sách lớn định hướng
cho sự phát triển của đất nước trong từng thời kỳ;
- Đảng lãnh đạo Nhà nước định ra và thực thi Hiến pháp, pháp luật; xây
dựng bộ máy nhà nước tinh, gọn, hoạt động có hiệu lực, hiệu quả; xây dựng
đội ngũ cán bộ, công chức có phẩm chất, trí tuệ và năng lực, trung thành với sự
nghiệp cách mạng của Đảng, của Tổ quốc, tận tuỵ phục vụ nhân dân;
- Đảng kiểm tra việc quán triệt và tổ chức thực hiện đường lối, chủ trương
của Đảng và pháp luật của Nhà nước; củng cố và nâng cao chất lượng hoạt động
của các tổ chức Đảng và đảng viên trong các cơ quan nhà nước.
Nhằm hoàn thiện việc xây dựng nhà nước pháp quyền cần đổi mới
phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước, giữ vững, tăng cường vai
trò của Đảng, đồng thời, phát huy được tính chủ động, sáng tạo của Nhà nước
và các đoàn thể chính trị - xã hội, nêu cao quyền làm chủ của nhân dân trong
quá trình tổ chức thực hiện đường lối phát triển do Đảng đưa ra. Bên cạnh đó,
việc đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng phải được tiến hành đồng bộ với
đổi mới toàn bộ hệ thống chính trị, với việc đổi mới, sắp xếp lại và nâng cao
phẩm chất, năng lực đội ngũ cán bộ, đảng viên, nâng cao chất lượng của các tổ
chức đảng.
Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng phải tiến hành một cách dân
chủ, bằng những phương pháp dân chủ, phải thấm nhuần sâu sắc tư duy biện
chứng về mối quan hệ giữa mục tiêu với phương thức, phải được tiến hành khẩn
trương, kiên quyết nhưng vững chắc.
1.4.3. Bảo đảm và bảo vệ quyền công dân, quyền con người
34

Xét cho đến cùng thì mục tiêu cao cả nhất của nhà nước pháp quyền là
bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Người dân trong nhà nước pháp
quyền không phải là thần dân của các nhà cầm quyền, là người chủ thực sự của
đất nước. Các quyền cơ bản thiêng liêng nhất của con người, của công dân như
quyền sống, quyền tự do, quyền bình đẳng, quyền sở hữu… được nhà nước bảo
vệ bằng pháp luật.
Có thể nói, quyền công dân là sự thể hiện cụ thể quyền con người.
“Quyền công dân là quyền con người trong một xã hội cụ thể, trong một chế độ
xã hội – chính trị nhất định với một nền pháp luật cụ thể do nhà nước đó thừa
nhận, quy định” [21, tr. 27]. Lịch sử đấu tranh cho quyền con người bắt đầu từ
lịch sử hình thành giai cấp, nhà nước và pháp luật. Chính vì vậy, cùng với sự
phát triển của xã hội, việc bảo đảm quyền con người, cụ thể hơn nữa là quyền
công dân ngày càng được coi trọng. Nó trở thành một đặc trưng của một xã hội
hoàn thiện, nơi quyền con người, quyền công dân được bảo đảm đầy đủ.
Xuất phát từ mục tiêu trên, nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước thuộc
về nhân dân đã được đề cập ngay từ bản Hiến pháp đầu tiên của nước ta. Đây
không chỉ là một nguyên tắc cơ bản được ghi nhận trong các bản Hiến pháp
nước ta từ Hiến pháp năm 1946, 1959, 1980 và Hiến pháp năm 1992 mà còn
được thể hiện cụ thể trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước ta từ
trung ương tới địa phương. Điều này thể hiện trên các phương diện sau đây:
- Nhân dân với tư cách là chủ thể tối cao của quyền lực nhà nước thực
hiện quyền lực dưới nhiều hình thức khác nhau, trong đó, hình thức cơ bản nhất
là nhân dân thông qua bầu cử lập ra các cơ quan đại diện quyền lực của mình.
Điều 6 Hiến pháp 1992 quy định rõ: “Nhân dân sử dụng quyền lực nhà nước
thông qua Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp là những cơ quan
đại diện cho ý chí và nguyện vọng của nhân dân, do nhân dân bầu ra và chịu
35

trách nhiệm trước nhân dân.”;
- Nhân dân còn thực hiện quyền làm chủ của mình thông qua việc giám
sát hoạt động của bộ máy nhà nước, có quyền bãi miễn những đại biểu không
còn xứng đáng với sự tín nhiệm của nhân dân;
- Nhà nước phải luôn luôn hoạt động vì lợi ích của nhân dân, lấy phục
vụ nhân dân làm mục tiêu cao nhất của mình. Tất cả các cơ quan nhà nước
đều phải tôn trọng nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của nhân
dân;
- Pháp luật không chỉ quy định địa vị pháp lý của công dân mà còn buộc
các cơ quan nhà nước phải tôn trọng và bảo đảm thực tế cho các quyền
ấy, tránh mọi nguy cơ xâm hại từ phía các cơ quan công quyền và viên chức
nhà nước.
Đây chính là những nguyên tắc được quy định trong Hiến pháp, bảo đảm
cho mọi người dân thực hiện được quyền làm chủ của mình.
1.4.4. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp
giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành
pháp, tư pháp.
Đây là một trong những đặc trưng cơ bản của Nhà nước pháp quyền xã
hội chủ nghĩa Việt Nam. Khác với nguyên tắc “tam quyền phân lập”, trong nhà
nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa, quyền lực nhà nước là thống nhất,
không phân chia và thuộc về nhân dân. Xuất phát từ nguyên tắc cơ bản là "tất
cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân", ở nước ta, quyền lực nhà nước là
thống nhất, đồng thời có sự phân công và phối hợp chặt chẽ trong việc thực
hiện các cơ cấu của quyền lực nhà nước, trong đó:
36

- Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, cơ quan có quyền
lập hiến và lập pháp, quyết định những vấn đề trọng đại của đất nước và giám
sát tối cao đối với toàn bộ hoạt động của bộ máy nhà nước;
- Chủ tịch nước là nguyên thủ quốc gia, là người thống lĩnh các lực lượng
vũ trang, giữ chức Chủ tịch Hội đồng Quốc phòng và an ninh, có những thẩm
quyền nhất định liên quan trực tiếp đến các quyền lập pháp, hành pháp và tư
pháp;
- Chính phủ là cơ quan chấp hành của Quốc hội, cơ quan hành chính nhà
nước cao nhất, thống nhất điều hành việc thực hiện các nhiệm vụ chính trị, kinh
tế, văn hoá, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại của nhà nước;
- Toà án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hoà xã hội chủ
nghĩa Việt Nam; Viện kiểm sát nhân dân là cơ quan thực hành quyền công tố
và kiểm sát các hoạt động tư pháp.
Như vậy, trong việc thực hiện quyền lực nhà nước, có sự phân công giữa
Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ, Toà án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát
nhân dân tối cao để mỗi cơ quan thực thi có hiệu quả chức năng, nhiệm vụ,
quyền hạn của mình với sự phối hợp chặt chẽ, tạo nên sức mạnh tổng hợp của
quyền lực nhà nước. Các cơ quan này dù được phân công thực hiện các quyền
khác nhau nhưng trong quá trình thực hiện quyền hạn của mình đều phải có sự
phối hợp với các cơ quan khác. Về thực chất thì quyền lực nhà nước là thống
nhất, không thể tách biệt độc lập các lĩnh vực hoạt động của quyền lực nhà
nước. Có thể nhận thấy sự phối hợp này trong từng hoạt động của các cơ quan
lập pháp, hành pháp và tư pháp.
Trong các công đoạn của quy trình lập pháp, không chỉ tồn tại vai trò của
Quốc hội mà còn có sự tham gia của Chính phủ và các cơ quan tư pháp. Chính
phủ và các cơ quan tư pháp tham gia vào quá trình đề xuất sáng kiến
37

pháp luật, chuẩn bị các dự án luật theo sự phân công.
Chính phủ thực hiện quyền hành pháp trên cơ sở phối hợp với các cơ
quan nhà nước khác như Quốc hội, các cơ quan tư pháp... Quốc hội thực hiện
quyền quyết định nhân sự của Chính phủ như bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm Thủ
tướng Chính phủ, quyết định thành lập, bãi bỏ các bộ, cơ quan ngang bộ, thực
hiện quyền giám sát tối cao đối với mọi hoạt động của Chính phủ. Với chức
năng bảo vệ pháp luật, các cơ quan tư pháp góp phần bảo đảm quyền hành pháp
được thực thi đúng đắn, bảo đảm trật tự quản lý nhà nước.
Trong lĩnh vực tư pháp, Quốc hội quy định về tổ chức và hoạt động của
Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm Chánh
án tòa án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao...
Có thể nói, các thiết chế quyền lực của Nhà nước ta có sự phân công,
phối hợp nhưng vẫn bảo đảm sự thống nhất quyền lực ở một nguyên tắc là Nhà
nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.
1.4.5. Bảo đảm nguyên tắc tập trung dân chủ trong tổ chức và hoạt
động của Nhà nước
Kết hợp đúng đắn tập trung và dân chủ là yếu tố quyết định sức mạnh tổ
chức và hiệu lực hoạt động của bộ máy nhà nước ta. Điều này tạo ra sự thống
nhất tổ chức và hành động, phát huy đồng thời và kết hợp chặt chẽ sức mạnh
của cả tập thể và từng cá nhân, của cả nước và từng địa phương, từng cơ sở,
của từng tổ chức và cả hệ thống bộ máy nhà nước [31].
Đặc trưng của nguyên tắc tập trung dân chủ trong quá trình hoàn thiện
bộ máy nhà nước là sự kết hợp giữa việc tăng cường sự lãnh đạo và điều hành
tập trung thống nhất của trung ương, đồng thời phát huy trách nhiệm và tính
chủ động, năng động của địa phương. Hiện nay, các đạo luật do Quốc hội ban
38

hành đều nhấn mạnh tới việc phân cấp mạnh mẽ trong quản lý nhà nước cho
chính quyền địa phương.

Cơ sở lý luận của việc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam.docx

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Cơ sở lý luận của việc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam.docx

Similar to Cơ sở lý luận của việc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam.docx (20)

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói ☎☎☎ Liên hệ ZALO/TELE: 0973.287.149 👍👍

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói ☎☎☎ Liên hệ ZALO/TELE: 0973.287.149 👍👍 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Cơ sở lý luận của việc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam.docx