Sanhuugiin undes L10.2019 -2020

1. САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ
1. Санхүүгийн зах зээлийн тухай
2. Санхүүгийн зах зээлийн үүрэг
3. Үнэт цаасны зах зээлд үйлчлэх зарчим
4. Санхүүгийн зах зээлийн бүтэц
5. Санхүүгийн зах зээлийн даяарчлал

2. 1.Санхүү зах зээлийн тухай
Зах зээл гэдэг нь нэг талаас үнийн өрсөлдөөн
зарлаж байгаа газар, нөгөө талаас худалдах болон
худалдан авах үйл явц хэрэгжиж байгаа гүйлгээний
хүрээ юм.
Зах зээлийн оршин тогтнож зайлшгүй бөгөөд
хүрэлцээтэй нөхцөл нь нэг талаас хангагдаагүй эрэлт
хэрэгцээ, нөгөө талаас уг эрэлт хэрэгцээг хангаж чадах
нийлүүлэлт байх явдал юм.

3. Санхүүгийн зах зээл нь бараа, бүтээгдэхүүн
арилждаггүйгээрээ бусад зах зээлээс ялгаатай бөгөөд
мөнгөн хөрөнгийг орлохуйц санхүүгийн
хэрэгслүүдийг арилждаг онцлогтой.
Энэ нь нэг талаас мөнгөн хөрөнгийн илүүдэлтэй хэсэг,
нөгөө талаас, мөнгөн хөрөнгийн дутагдалтай талууд
санхүүгийн хэлцэл хийж, зээлэх, зээлдүүлэх
хэрэгцээгээ хангах боломжийг олгодог зах зээл юм.

4. Санхүүгийн зах зээл: Санхүүгийн хэрэгслүүдийг
арилжих үйл ажиллагаа явуулж байгаа зах зээл.
Санхүүгийн зах зээл нь иргэд болон байгууллагад
урт, дунд, богино хугацаанд илүүдэл мөнгөө
санхүүгийн хэрэгсэл болгох, санхүүгийн хэрэгслээ
буцаагаад бэлэн мөнгө болгох бүхий л боломжийг
олгодог.
Санхүүгийн зах зээл гэдэг бол үнэт цаасны зах зээл
юм.

5. Үнэт цаасны бүх төрлийн гүйлгээ, түүгээр дамжин
хөрөнгө оруулалт болон санхүүгийн эх үүсвэр
бүрдүүлэх үйл ажиллагаа явагдаж байдаг зах зээлийг
санхүүгийн зах зээл гэнэ.
Санхүүгийн зах зээлийн гол зорилго нь сул
чөлөөтэй байгаа мөнгөн хөрөнгийг санхүүгийн
зуучлагч байгууллагуудаар дамжуулан эдийн засгийн
эргэлтэнд оруулахад оршдог.

6. Санхүүгийн зах зээлд эрэлт үүсгэгч нь хөрөнгө
мөнгөний хомсдолтой, санхүүгийн эх үүсвэр
шаардлагатай этгээдүүд /хөрөнгө хэрэглэгчид/ болох
засгийн газар, бизнесийн байгууллага, хувь хүмүүс
байдаг .

7. Санхүүгийн зах зээлд нийлүүлэлт хийгч нь
хөрөнгийн илүүдэлтэй буюу хэрэгцээнээсээ давсан
хөрөнгийн хуримтлалтай этгээдүүд /хөрөнгө
оруулагчид/ болох иргэд, засгийн газар, банк, банк
бус санхүүгийн байгууллага, гадаадын хөрөнгө
оруулагчид, бизнесийн байгууллага, даатгалын
компаниуд байдаг.

8. Түүнчлэн санхүүгийн зах зээлд хөрөнгө
оруулагчдаас илүүдэл хөрөнгийг нь өөртөө
төвлөрүүлж, эх үүсвэр шаардлагатай газруудад
шилжүүлэн хуваарилах үүрэгтэй санхүүгийн зуучлагч
байгууллагууд оролцож байдаг.
Үүнд: Брокерийн компани, үнэт цаасны дилер,
арилжааны банк, хөрөнгийн бирж ,хөрөнгө
оруулалтын сан, хөрөнгө оруулалтын компани,
валютын бирж, хамтын сангууд орно.

