2. DAFTAR ISI
02
Halaman Judul..............................................................1
Daftar Isi.........................................................................2
Pengerten Tembung Macapat .................................3
Filosofi Tembung Macapat.......................................4
Ancase Tembung Macapat.......................................8
Paugerane Tembung Macapat.................................9
Tabel Guru Gatra, Guru Lagu, lan Guru
Wilangan...................................................................... 10
Unsur Kebasaan Tembung Macapat..................... 11
Tembung Kawi........................................................... 12
Dasanama......................................................................12
Tembung Garba..........................................................13
Sandi Asma...................................................................13
Cover Penutup............................................................14
3. 03
Macapat nduweni isi ajaran sing dirangkum ana 11 bab.
Macapat di artikno "moco papat - papat (membaca empat -
empat), yaitu maksude metode moco kalimat sing terjalin
saben 4 suku kata.
Tapi wong jowo pahame Macapat yaiku kawuruh (ilmu filosofi
jowo) sing nduweni akeh makna sing njero. Macapat yo sering
di artekno gawe ndoleki jari dirie menungso sejati sing di
keliling 4 nafsu ing dunyo, koyok "sedulur papat kalimo
pancer"
Macapat yaiku kanggo petunjuk menungso kanggo ndoleki jati
diri karo ngatur ke 4 nafsu duniawi sing ngelilingi saben
keuripan menungso. Diarepno menungso iso ngendalikno dadi
menungso sejati.
Tembung utowo lagu ing basa jawa di arani "Sekar" amergo
pembacaane kudu karo ditembangno, amergo iku Macapat
sering di arani "Tembung Macapat" utowo ing basa jawa hindil
diarani "Sekar Macapat" . Sekar Macapat tergolong Sekar alit
sing ning kesastraan jawa ana ing urutan ke 3 sakwise Sekar
Tengahan, lan Sekar Ageng
4. 1. Maskumambang
Maskumambang diarani manifesto
(tiruan/gambaran) bibit (telor/calon anak)
wong lanang sing ana (tumbuh) ing
wadah(rahim) wong wedok. Banjur ana
wujudawak sing ngambang ing kandungan. Ing
fase iki para leluhur masyarakat Jawa lan para
waliullah ngadakaken/ngelakoni selametan
(upacara) supaya bayi sing ananing kandungan
waras lan dadi anak sing bagus.
Filosofi
Filosofi
Secoro tradisional, ana 15 pakem ning tembung macapat, tapi secoro
umum macapat mek nduweni 11 pola mestrum. Lan 11 tembung macapat
iku yaiku "Perjalanan Keramat Menungso" tekan lahir sampek ngadep
Pengeran.
04
mijil yaiku proses kelahiran sing ing
etimologi kata berarti lahire jabang bayi ing
diarani manusia ing tangisan pertama anak
dilekatno 4 nafsu sing bakal menjelmo dadi
pengiring kekuatan kanggo perkembangan
menungso kekuatan teko nafsu ikula sing
bakal mbantu menungso gawe ngerangkak
mlaku lan mahani kutipan dadi anak anak
2. Mijil
5. 4. Kinanthi
05
5. Asmaradana
SINOM nduweni arti gambaran masa
mudha/cilik. Nom Noman sing ayu iku sing
diarep arep lan dimpenake, dolanan lan
nongkrong karo kanca kancane sak sak
tuweke. Perkembangan fisik lan kekuatan saka
mung turu banjur ngelebokake weteng,
crawling ngadeg nganti bisa mlaku minangka
tutup sing nyenengake kanggo bocah lan wong
tuo fase iki diarani fase kanak kanak
3. Sinom
Kinanthi ing tembung iki nyeritakake bagian
periode mbentuk karakter menungsa ing
wujudhake tujuan. Melbu Sekolah ing ngerti
urip ing njaba umah. Kinanthi asale saka
tembung "kanthi utawa tuntunan, tegese
menungsa butuh tuntunan lan dalan sing
bener saben tujuan iso terwujud. Tahap iki
dadi wigati tatget amergi butuh jasa guru
kanggo nuntun kedewasaan diri
Fase iki oleh asmara wong lanang ngeroso
cinta marang arek wedok utawa swalike. Fase
iki mbentuk imajinasi logika lan perawatan
sing tercermin ana ing bait-bait "asmaradana"
asmara artine cinta (percintaan/asmara)
6. 7. Dhandanggula
06
8. Durma
6. Gambuh
"Dhandanggula" nduweni makna pahit manise
keuripan. Fase kawen, 2 menungsodadi wong
tuwo anyar, sing terlahir teko pernikahan.
Gambaran teko fase iki yaiku keuripan sing
wis nutuk tahap ndoleki kemapanan sosial lan
kesejahteraan, ndolek i nilai cukup sandang,
pangan lan papan.
"Durma" berasal teka kata "darma" sing artine
saben menungso kudu ngelakoni kebajikan
tingkah laku marang wong liyo ing sosialisasi.
