education

1. БИЕТ БУС ХӨРӨНГӨ, БАЙГАЛИЙН
НӨӨЦ, БОГИНО ХУГАЦААТ ӨР
ТӨЛБӨРИЙН БҮРТГЭЛ
НББ-ийн III түвшний оюутнуудад зориулав.

2. АГУУЛГА
1. Биет бус хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралтын бүртгэл
2. Судалгаа ба хөгжүүлэлтийн зардлын бүртгэл
3. Компьютерийн программ хангамжийн бүртгэл
4. Ашигт малтмалын нөөцийн хайгууль ба үнэлгээний
зардлын бүртгэл;
5. Нөөц байгуулах шалгуурууд, үүсмэл үүрэг хариуцлага ба
алдагдалтай гэрээний болон дахин зохион байгуулалтын
нөөцийн бүртгэл

3. 1. БИЕТ БУС ХӨРӨНГИЙН ҮНЭ ЦЭНИЙН
БУУРАЛТЫН БҮРТГЭЛ
Биет бус хөрөнгийн дансны үнэ нь нөхөгдөх дүнээсээ
илүү гарвал дансны үнийг нь нөхөгдөх дүн хүртэл бууруулж
үнэ цэнийн бууралтын гарзыг бүртгэнэ.
Дт Үнэ цэнийн бууралтын гарз ххх
Кт Биет бус хөрөнгө ххх

4. 2. СУДАЛГАА БА ХӨГЖҮҮЛЭЛТИЙН ЗАРДЛЫН
БҮРТГЭЛ
Аж ахуй нэгж дотооддоо биет бус хөрөнгө бий болгох
явцад судалгаа ба хөгжүүлэлтийн зардал гарна. Дотооддоо
бий болгосон биет бус хөрөнгийг хөрөнгөөр хүлээн
зөвшөөрөх шалгуурыг хангаж байгаа эсэхийг үнэлэхийн
тулд хөрөнгийг бий болгох үе шатыг дараах байдлаар
ангилна.
1. Судалгааны үе шат
2. Хөгжүүлэлтийн үе шат

5. СУДАЛГААНЫ ҮЕ ШАТ
Судалгаа гэдэг шинэ бүтээгдэхүүн буюу үйлчилгээ
эсвэл шинэ технологи буюу арга зүйг боловсруулах,
одоогийн бүтээгдэхүүн, технологид сайжруулалт хийх
зорилгоор хийсэн эрэл хайгуулын ажил юм.
Судалгааны үе шатанд гарсан бүх зардлыг тайлант
үеийн зардлаар хүлээн зөвшөөрч бүртгэнэ.
Учир нь судалгааны үе шатанд гаргасан бүх зардал нь
ирээдүйд өгөөж өгөх эсэх нь тодорхойгүй байдаг.

6. ХӨГЖҮҮЛЭЛТИЙН ҮЕ ШАТ
Хөгжүүлэлт гэдэг нь судалгааны ажлын ололт
мэдлэгийг ашиглан шинэ бүтээгдэхүүн шинэ технологи бий
болгох, одоогийн бүтээгдэхүүн технологид сайжруулалт
хийх үйл ажиллагаа юм.

7. ХӨГЖҮҮЛЭЛТИЙН ҮЕ ШАТ
Хөгжүүлэлтийн үр дүнд бий болсон биет бус хөрөнгийг дараах
нөхцлийг бүрдүүлэх ба хангах боломжтой үед хүлээн зөвшөөрч
бүртгэнэ.
1. Биет бус хөрөнгө нь ашиглах эсвэл шууд борлуулах боломжтой
байхаар иж бүрдэл болгох боломжийг бүрдүүлэх
2. Ашиглах эсвэл борлуулах зорилгоор биет бус хөрөнгө бий болгох
эрмэлзлийг бий болгох
3. Биет бус хөрөнгийг хэрэглэх эсвэл худалдах өөрийн чадварыг
бүрдүүлэх
4. Биет бус хөрөнгө эдийн засгийн ирээдүйн өгөөж бий болгох
магадлалыг бий болгох

