Buku ini berisi penjelasan mengenai Tembang Macapat, yaitu puisi tradisional Jawa yang disusun berdasarkan aturan tertentu. Terdapat 11 jenis Tembang Macapat yang masing-masing memiliki makna dan filosofi tersendiri yang berkaitan dengan perjalanan hidup manusia. Buku ini juga menjelaskan unsur-unsur kebahasaan dan aturan-aturan yang digunakan dalam penulisan Tembang Macapat."
2. DAFTAR ISI
Buku Siswa SMA
Kelas XI
Halaman
Judul......................................................................1
Daftar Isi...............................................................2
pangerteng Tembung Macapat.........................3
Filosofi Tembung Macapat................................4
Ancase Tembung Macapat...............................10
Paugeran Tembung Macapat...........................11
Tabel Guru Gatra, guru wilangan,
guru lagu............................................................12
Unsur Kebahasaan Tembung Macapat...........13
Tembung Kawi...................................................14
Dasanama...........................................................15
Tembung Garba.................................................16
Sandi Asma.........................................................17
cover penutup....................................................18
3. Macapat yaiku geguritan tradisional saka
bahasa Jawa, disusun migunakake aturan
tartamtu.
panulisan saka tembang macapat nduweni
aturan saka jumlah baris, jumlah suku kata,
lan bunyi sajak akhir saben baris seng
disebut guru gatra, guru lagu, lan guru
wilangan.
Definisi
Tembang Macapat
2
4. Filosofi Tembang
Macapat
Tembang Macapat Kuwi nduweni
makna utawa filosofi Jawa.
Saben Tembang Macapat nduweni
makna lan watak tartamtu.
3
Tembang Macapat nduweni 11
jenis. Ing sewelas jenise Tembang
Macapat nduweni makna perjalanan
Kahuripane manungso saka kandungan
kanthi ngadep marang Gusti Allah.
5. Makna saka Mijil yaiku tegese lahiripum bayi
ingkang asmanipun "manungsa".
Mijil digunakake kanggo wenehi pitutur marah
manungsa supaya tabah anggone urip
2. Mijil
4
XI Jenis Tembang
Macapat
1. Maskumambang
Makna Maskumambang yaiku ngelambangake
bocah seng iseh onok ing guwa garbane ibu.
Banjir onok awak sing ngambang ing wereng.
3. Sinom
Makna Sinom yaiku ing umur bocah
manungsa Sinau kangge adaptasi, lan
berkebang sajroning waktu lan Urip.
6. Asmaradana tegese katresnan. Berbarengan Karo
pola pikir, hawa nafsu, mula manungsa Wiwit
rasa utawa asring diartike pola asmara,
manungsa ngerasai tresno Karo wadon lan
kebalikane.
5. Asmaradana
4
4. Kinanthi
Prinsipe tujuan sepuh seng kepingin putra
putri e berkembang ing pikiran e. Waktu
bocah - bocah Podo kongkon metu umah
kanggo sosialisasi, lan disangoni pendidikan
ingkang keluarga.
6. Gambuh
Gambuh tegese yaiku jumbo Utawa manunggal.
Njelasake bab prasetyan ing perkawinan kanggo
najiwi katresnan ing siji umah, Urip bareng Karo
pasangan manungsa loro sing Nyoba ngatur ego
7. Durma tegese sing saben manungsa kudu becik
lan bareng Karo wong liyo ing urip sosial yen
akeh ilmu banjur sedekah ilmu uga bisa
ditindakake yen harta banjur sedekah bandha.
8. Durma
4
7. Dhandanggulo
Dhandanggulo tegese sugih Utawa mewah
nanging cukup. Tujuan sepuh enggal nikah
lan nduweni anak, Wiwit sisang kados
kemakmuran, sandang lan papan kang cukup.