Nek iso sedekah ilmu yo sedekah ilmu, yen
keleben harta yo sedekah harta, iso pisan
sedekah senyum lan do'a. Ing fase iki diarepno
supoyo keuripan menungso iso nduweni
manfaat kanggo menungso liyo, lan
ngeleburno sifat menungso teko sifat marah
lan murka
"Gambuh" nduweni makna jumboh (bersama).
Fase iki nyeritakno tentang komitmen
perkawinan kanggo nyatukno cinta ing rumah
tangga. Perkawinan duduk tentang ngawino 2
menungso, tapi uga ngawinaken 2 keluarga
sampek nduweni utawa terbentuk kerukunan,
kelarasan lan saling ngehormati antara keloro
pasangan. Fase iki ora gampang, amergo 2
menungso kudu saling ngerti ego/nafsue siji
lan loroe, supoyo terbentuk kerukunan lan
keselarasan.
7. 10. Megatruh
07
11. Pocung
9. Pangkur
Fase menungso bertemu karo penciptane yaitu
"Megatruh" utawa megat roh yaiku terpisahe
nyawa tekan jasad, terlepase nyawa atau roh
menyang alam keabadian.
Sakwise berpisahe roh karo jasad, menungso
dikeabadino menyang alam semesta. Roh
mbalek menyang pencipta lan raga di bungkus
karo kain putih 5 lembar utawa 7 lembar lan
ditaleni ing saben ruas raga sing diarani
"Pocung". Pocung berarti pocong atau jasad
menungso sing di bungkus kain kafan. Fase iki
disebut peristirahatan jasad menungso lan roh
suci ngelanjutno keuripan ing alam selanjute
sesuai karo amalane ing dunyo
"Pangkur/mangkur" sing nduweni arti nyingkirno
hawa napsu lan angkara murka sing nyelimuti jiwa
menungso. Ing fase iki menungso jawa di ajarno
leluhure apa sing di arani prihatin lan lelaku.
Prihatin berarti ngeredem angkara nafsu karo
ngelakoni perintah- perintah agama lan ajaran sing
diwarisno leluhur masyarakat jawa. Ing fase
prihatin iki ati menungso di olah sampek nutuk sing
paling njero ati menungso sing di arani tawakal
yaiku berpasrah diri marang sang pencipta.
Sedangkan lelaku lebih dilakoni karo mengolah
raga karo ngadohi kesenengan-kesenengan dunyo
sing nduweni wujud.
8. Ancase Tembung Macapat
08
Mulai kelairane ing abad XIV Masehi sampek
saiki,macapat iseh tetep urip lan berkembang,
baik secarae tertulis utawa lisan, lan
dimanfaatno ing keuripan saben dino marang
sebagen gede masyarakat Jawa kanggo sarana
hiburan, estetika, pendidikan, pementasan
tradisional, surat-menyurat, senandung teman
bekerja, mantra penolak bala, upacara temue
manten adat Jawa, upacara kegiatan Pangestu,
laniflosofi siklus keuripan menungso, yaiku
perjalanan urip manusia tekan lahir ing dunyo
sampek nemui ajale kematian mbalek nang
istana Tuhan
9. Paugerane
Tembung Macapat
09
1. Guru Gatra
Guru Gatra yaiku akehe gatra (baris)
saben sapada (bait) tembang
2. Guru Lagu
Guru Lagu yaiku dhong-dhinge/tibane
swara ing saben pungkasane gatra
3. Guru Wilangan
Guru Lagu yaiku dhong-dhinge/tibane
swara ing saben pungkasane ga
12. 1. Tembung Kawi
• Tembung - tembung sing asale saka Basa Jawa
Tengahan / Jawa Kuno
• Tembung iki biasane digunakake kanggo omongan
sabendina, mula saiki wis arang keprungu.
Tuladha :
Tembung sudra ateges : mlarat
Tembung lawan ateges : mungsuh, tandhing
Tembung langar ateges : angkuh, sangar, seneng padu
• Asale saka tembung 'dasan' ateges sepuluh, 'nama'
ateges jeneng utawa aran.
• Dasanama : jenenge wong utawa aran siji nduweni
jeneng utawa aran nganti sepuluh (utawa luwih) kang
padha utawa meh padha tegese.
12
2. Dasanama
Tuladha :
Sira padha tegese karo : kowe, sampeyan,
panjenengan
Rina padha tegese karo : rinten, siyang, awan
Sudra padha tegese karo : papa, mlarat, sengsara,
kere.
13. 3. Tembung Garba
•Tembung kang kedadeyan saka gandhenge
tembung loro utawa luwih.
Tuladha :
Araneki = Arane + iki
Dadyewuh = Dadi + ewuh
Jiwangga = Jiwa + angga
•Sandi asma : jenenge pangarang, pangripta, utawa
pujangga kang diwedharake kang satemene kang
dipilahpilah adhapur wanda-wanda utawa aksara-
aksara.
13
4. Sandi Asma
Tuladha : Surya Saputra
(Sur)a sinau mudakake tugas siswa
(Ya)sa persediaan mangsa
(Sa)ba kanggo ngayuh tujuan
(Put)ra sukses lan sugih
(Ra)ga seneng areng mangsa