1. Улаанбаатар Их Сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
Аж ахуйн нэгжийн санхүү
Лекц № 2
Санхүүгийн зах зээл ба
байгууллагууд
Хичээлийн индекс: МG 301
Хичээлийн кредит: 2
Судлах анги: НББ-3

2. Сэдвийн агуулга
 1. Санхүүгийн зах зээл, түүний төрлүүд, түүн
дээр хийгдэх үйл ажиллагаа
 2.Санхүүгийн байгууллагууд, тэдгээрийн үйл
ажиллагааны чиглэл

3. Санхүүгийн зах зээл
 Зах зээл гэдэг нь нэг талаас үнийн өрсөлдөөн зарлаж
байгаа газар, нөгөө талаас худалдах болон худалдан авах
үйл явц хэрэгжиж байгаа гүйлгээний хүрээ юм.
 Зах зээлийн оршин тогтнох зайлшгүй бөгөөд хүрэлцээтэй
нөхцөл нь нэг талаас хангагдаагүй эрэлт хэрэгцээ, нөгөө
талаас уг эрэлт хэрэгцээг хангаж чадах нийлүүлэлт байх
явдал юм.
 Санхүүгийн зах зээл гэдэг нь хөрөнгийн илүүдэлтэй газар
үүссэн мөнгөн хөрөнгө хуримтлалыг, хөрөнгө эх
үүсвэрийн хомсдолтой байгаа газарт хөрөнгө оруулалт
болгон хувиргах нөхцлийг бүрдүүлж буй үйл явц буюу
байнгын ажиллагаатай механизм юм.

4. Санхүүгийн зах зээл
 Санхүүгийн зах зээл нь өөртөө бизнесийн
байгууллагууд, банк санхүүгийн компаниуд,
улс орон болон иргэдийн гар дээр байгаа сул
чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг хуваарилах явцад
үүсэж
байгаа
мөнгөн
харилцаануудыг
багтаадаг.

Санхүүгийн зах зээлийн гол зорилго нь
сул чөлөөтэй байгаа мөнгөн хөрөнгийг
санхүүгийн зуучлагч байгууллагуудаар
дамжуулан эдийн засгийн эргэлтэнд
оруулахад оршдог.

5. Санхүүгийн зах зээл
 Санхүүгийн зах зээлд эрэлт үүсгэгч нь хөрөнгө
мөнгөний хомсдолтой, санхүүгийн эх үүсвэр
шаардлагатай этгээдүүд /хөрөнгө хэрэглэгчид/
болох засгийн газар, бизнесийн байгууллага, хувь
хүмүүс байдаг бол нийлүүлэлт хийгч нь хөрөнгийн
илүүдэлтэй буюу хэрэгцээнээсээ давсан хөрөнгийн
хуримтлалтай этгээдүүд /хөрөнгө оруулагчид/
болох иргэд, засгийн газар, банк, банк бус
санхүүгийн байгууллагууд, гадаадын хөрөнгө
оруулагчид, бизнесийн байгууллага, даатгалын
компаниуд байдаг.

6.  Санхүүгийн зах зээлд хөрөнгө оруулагчдаас илүүдэл
хөрөнгийг нь өөртөө төвлөрүүлж, эх үүсвэр дутагдалтай
газруудад шилжүүлэн хуваарилах үүрэгтэй санхүүгийн
зуучлагч байгууллагууд оролцож байдаг.
 Үүнд: брокерийн компани, үнэт цаасны дилер, арилжааны
банк, хөрөнгийн бирж, хөрөнгө оруулалтын сан, хөрөнгө
оруулалтын компани, валютын бирж, хамтын сангууд орно.
Санхүүгийн зуучлагч байх шаардлага нь хөрөнгө хэрэглэгч
болон нийлүүлэгчийн хооронд шилжих хөрөнгийн хэмжээ,
хөрөнгө оруулалтын зардлууд, цаг хугацааны асуудалтай
холбогдож тавигддаг.