9. Санхүүгийн зуучлагч байх зайлшгүй шаардлага нь
хөрөнгө хэрэглэгч болон нийлүүлэгчийн хооронд
шилжих хөрөнгийн хэмжээ, хөрөнгө оруулалтын
зардлууд, цаг хугацааны асуудалтай холбогдож
тавигддаг.
Зах зээлийн эдийн засагт хоорондоо холбоо
хамааралтай гурван төрлийн зах зээл үйлчилж байдаг.
Үүнд:
1. Бүтээгдэхүүн ,үйлчилгээний зах зээл
2.Хүчин зүйлийн зах зээл
3.Санхүүгийн зах зээл зэрэг орно

12. Санхүүгийн зах зээлд оролцогчдын хооронд
арилжаа гүйлгээ шууд хийгдэж байдаг учир аль ч талд
нь хаана хөрөнгөө оруулж, хаанаас хөрөнгө
төвлөрүүлж байгаа нь тодорхой байдаг.
Эдийн засгийн үр ашигтай байх нэг нөхцөл нь
байнгын хөдөлгөөнд орж байх хөрөнгийн чөлөөт
урсгал юм.
Энэхүү урсгал нь санхүүгийн зах зээлээр дамжин
хэрэгжиж байдаг.

13. Санхүүгийн зах зээлд эрэлт үүсгэгчийг компаниар
,нийлүүлэлт хийгчийг хөрөнгө оруулагчаар
төлөөлүүлье.
Зураг1. Санхүүгийн зах зээлд оролцогчид
1. Шууд арилжаа
Компанийн үнэт цаас
Мөнгө
Компани Хөрөнгө
оруулагч

14. 2.Хөрөнгө оруулалтын банкаар зуучлуулан хийх шууд
бус арилжаа
Компанийн үнэт цаас Компанийн үнэт цаас
Мөнгө Мөнгө
Компани
Хөрөнгө
оруулалтын
банк
Хөрөнгө
оруулагч

15. 3.Санхүүгийн зуучлагчаар дамжуулж хийлгэх шууд
бус арилжаа
Компанийн үнэт цаас Санхүүгийн зуучлагчийн
үнэт цаас
Мөнгө Мөнгө
Компани
Санхүүгийн
зуучлагч
байгууллага
Хөрөнгө
оруулагч

17. 2.Санхүүгийн зах зээлийн үүрэг
1. Хадгаламжийн үүрэг.
Санхүүгийн зах зээл нь хуримтлал хадгаламжийг
хөрөнгө оруулалтад боломжийн үр ашигтай
харьцангуй эрсдэл багатай зориулж зарцуулах
нөхцөлийг бүрдүүлдэг.
Хуримтлал хадгаламж нь санхүүгийн зах зээлээр
дамжин хөрөнгө оруулалтад зарцуулагдахдаа бараа
үйлчилгээний хэмжээ хүн амын амьжиргааны түвшин
өсөхөд нөлөөлнө.

18. 2.Баялагийг арвижуулах үүрэг.
Аж ахуй нэгж байгууллага болон хувь хүмүүс
мөнгөний болон хөрөнгийн зах зээлээр дамжуулан
сонголт хийх замаар хуримтлалаа өөртөө хамгийн
ашигтайгаар байршуулан баялагаа хадгалах
арвижуулах боломжтой.

19. 3.Төлбөрийн чадварыг хангах үүрэг.
Санхүүгийн зах зээл нь санхүүгийн хэрэгсэл
хэлбэрээр хадгалагдсан баялагийг өөр бусад уруу нь
хөрвүүлж шилжүүлж байх боломжоор хангаж өгдөг
учир сонголт бий болгон хөрөнгө оруулагч хуримтлал
эзэмшигчдийг аливаа эрсдэлээс өөрийгөө хамгаалах
нөхцлийг бүрдүүлж өгдөг.
Эрсдэлээс хамгаалах боломж олгогдоно гэдэг нь
төлбөрийн чадвараа алдахгүй байх түүнийг
дээшлүүлэх гарцаагүй алдах тохиолдолд алдагдлаа аль
болох багасгах зэргээр тайлбарлагдана.

20. Орчин үед мөнгөн хөрөнгийн хуримтлал голчлон
банкин дахь хадгаламж хэлбэрээр бий болж байна.
Мөнгө хөрвөх чадвараар хамгийн сайн санхүүгийн
хэрэгсэл.
Түүнийг бусад уруу хөрвүүлэхгүйгээр хэрэглэж
болно.
Мөнгө нь бусад активуудтай харьцуулахад
инфляцид өртөмтгий байдаг.

21. 4.Зээлийн эрсдэлээс хамгаалах үүрэг.
Санхүүгийн зах зээл нь зээлийн эрсдэлийг тараан
байршуулж,учрах сөрөг үр дагаврыг хязгаарлах
болмжтой
Хэрэглэгчид түүний дотор хувь хүн орон байр,
автомашин зэрэг зүйлийг худалдаж авах төрөл бүрийн
засвар, үйлчилгээ хийх, аялах жуулчлах зэрэгт
зарцуулах хөрөнгийн байнгын хэрэгцээтэй байдаг.