8. ХӨГЖҮҮЛЭЛТИЙН ҮЕ ШАТ
5. Хөгжүүлэлтийн үе шатыг дуусгах биет бус хөрөнгийг
ашиглах болон худалдах санхүүгийн болон бусад нөөцүүд
хангалттай байх
6. Хөгжүүлэлтийн туршид гарсан зардлыг үнэн зөв хэмжих
боломжтой байх
Дээрх нөхцлүүдийн аль нэгийг биелүүлж чадахгүй
байгаа тохиолдолд хөгжүүлэлтийн зардлыг тайлант
хугацааны зардлаар бүртгэнэ.

9. ХӨГЖҮҮЛЭЛТИЙН ҮЕ ШАТ
Хөгжүүлэлтийн үед бий болсон хөрөнгийн анхны өртөг
нь хөгжүүлэлт хийх явцад хуримтлагдсан зардлаар
хэмжигдэнэ.
Хөгжүүлэлтийн зардлын капиталжуулалт нь судалгаа
хөгжүүлэлтийн төсөл эдийн засгийн өгөөж өгөх нь тодорхой
болсон үеэс эхэлнэ.
Судалгаа хөгжүүлэлтийн үед ашигласан ирээдүйд
ашиглах боломжгүй хөрөнгийн өртгийг судалгаа
хөгжүүлэлтийн зардалд тусгана.
Харин ашигласан хөрөнгө нь цаашид өөр зориулалтаар
ашиглагдах бол хөрөнгөөр бүртгэнэ.

10. ХӨГЖҮҮЛЭЛТИЙН ҮЕ ШАТ
Хөгжүүлэлтийн үе шатанд гарсан зардлыг биет бус
хөрөнгийн өртөгт капиталжуулан бүртгэсэн бол тухайн
хөрөнгийн ашиглалтын хугацаанд капиталжуулна.
Хөгжүүлэлтийн зардлыг тухайн биет бус хөрөнгийг
зориулалтын дагуу ашиглаж эхэлсэн үеэс элэгдүүлнэ.

11. 3. КОМПЬЮТЕРИЙН ПРОГРАММ ХАНГАМЖИЙН
БҮРТГЭЛ
Энэ төрлийн биет бус хөрөнгийг дараах замаар бий болгож
болно.
1. Програм хангамжийг худалдан авах
2. Програм хангамжийг боловсруулах

12. ПРОГРАМ ХАНГАМЖИЙГ ХУДАЛДАН АВАХ ҮЕИЙН БҮРТГЭЛ
Тус хөрөнгийг анхны өртгөөр нь үнэлж бүртгэнэ.
Анхны өртөг нь дараах зардлуудын нийлбэрээр
тодорхойлогдоно.
1. Худалдаж авсан өртөг
2. Худалдан авалтын дараах хөнгөлөлт, хямдруулалтыг хасах
3. Гаалын татвар, буцаагдахгүй нэмэгдсэн өртгийн татвар
4. Бэлтгэл ажиллагааны зардлууд

13. ПРОГРАМ ХАНГАМЖИЙГ БОЛОВСРУУЛАХ ЗАРДЛЫН
БҮРТГЭЛ
Програм хангамж борлуулдаг компанийн хувьд технологийн
боломжит байдлыг тухай бүтээгдэхүүнд тогтоох хүртэл
гарсан зардлыг судалгаа хөгжүүлэлтийн зардал дансанд
үүнээс хойш гарсан зардлыг биет бус хөрөнгөөр бүртгэнэ.
Тус биет бус хөрөнгийг хорогдуулж элэгдэл тооцох 2 арга
байна.
1. Орлогын хувийн жингийн арга
2. Шулуун шугамын арга

14. АШИГТ МАЛТМАЛЫН НӨӨЦИЙН ХАЙГУУЛЬ БА
ҮНЭЛГЭЭНИЙ ЗАРДЛЫН БҮРТГЭЛ
Эрэл хайгуулын ажил: Ашигт малтмалын нөөцийг олж
илрүүлэхэд чиглэгддэг
Үнэлгээний ажил: Олж тогтоосон нөөцийг олборлох
боломжийг судлан уг ордыг ашиглах техник эдийн засгийн
үндэслэлийг урьдчилан тооцдог.