7. Зах зээлийн эдийн засагт хоорондоо холбоо
хамааралтай гурван төрлийн зах зээл үйлчилж
байдаг.
Бараа
таваар,
бүтээгдэхүүн
үйлчилгээний зах зээл
II. Ажиллах
хүч буюу хөдөлмөрийн
нөөцийн зах зээл
III. Санхүүгийн нөөцийн зах зээл зэрэг
орно.
I.

8. Санхүүгийн зах зээлийн
гүйцэтгэх үүргүүд:
 Зуучлалын үүрэг
 Эрсдэлээс хамгаалах үүрэг
 Хадгаламж, хуримтлалыг төвлөрүүлэх
 Санхүүжилтийн эх үүсвэрээр хангах
 Хөрөнгө
оруулалтыг
урамшуулах
дэмжих
 Хөрөнгийн эргэцийг түргэсгэх
 Санхүү төлбөрийн чадварыг хангах
зэрэг олон үүргүүдийг гүйцэтгэдэг.

9. Санхүүгийн зах зээлийг арилжаалж байгаа
санхүүгийн хэрэгслээс нь хамааруулаад:
1) Хөрөнгийн буюу үнэт цаасны зах
зээл
2) Мөнгөний зах зээл
3) Валютын зах зээл
4) Уламжлагдсан буюу үүсмэл зах зээл
гэж 4 хуваана.

10. Хөрөнгийн зах зээл
 Хөрөнгийн зах зээл нь төрөл бүрийн үнэт
цааснуудыг гаргаж арилжаалах замаар эдийн
засаг дахь сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг
санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр
болгон ашиглах боломжийг бүрдүүлж байдаг.
 Үнэт цаасны бүх төрлийн гүйлгээ, түүгээр
дамжин хөрөнгө оруулалт болон санхүүгийн
эх үүсвэр бүрдүүлэх үйл ажиллагаа явагдаж
байдаг зах зээлийг хөрөнгийн зах зээл гэнэ.

11. Хөрөнгийн зах зээл
 Хөрөнгийн зах зээлийг:
 Байршлаар нь:
 Олон улсын
 Бүс нутгийн
 Үндэсний
 Орон нутгийн
 Арилжаалагдах үнэт цаасных нь хугацаанаас
хамааруулж:
 Урт хугацаатай
 Богино хугацаатай

12.  Арилжаалагдах үнэт цаасных нь төрлөөр:
 Хувьцааны
 Бондын
 Векселийн
 Үүсмэл үнэт цаасны
 Хөрвөх үнэт цаасны
 Үнэт цаас гаргагчаар нь:
 Засгийн газрын
 Үйлдвэрлэл эрхэлдэг байгууллагын
 Арилжааны банкны
 Санхүү, даатгалын компаний
 Төв банкны

13.  Зохион байгуулалтаар нь:
 Биржийн
 Биржийн бус зах зээл гэж тус тус ангилан төрөлжүүлж
болно.
 Анхдагч ба хоёрдогч зах зээл
 Аж ахуйн нэгж өөрийнхөө гаргасан үнэт цаасаа
хөрөнгийн зах зээлд анх удаагаа байршуулж буй
зах зээлийг анхдагч зах зээл гэнэ.
 Хоѐрдогч зах зээл нь гаргасан үнэт цаас 2 буюу
түүнээс дээш удаа борлогдсон үед үүсдэг.

14.  Биржийн ба биржийн бус зах зээл:
 Гаргасан үнэт цаас нь хөрөнгийн биржээр
дамжин
арилжаалагдах,
зохион
байгуулалттай зах зээлийг биржийн
зах
зээл гэнэ.
 Үнэт цаас биет байдлаар хэвлэгдэн биржээс
гадуур, томоохон мэдээллийн сүлжээний
тусламжтайгаар гар дамжин арилжаалагдах,
зохион байгуулалтгүй зах зээлийг биржийн
бус зах зээл гэнэ.