22. Аж ахуйн нэгжүүд барилга байшин барих, засварлах,
тоноглох, шинэ техник төхөөрөмж худалдаж авах,
төрөл бүрийн татвар, шимтгэл, хураамж төлөх зэрэгт
зарцуулах хөрөнгөөр дутагдаж байдаг.
Засгийн Газрын болон орон нутаг дэвсгэрийн засаг
захиргааны байгууллагууд нь татвар, хураамж болон
бусад төрлийн төлбөр орж ирэхээс өмнө зарцуулалт
бүхий зүйлүүддээ санхүүжүүлэлт хийх түр болон
богино, урт хугацааны хөрөнгийн хэрэгцээтэй байдаг.

23. 5.Төлбөрийн үүрэг.
Санхүүгийн зах зээл бараа үйлчилгээний төлбөрийг
хийж гүйцэтгэх механизмаар хангаж өгдөг.
6. Эрсдэлээс хамгаалах үүрэг.
Санхүүгийн зах зээл хувь хүн, аж ахуйн нэгж, засгийн
газрын хөрөнгө баялаг, хүн амын орлогыг эрсдэлээс
хамгаалах үүрэгтэй. Юуны өмнө үүнд амь насны
даатгал, хөрөнгийн даатгалын үүрэг багтана.

24. 3.Үнэт цаасны зах зээлд үйлчлэх зарчим
Үнэт цаасны зах зээл нь гэдэг нь төрөл бүрийн үнэт
цаасыг худалдах болон худалдан авах зах зээлийг
хэлдэг.
“Үнэт цаасны зах зээл” гэж үнэт цаас болон
үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийг бүртгүүлэх, гаргах,
арилжих, түүгээр гэрчлэгдсэн эрхийг шилжүүлэх,
төлбөр, тооцоо гүйцэтгэх, хадгалах үйлчилгээ
үзүүлэхтэй холбогсон зохицуулалттай зах зээлийн
болон биржийн бус зах зээлйн харилцааг хэлнэ.

25. Үнэт цаасны зах зээлд үйлчилдэг хэд хэдэн зарчим
байдаг.
Нэг. Мэдээлэл төгс байх зарчим
Үнэт цаасны зах зээлд үйлчилдэг хамгийн чухал
зарчим бол мэдээлэл төгс буюу илт тод нээлттэй байх
явдал байдаг.
Ялангуяа үнэт цаас гаргагчийн талаарх мэдээлэл бол
нээлттэй байх шаардлагатай.
Учир нь үнэт цаасны зах зээлд оролцогчид нь тодорхой
мэдээлэлд үндэслэн хөрөнгө оруулалтын болон
санхүүжилтийн шийдвэрүүдийг гаргаж байдаг.

26. Нөгөө алаар хөрөнгийн биржтэй холбоотой бүхий л
мэдээлэл, арилжааны мэдээ, макро эдийн засгийн
мэдээлэл, статистик мэдээлэл, зах зээлийн бусад
мэдээллийг ашиглан шийдвэр гаргадаг.
Хоёр. Адил тэгш хандах зарчим
Үнэт цаасны зах зээлд оролцогчид нь адил тэгш
боломжоор хангагдсан байх ѐстой.
Өөрөөр хэлбэл зах зээлийн бүх оролцогчид ижил
нөхцөлд, зах зээлд оролцох боломжтой.

27. Үнэт цаасны зах зээлд дээр үйлчилгээ үзүүлдэг
байгууллагууд хөрөнгө оруулагчид хувьцаа
эзэмшигчдэд үл ялгаварлах буюу адил тэгш үйлчлэх
ѐстой
Гурав. Чөлөөт сонголтын зарчим
Үнэт цаасны зах зээлд оролцоход үйлчилдэг хамгийн
чухал зарчмын нэг бол чөлөөт сонголтын зарчим юм.
Зах зээлд оролцогч нь үнэт цаасны компанийг
сонгохдоо албан ѐсны бүртгэлтэй хуулийн
этгээдүүдээс чөлөөтэй сонголт хийх боломжтой болно.

28. Өөрөөр хэлбэл ямар үнэт цаасны компаниар
үйлчлүүлэх нь тухайн хүний цэвэр сонголтын асуудал
байдаг.
Мөн түүнчлэн ямар компанийн үнэт цаасыг хэдий
хэмжээтэйгээр авах эсэхээ өөрөө сонгох бүрэн эрхтэй.
Дөрөв. Эрсдэл хуваах зарчим
Үнэт цааснуудын үнэ ханш нь хөрөнгийн зах зээл
дээр чөлөөтэй хэлбэлзэж, өөрчлөгдөж байдаг.
Энэ нь үнэт цаасны эрсдэлийг араасаа дагалдуулдаг.