15. АШИГТ МАЛТМАЛЫН ХАЙГУУЛ БА ҮНЭЛГЭЭНИЙ ҮЙЛ
АЖИЛЛАГАА
Ашигт малтмал, газрын тос, байгалийн хий гэх мэт
нөхөгдөхгүй нөөцийн тодорхой нэг чиглэлээр хайгуул хийх
хууль эрх зүйн зөвшөөрөл аваад ашигт малтмалын нөөцийн
олборлолтын техник эдийн засгийн үзүүлэлтийг урьдчилан
тодорхойлох буюу эдийн засгийн хувьд нөхөн төлөгдөх
чадварыг нь тогтоох хүртэлхи үеийн үйл ажиллагаа

16. ХАЙГУУЛ БОЛОН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХӨРӨНГИЙН
ӨРТӨГ
Хайгуул болон Үнэлгээний Хөрөнгийг өртгөөр нь хэмжинэ.
Анхны өртөгт дараах үйл ажиллагаатай холбогдсон зардлыг
оруулна.
1.Бэлтгэл ажил / Төлөвлөгөө зохиох,
Сансрын АСФЗ-ын тайлал/
2.Геологийн зураглал
3.Эрлийн маршрут
4.Талбайн сорьцлолт
5.Геохимийн судалгаа
6.Геофизикийн судалгаа
7.Гидрогеологийн ажил
8. Геоморфологийн ажил
9.Топогеодезийн ажил
10.Уулын ажил
11. Өрөмдлөг
12. Сорьцлолт /Шурфын шлих/
13. Лабораторийн ажил
14. Суурин боловсруулалт

17. ХАЙГУУЛ БОЛОН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХӨРӨНГИЙН
БҮРТГЭЛ
Аж ахуйн нэгж хайгуул, үнэлгээний хөрөнгийг тухайн
хөрөнгийн бий болсон шинж тэмдгийг харгалзан биет эсвэл
биет бус хөрөнгөөр ангилж, ангиллаа тогтвортой мөрдөнө.
Дт Үндсэн хөрөнгө ххх
Дт Биет бус хөрөнгө ххх
Кт Холбогдох данс ххх

18. ХАЙГУУЛ БОЛОН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХӨРӨНГИЙН
БҮРТГЭЛ
Хайгуул ба үнэлгээний ажилд ашиглаж буй тоног
төхөөрөмж, машин механизм, барилга байгууламж гэх зэрэг
биет хөрөнгийг бусад үндсэн хөрөнгийн адил бүртгэж
элэгдлийн хэмжээгээр нь хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгийн
өртөгт оруулна.
Дт Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгө ххх
Кт Хуримтлагдсан элэгдэл ххх
Кт Биет бус хөрөнгө/ Хур хорогдол ххх

19. ХАЙГУУЛ БОЛОН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХӨРӨНГИЙН
БҮРТГЭЛ
Ашигт малтмалын ордын техник эдийн засгийн үнэлгээ
ба арилжааны үр ашиг тодорхой болсон үед хийх бичилт
Дт Уурхайн хөрөнгө ххх
Кт Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгө ххх

20. 3. Нөөц байгуулах шалгуурууд, үүсмэл үүрэг хариуцлага ба
алдагдалтай гэрээний болон дахин зохион байгуулалтын нөөцийн
бүртгэл

21. НӨӨЦ БАЙГУУЛАХ ШАЛГУУРУУД
Нөөц гэдэг нь тодорхойгүй хугацаанд, тодорхойгүй дүнгээр төлөх өр
төлбөр юм. БХӨТ эсвэл УХӨТ-т тайлагнагдана.
Компани зөвхөн дараах 3 нөхцөл биелсэн үед зардал ба өр төлбөрийг
хүлээн зөвшөөрч бүртгэнэ:
1. Өнгөрсөн үйл явдлаас бий болсон өнөөгийн үүрэг хариуцлага
/хуулийн дагуу эсвэл үүсмэл /хүлээсэн бол
2. Тодорхой үүрэг хариуцлага хүлээж, түүнийг төлөх нөөцийн гадагш
урсгал гарах магадлал бий болсон
3. Найдвартай тооцоолол хийгдэх боломжтой