9. Megatruh
Megatruh yaiku nesu. Tembung Megatruh Iki
nggambarake watak manungsa kang
gumedhe serakah lan gampang emosi , gede
howo nafsu lan seneng tumindak
sembarangan
8. Durma tegese sing saben manungsa kudu becik
lan bareng Karo wong liyo ing urip sosial yen
akeh ilmu banjur sedekah ilmu uga bisa
ditindakake yen harta banjur sedekah bandha.
8. Durma
4
7. Dhandanggulo
Dhandanggulo tegese sugih Utawa mewah
nanging cukup. Tujuan sepuh enggal nikah
lan nduweni anak, Wiwit sisang kados
kemakmuran, sandang lan papan kang cukup.
9. Megatruh
Megatruh yaiku nesu. Tembung Megatruh Iki
nggambarake watak manungsa kang
gumedhe serakah lan gampang emosi , gede
howo nafsu lan seneng tumindak
sembarangan
9. Pucung tegese manungsa sing wes mati
Utawa pamungkasan manungsa ing dunyo.
11. Pucung
4
10. Pangkur
Pangkur tegese mundur lan negesake Kahuripan
manungsa masa tuwa seng ngalami kamunduran.
pangkur yaiku Babagan wong kanggo ngelingake
lan ngajak nyedak Gusti Allah SWT.
10. Tembang Macapat sering dienggo
bahan hiburan, selain kangge hiburan
Tembang Macapat dienggo pendidikan
lan kangge pitutur marang wong jaman
biyen
Ancase Tembang
Macapat
5
11. Paugeran Tembang
Macapat
• Guru gatra
Guru Gatra yaiku akehe Gatra
(baris) saben Sapada (bait) ing
tembang.
Guru Wilangan
Guru Wilangan yaiku akehe jumlah
suku kata saben sak baris ing
tembang Macapat.
Guru Lagu
Guru Lagu yaiku dhong-dhinge
utawa tibone swara ing saben
pungkasane gatra.
6
14. Tuladha:
Tembung sudra ateges: mlarat
Tembung lawan ateges: mungsuh,tandhing
Tembung langar ateges: angkuh, sangar,
seneng padu
4
•Tembung sing asale saka Basa Jawa
Tengahan/Jawa Kuna
•Tembung Iki biasane digunakake kanggo
omongan sabendina, mula Saiki wis arang
keprungu
1. Tembung Kawi
15. Tuladha:
~ Sira padha tegese Karo: Kowe, sampeyan,
panjenengan.
~ Rina padha tegese Karo: rinten, siyang, awan.
~ Sudra padha tegese Karo: papa, mlarat,
sengsara, kere.
4
•Asale saka Tembung 'dasan' ateges sepuluh,
'nama'
•Dasanama: jenenge wong Utawa aran siji
nduweni jeneng Utawa aran ngantri sepuluh
(Utawa luwih) kang padha Utawa meh padha
tegese.
2. Dasanama
16. Tuladha:
~ Araneki: Arane + Iki
~ Dadyewuh: Dadi + ewuh
~ Jinggawa: Jiwa + angga
4
• Tembung kang kedadeyan saka gandhenge
Tembung loro Utawa luwih.
3. Tembung Garba
17. Tuladha: Sapira Imania
Jodhohku
(S)irahmu sing Saiki Amba tresnani
Apa ya slir(a)mu?
Sing are(p) ngancani aku selawase
Apa ya sl(i)ramu?
Sing a(r)sa nuntun aku
M(a)rang dalam kang Yekti
Apa ya sl(i)ramu?
Sing Arsa (m)elu
Ngerasakake bung(a) lan rasaku
Si(n)g sesuk Arsa dadi
Kanca ur(i)pku
Duh y(a) Gusti
Paringana pitedah kanggo aku
Apa yeku jodhohku
4
• Sandi Asma: jenenge pangarang, Pangripta,
Utawa pujangga kang diwedharake kang
satemene kang dipilah-pilah adhapur wanda-
wanda Utawa aksara-aksara.
4.Sandi Asma