29. Иймд зах зээлд оролцогчдод эрсдэлийг хуваах зарчим
үйлчилдэг.
Үнэт цаасны ханшийн өөрчлөлтийг худалдан авагч
тал эсвэл түүнийг худалдагч тал нь ямар нэг байдлаар
хүлээдэг.
Ийм учраас үнэт цаасны зах зээлд эрсдэлийг хуваах
зарчим үйлчилдэг.
Үнэт цаасны ханшийн өөрчлөлт нь нэг талд өгөөж,
нөгөө талд нь эрсдэл хүлээх нөхцөл болдог.

30. Тав. Хариу үйлдлийн зарчим
Үнэт цаасны зах зээлийн үнэ ханш нь байнга
өөрчлөгдөж, хэлбэлзэж байдаг.
Энэ нь зах зээл, эдийн засгийн талаарх мэдээлэлд
хөрөнгө оруулагчдын үзүүлж буй хариу үйлдлийн үр
дүн байдаг гэж хэлж болно.
Тухайн хөрөнгө оруулагч ямар нэгэн мэдээлэл аваад
шийдвэр гаргахад хүрдэг.

31. Энэ нь уг мэдээлэлд хариу үйлдэл үзүүлж буйн илрэл,
нотолгоо юм.
Үнэт цаас худалдах эсвэл худалдан авах шийдвэр нь
үнэт цаасны үнэт ямар нэг байдлаар нөлөөлж, зах
зээлийг хөдөлгөөнд оруулдаг.
Тухайн мэдээлэл хэдий чинээ олон хөрөнгө
оруулагчдад нөлөөлнө, төдий чинээ зах зээлд үзүүлэх
нөлөөлөл нь хүчтэй байдаг.

32. 4.Санхүүгийн зах зээлийн бүтэц
Санхүүгийн зах зээлийг ямар төрлийн, хэдий
хугацаатай, ямар санхүүгийн хэрэгсэл арилжаалж
байгаагаас хамааруулж санхүүгийн зах зээлийг дотор
нь:
1. Мөнгөний зах зээл
2. Хөрөнгийн зах зээл
3. Гадаад валютын зах зээл
4. Уламжлагдсан зах зээл буюу санхүүгийн үүсмэл
хэрэгслүүдийн зах зээл гэж ангилдаг.

34. Мөнгөний зах зээл дээр нэг жил ба түүнээс богино
хугацаатай санхүүгийн хэрэгслүүд арилжаалагддаг.
Засгийн газар, томоохон корпорациуд ба банкууд
богино хугацаанд шаардагдаж байгаа хөрөнгийг
мөнгөний зах зээл дээр өрийн бичгүүдийг гаргах
замаар олж авдаг.

35. Хөрөнгийн зах зээл дээр дунд болон урт хугацааны
үнэт цаасуудыг арилждаг.
Засгийн газар болон корпорациас гаргадаг урт
хугацаатай үнэт цааснууд юм.
Дуусах хугацаа нь нэг жил ба түүнээс илүү хугацаатай
эсвэл хугацаагүй үнэт цааснууд байна.
Хөрөнгийн зах зээлд хувьцаа болон бондууд өргөн
ажилжаалагддаг.

36. Валютын зах зээл гэдэг нь валютын арилжаа наймаа
худалдаа явагдаж байгаа зах зээлийг хэлнэ.
Уламжлагдсан зах зээл буюу санхүүгийн үүсмэл
хэрэгслүүдийн зах зээл дээр санхүүгийн гэрээ,
эрхүүдийг арилждаг.

37. Санхүүгийн зах зээлийг ингэж ангилж байгаа нь
хөрөнгийг эргэлтийн ба үндсэн хөрөнгө гэж
хуваадагтай холбоотой.
Зах зээл дээр хөрөнгө мөнгийг зээлдэгч, зээлдүүлэгч
нь өөрсдийн сонирхол шаардлагатай байдаг.
Иймээс ч санхүүгийн зах зээл дээр янз бүрийн
санхүүгийн хэрэгслүүд арилжаалагддаг.

38. Санхүүгийн хэрэгслүүд нь хамгийн гол нь
хугацаагаараа ялгагддаг.
Хугацаа янз бүр байж болно.
Жишээлбэл: корпорацийн хувьцаа хугацаа нь
хязгааргүй байхад Засгийн газрын бонд ихэвчлэн 25
жилийн дараа эргүүлж төлөгдөх хугацаатай, сангийн
вексель 2 сарын хугацаатай байдаг байна.