22. ХУУЛИЙН ХАРИУЦЛАГА
Хуулиар хүлээсэн үүрэг хариуцлага гэдэг аж ахуйн
нэгжийн гэрээ, хууль тогтоомж, хуулийн бус үйл
ажиллагааны үр дүнд үүссэн хариуцлага юм.

23. ҮҮСМЭЛ ҮҮРЭГ ХАРИУЦЛАГА
Үүсмэл үүрэг гэдэг нь компаний өөрийн үйл ажиллагаанаас
үүссэн үүрэг хариуцлага:
1. Компани тодорхой үүрэг хариуцлагыг зөвшөөрч
байгаагаа өмнөх туршлага, хэвлүүлсэн бодлого, одоогийн
тусгай баримтаар бусад талуудад илэрхийлснээс үүсэх
2. Үүний үр дүнд компанид бусад талуудад үүрэг
хариуцлагаа биелүүлэх шаардлага гарч ирнэ.

24. АЛДАГДАЛТАЙ ГЭРЭЭНИЙ ӨР ТӨЛБӨР
“Хүлээгдэж буй эдийн засгийн өгөөжөөс давсан үүрэг
хариуцлага гэж үзэх зайлшгүй зардлууд”
Хүлээгдэж буй зардал нь одоо буй гэрээний хамгийн бага
цэвэр зардал болох дараах 2 зүйлийн аль багаар
тодорхойлогдоно.
1. Гэрээг бүрэн хэрэгжүүлэх зардал эсвэл
2. Гэрээг хэрэгжүүлэх алдаанаас бий болсон торгууль нөхөн
төлбөр

25. ДАХИН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН НӨӨЦИЙН
БҮРТГЭЛ
Компанийг дахин зохион байгуулалт хийх нарийвчилсан
төлөвлөгөөтэй байхыг шаарддаг ба төлөвлөгөөг зарлах
эсвэл хэрэгжүүлэх нь хүчин төгөлдөр болсон байна.

26. ДАХИН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН НӨӨЦИЙН
БҮРТГЭЛ
• Жишээ: 2011/12/12 нд “А” компани ТУЗ нарын эрчим хүчний хавтан хийдэг салбараа
хаахаар шийдсэн. 2011/12/20 нд нарийвчилсэн төлөвлөгөө гаргаж, ТУЗ-аар
зөвшөөрөгдсөн. Салбарын хэрэглэгчиддээ өөр бэлтгэн нийлүүлэгч хайх талаар захиа,
харин ажилчиддаа ажлаас халах болсон тухай мэдэгдлийгтус тус илгээсэн. “А”
компани дахин зохион байгуулалтын зардлыг 500000$ байх магадлалтай болохыг
тооцоолсон.
• Асуулт: “А” компани дахин зохион байгуулалттай холбоотой гарсан бол түүнийг
дахин зохион байгуулалтын өглөг гэж тайлагнах уу?
• Шинжилгээ: (1) 2011/12/31 нээр “А” компаний хувьд үүсмэл үүрэг хариуцлагыг өсгөх
хэрэглэгч болон ажиллагсадтай холбогдох шийдвэр гарсан. Салбар хаагдах нь хүчин
төгөлдөр болсон. (2)Өрийг барагдуулах нөөцийн гадагш урсгал гарах магадлал байгаа
дүн нь ба найдвартай тооцоологдсон
• Дүгнэлт: 2011/12/31 нээр нөөцийг хүлээн зөвшөөрөх ба салбарын хаах
хамгийн сайн тооцоолол дээр үндэслэнэ. Энэ тохиолдолд €500000 байна.

27. ДАХИН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН НӨӨЦИЙН
БҮРТГЭЛ