15.  Хөрөнгийн зах зээлд хийгдэх үйл ажиллагааг гурван
үе шатанд хувааж болно.
 I шат : Үнэт цаас гаргах: Энэ үе шатанд хөрөнгө
оруулалтын төсөл боловсруулахаас эхлээд үнэт
цаасыг гаргах, бүртгүүлэх ажилбаруд хийгдэнэ.
 II шат : Үнэт цаасыг байршуулах: Энэ үе шатанд
бүртгүүлсэн үнэт цаасаа хөрөнгө оруулалтын
компанид худалдаж, брокерийн компаниудад тараах
ажилбар явагдана.
 III шат : Үнэт цаасны арилжаа явагдах: Энэ үе
шатанд үнэт цаасыг худалдах, худалдан авах, бусдад
шилжүүлэх гэх мэт үнэт цаасны тасралтгүй арилжаа
явагддаг. Дээрх гурван шатны эхний хоѐр шатанд
анхдагч зах зээлийн үйл ажиллагаа, 3 дахь шатанд
хоёрдогч зах зээлийн үйл ажиллагаа явагддаг.

16. Мөнгөний зах зээл
 Нэгээс
доош
жилийн
хугацаатай
санхүүгийн
хэрэгслүүд болох сангийн вексель, арилжааны
вексель, хадгаламжийн сертификат, банкны акцепт,
бусад богино хугацаатай зээллэгүүд арилжаалагдах
зах зээлийг мөнгөний зах зээл гэнэ.
 Мөнгөний зах зээл дээр санхүүгийн хэрэгслийг дараах
хоѐр зорилгоор гаргадаг.
Засгийн газар, банк, компаниуд богино хугацааны
санхүүжилтийн эх үүсвэр олж авах
2) Засгийн газар, төв банкнаас мөнгөний нийлүүлэлтэнд
тавих хяналтын үүргээ хэрэгжүүлэх
1)

17. Мөнгөний зах зээл
 Мөнгөний
зах зээлд арилжаалагдах санхүүгийн
хэрэгслүүд нь дараах онцлог шинж чанаруудтай.
 Хугацааны хувьд богино байдаг.
 Хөрвөх чадвар өндөртэй
 Эрсдэл харьцангуй багатай байдаг
 Үр ашиг харьцангуй багатай байдаг
 Хоѐрдогч зах зээл дээр арилжаалагдаж болдог
 Мөнгөний зах зээлийг оролцогчдоос нь хамаарч:
 Засгийн газрын зах зээл
 Корпорацийн зах зээл
 Банк хоорондын зах зээл гэж ангилж болно.

18. Гадаад валютын зах зээл :
 Олон улсын төлбөр тооцоонд хэрэглэгддэг гадаад
валют, түүнтэй холбогдсон гэрээ хэлцлийн худалдаа
арилжаа явагдаж байдаг зах зээлийг гадаад
валютын зах зээл гэнэ. Гадаад валютын зах
зээлийн үйл ажиллагаа нь валютыг худалдагч болон
худалдан авагч талуудыг холбож өгдөг.
 Гадаад валютын зах зээлд Төв банк, арилжааны
банкууд, брокер ба дилерийн байгууллагууд, валютын
бирж, аж ахуйн нэгж байгууллага, хувь хүмүүс зэрэг
субъектүүд оролцож байдаг. Энэ зах зээлд
арилжаалагдах үндсэн таваар нь чөлөөтэй хөрвөдөг
валютууд байна.

19. Гадаад валютын зах зээл :
 Валютын
зах зээл дээр явагдаж байгаа үйл
ажиллагааг:
 Олон улсын худалдааны
 Санхүүгийн гэж 2 хэсэгт ангилж болно.
 Экспорт, импорттой холбоотой төлбөр тооцоонд
шаардлагатай
валютыг
арилжаалах
үйл
ажиллагааг
олон улсын худалдааны, харин
валютын ханшны зөрүүгээс үүсэх алдагдлыг
даатгах болон валютад хийх хөрөнгө оруулалттай
холбогдсон үйл ажиллагааг санхүүгийн үйл
ажиллагаа гэнэ.

20. Уламжлагдсан буюу үүсмэл
зах зээл
 Ямар нэг санхүүгийн анхдагч хэрэгслээс үүсэн бий
болсон тодорхой үнэ цэнэ бүхий үүсмэл үнэт
цааснууд болох форвард, фьючерс, опцион, своп
гэрээнүүдийг санхүүгийн үүсмэл хэрэгслүүд гэнэ.
Санхүүгийн үүсмэл хэрэгслүүдийн үндсэн дээр
арилжаа явагдаж байгаа зах зээлийг үүсмэл буюу
уламжлагдсан зах зээл гэнэ.
 Уламжлагдсан зах зээлийг түүн дээр хийгдэж буй
гэрээний төрлөөс нь хамаарч:
 Форвард зах зээл
 Фьючерс зах зээл
 Опцион зах зээл гэж ангилж болно.

21. Óëàìæëàãäñàí áóþó ¿¿ñìýë
çàõ çýýë
 Òîäîðõîé íýã òºðëèéí ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñë¿¿ä áîëîí
áàðàà òàâààðûã, òîäîðõîé õóãàöààíû äàðààãààð,
óðüäчèëàí òîõèðîëöñîí ¿íýýð õóäàëäàõ áóþó õóäàëäàí
àâàõ òóõàé ãýðýýã ôüþчåðñèéí ãýðýý ãýíý.
 Òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºí㺠þìóó ýñâýë ñàíõ¿¿ãèéí
õýðýãñëèéã òîäîðõîé õóãàöààíä, óðüäчèëàí òîõèðîëöñîí
¿íýýð õóäàëäàõ áîëîí õóäàëäàí àâàõ ýðõ îëãîäîã ãýðýýã
îïöèîíû ãýðýý ãýíý.

22.  Санхүүгийн болон биет таваарыг худалдах болон
худалдан авах тухай ирээдүйн нөхцөлт гэрээг
хувийн харилцаан дээр үндэслэн байгуулж байвал
форвард гэрээ, харин зохион байгуулалттай зах
зээл
дээр
байгуулж,
арилжаалж
байвал
фьючерсийн гэрээ гэнэ.
 Санхүүгийн үүсмэл хэрэгслүүд нь санхүүгийн аль ч
төрлийн зах зээлд өргөнөөр хэрэглэгддэг.
Тухайлбал:
 Валютын спот хэлцэл
 Валютын форвард хэлцэл
 Валютын фьючерс хэлцэл гэсэн 3 төрөлтэй байдаг.

23. Санхүүгийн байгууллагууд, тэдгээрийн
үйл ажиллагааны чиглэл
 Санхүүгийн
байгууллагууд нь засгийн газар,
бизнесийн
байгууллагууд,
хувь
хүмүүсийн
хадгаламжийг зээл болон хөрөнгө оруулалт болгон
хувиргах үүрэгтэй санхүүгийн зуучлагчид юм.
 Санхүүгийн байгууллагууд нь хөрөнгийн илүүдэлтэй
байгаа олон жижиг хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгийг
хуримтлуулж
нэгтгээд
хөрөнгийн
эх
үүсвэр
хомсдолтой этгээдүүдэд хөрөнгө оруулалт, зээл болгон
хуваарилдаг.

24.  Санхүүгийн байгууллагыг үүргээр нь:
Зохицуулалт, зохион байгуулалтын шинжтэй
Хяналтын шинжтэй
Зуучлалын шинжтэй
Хөрөнгө оруулагчийн шинжтэй гэх мэтээр
ангилж болно.

25. Ашигласан материал
1.
2.
3.
4.
5.
Л. Жаргал, Ж. Бат-Өлзий “Санхүүгийн
менежмент” гуравдугаар хэвлэл, УБ хот 2008
он
Р. Баянсан “Бизнесийн санхүү” УБ хот 2003 он
Б. Бүжинлхам “Санхүүгийн удирдлага” УБ хот
2004 он
Ц. Аюурзана “Компаний санхүү” УБ хот 2009 он
Stephen A.Ross, Randolph W.Westerfield,
Jeffrey F.Jaffe “ Corporate finance” 1996 In the
United States of America