39. Санхүүгийн зах зээл нь дараах бүтэц бүрэлдэхүүнтэй
байна.
Үүнд :
• Төрийн санхүү
• Даатгалын систем
• Банкны систем
• Бирж
• Компаний санхүү

40. Санхүүгийн зах зээлд төрийн санхүү оролцож байгаа
нь олон улсын санхүүгийн байгууллага болох Олон
улсын валютын сан, Дэлхийн банкнаас зээл авах,
төсвийн алдагдлыг нөхөх, Засгийн газрын хөрөнгө
оруулалтыг зээл авах замаар олон улсын санхүүгийн
зах зээлд оролцдог.

41. Банкны системийн хувьд олон улсын санхүүгийн зах
зээлд валютын арилжаа хийх, экспорт, импорт,
мөнгөн гуйвуулга шилжүүлэг явуулах, төлбөр
тооцоо гүйцэтгэх замаар оролцдог.
Даатгалын систем нь олон улсын санхүүгийн зах
зээлд гадаад давхар даатгалын гэрээ хэлцэл хийж
гүйцэтгэх байдлаар оролцдог.

42. Харин бирж нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид гадаад
үнэт цаас гаргагчдын үйл ажиллагаагаар дамжин
гардаг.
Олон улсын санхүүгийн байгууллагаас гаргаж буй
үнэт цаасыг худалдах, худалдаж авах замаар олон
улсын санхүүгийн зах зээлд бирж оролцоно.
Компанийн санхүүгийн хувьд авч үзвэл компаниуд нь
экспорт, импорттой холбоо бүхий гадаад валютын
гүйлгээ хийх замаар олон улсын санхүүгийн зах зээлд
оролцдог.

43. 5.Санхүүгийн зах зээлийн даяарчлал
Даяарчлалын талаархи олон орны эрдэмтэдийн бодол
өөр өөр байдаг.
Нэг хэсэг хүмүүс түүнийг хэрэгтэй гэж үзэж байхад
нөгөө нэг хэсэг нь сөрөг үр дагаварыг нь ярьцгаадаг.
Ямартай ч даяарчлал гэдэг зүйлийг буй болоход
дараахь хүчин зүйлүүд нөлөөлсөн. Үүнд:

44. 1. Капиталын төвлөрөл бөөгнөрөл - Ялангуяа өндөр
хөгжсөн орны хувьд том, том эздийн гарт өргөн цар
хүрээтэй компаниуд, үндэстэн дамжсан
корпорациуд буй болсон
2.Улс төрийн хүчин зүйл - улс төрийн үйл
ажиллагаанд улс орнуудын хил хязгаар чөлөөтэй
болсон
3.Олон улсын хүчин зүйл
• Олон улсын бараа таваарын хөдөлгөөн их болсон
• Хүмүүсийн шилжилт хөдөлгөөн их болсон

45. • Үйлдвэрлэлийн шилжилт хөдөлгөөн их болсон
• Капиталын шилжилт хөдөлгөөн их болсон
• Олон улсын хэмжээний томоохон арга хэмжээнүүд
ихээр зохиогдох болсон
• Гадаад худалдааны хил хязгаарыг чөлөөтэй
болгосон
4.Техникийн хүчин зүйл - орчин үеийн шинжлэх ухаан
техникийн ололт, амжилт хил хязгааргүй болсон.

46. 5.Нийгмийн хүчин зүйл - дэлхийн бөмбөрцгийн
хүмүүсийн хоорондын харилцаа хөгжихийн хирээр
хамтын ѐс заншлын түгээмэл байдал гарч ирсэн.
6. Бусад хүчин зүйл гэх мэт.
Глобальчлал 3 гол чиглэлтэй.
Үүнд:
1.Олон улсын худалдаа
• Бараа, таваарын худалдаа
• Технологи, оюуны өмчийн худалдаа

47. 2.Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн олон улсын хөдөлгөөн
• Капиталын хөрөнгө оруулалт
• Ажиллах хүчний хөдөлгөөн
а. Мэргэжилтэй ажилчид гадаадад очиж ажиллах
б. Мэргэжилгүй ажилчид гадаадад очиж ажиллах
в. Оюуны өндөр потенциальтай мэргэжилтнүүд
гадаадад очиж ажиллах
3.Олон улсын санхүүгийн үйл ажиллагаа
• Зээлийн үйл ажиллагаа
• Үнэт цаасны арилжаа
• Валютын үйл ажиллагаа

48. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА